One of the world’s oldest condiments - Dan Kwartler

Translator: Nang Yin Mu Aung Reviewer: Sanntint Tint

၁၈ရာစုနှစ်အလယ်လောက်မှာ အင်္ဂလန်ကလူတွေက အချဉ်ရည်ကို နှစ်ခြိုက်စွာစားသုံးခဲ့ကြတယ်။

In the mid-18th century, England was crazy for ketchup.

ဆော့ကို အခြေခံစားကုန် အဖြစ်စားသုံးခဲ့ကြတယ်

The sauce was a staple,

ချက်ပြုတ်နည်းစာအုပ်မှာလည်း စတူးဟင်းတွေ၊အသီးရွက်တွေနဲ့

and countless cookbooks encouraged adding ketchup

to stews, vegetables, and even desserts.

အချိုပွဲတွေမှာတောင် အချဉ်ရည်ကို ထည့်ချက်ဖို့ ပြောထားတာ ဒုနဲ့ဒေးပဲ။

If these seem like odd places for ketchup’s tangy tomato flavor,

ဒီအစားသောက်တွေမှာ အချဉ်ရည်ရဲ့ အရသာစူးစူး ထည့်သုံးလို့ ထူးဆန်းနေရင် ဒီအချဉ်ရည်က

that’s because this ketchup wasn’t the ubiquitous red goop you’re thinking of.

သင်တို့သိထားတဲ့ နေရာတကာမှာမြင်နေကျ ခပ်ပျစ်ပျစ်အနီရောင်အရည်ကိုဆိုလိုတာမဟုတ်ဘူး

In fact, this sweet and savory brown sauce didn't even have tomatoes in it.

အမှန်တော့ ဒီအရသာလေးလေးချိုချိုနဲ့အညိုရောင် ဆော့မှာ ခရမ်းချဉ်သီးတစ်လုံးတောင်မပါဘူး

So where did this early ketchup come from?

ဆိုတော့ အစောပိုင်းကာလက အချဉ်ရည်တွေက ဘယ်ကဆင်းသက်လာခဲ့တာပါလိမ့်။

And how did it become the dip we know and love today?

ဒီနေ့ခေတ်မှာ ကျွန်တော်တို့ သိထားတဲ့ နှစ်သက်ဖွယ်တို့စရာအချဉ်အဖြစ်ဘယ်လိုဖြစ်လာလဲ

To answer these questions,

ဒီမေးခွန်းတွေဖြေရရင်

we’ll need to turn to ketchup’s condiment cousin: fish sauce.

အချဉ်ရည်ရဲ့ ဝမ်းကွဲ ဟင်းခတ်အရသာ ဖြစ်တဲ့ ငံပြာရည်အကြောင်းပြောဖို့လိုပါမယ်

As early as 300 BCE, Chinese fishermen routinely caught batches of small fish

ဘီစီ ၃၀၀ အစောပိုင်းကာလမှာ တရုတ်တံငါသည်တွေက ငါးသေးသေးလေးတွေ အုပ်လိုက်ဖမ်းမိတတ်ကြတယ်

that were too plentiful to eat all at once,

တစ်ထိုင်တည်း အပြီးစားဖို့ကျတော့ မကုန်နိုင်ဘူးလေ

but too time consuming to individually preserve.

ငါးတစ်ကောင်ချင်းစီကို ရေရှည်အထားခံအောင် လုပ်ဖို့ကျတော့ အချိန်အတော်ကုန်မယ်။

So often, the day’s catch would be salted and stored together.

ဒါနဲ့ပဲ တရက်တရက် ဖမ်းမိတဲ့ငါးလေးတွေကို ဆားနယ်ပြီးသိမ်းတာမျိုး လုပ်ကြတယ်။

Over several months, the fish would ferment

လပေါင်းများစွာကြာပြီးနောက်မှာ ငါးက အချဉ်ပေါက်လာပြီး

as their internal enzymes broke down their bodies’ proteins.

ငါးကိုယ်ထဲက အင်ဇိုင်းတွေကြောင့် ဓာတ်ပြိုကွဲပြီး ပရိုတင်းဓာတ်တွေထွက်လာပါတယ်

The result was a rich, salty liquid

ရလဒ်အနေနဲ့ ငံငံနဲ့ ပျစ်နှစ်တဲ့ အရည်မျိုး ရပါတယ်

which would be strained and stored as fish sauce.

ပြီးမှ ဇကာနဲ့စစ်ချပြီး ငံပြာရည်အဖြစ်သိမ်းထားကြတယ်

Chinese fishermen weren’t the only ones to figure out this savory seasoning.

ဒီလိုအရသာရှိတဲ့ဟင်းခတ်နည်းကို ရှာတွေ့ခဲ့တာ တရုတ်တံငါသည်တွေချည်းတော့ မဟုတ်ပါဘူး

Ancient Greeks, and later the Romans that conquered them,

ရှေးဟောင်းဂရိတွေ၊ နောက်တော့ သူတို့ကို သိမ်းပိုက်တဲ့ ရောမတွေဟာ ဟင်းပွဲအားလုံးကို

built their entire cuisine around fish sauce’s strong umami flavor.

umami အနံ့အရသာပြင်းတဲ့ ငံပြာရည်သုံးပြီး ချက်ပြုတ်ခဲ့ကြတယ်

The sauce, which they called garum,

Garum လို့ခေါ်ကြတဲ့ ဒီဆော့ကို

traveled with every soldier to the Empire’s front lines.

ရောမစစ်သားတွေက ရှေ့တန်းသွားတိုင်း ‌ ယူဆောင်သွားကြတယ်

And they constructed dozens of fish sauce factories throughout the Mediterranean,

မြေထဲပင်လယ်ဒေသအနှံ့မှာလည်း ငံပြာရည်စက်ရုံများစွာ တည်ဆောက်ခဲ့ကြတယ်

each capable of producing thousands of gallons of garum.

စက်ရုံတစ်ရုံမှာ Garum ဂါလံပေါင်းထောင်ချီ ထုတ်နိုင်တယ်။ဒါပေမဲ့ ရောမအင်ပါယာကြီး

But when the Roman Empire collapsed, so did their condiment business.

ပြိုလဲချိန်မှာတော့ ဒီငံပြာရည်ထုတ် လုပ်ငန်းတွေဟာလည်း ပြိုလဲသွားခဲ့ပါတယ်

Most Europeans continued to cook without fish sauce for a thousand years,

ဥရောပတိုက်သားတွေအတော်များများဟာ ငံပြာရည် မပါဘဲချက်ပြုတ်ခဲ့တာနှစ်ထောင်ချီကြာခဲ့တယ်

until the Dutch East India Company arrived in Southeast Asia in the early 1600s.

၁၆၀၀နှစ်အစပိုင်းအရှေ့တောင်အာရှကိုဒတ်ချ် ပိုင်အရှေ့အိန္ဒိယကုမ္ပဏီမရောက်လာခင်အထိပေါ့

The Dutch and English exploited this region for countless goods,

ဒတ်ချ်နဲ့အင်္ဂလိပ်တွေဟာ ဒီဒေသတွေကိုဒေသထွက် ဟင်းခတ်အမွှေးအကြိုင်တွေကို ရဖို့အပြင်

including barrels of their most common local condiment.

အခြားသော ကုန်ပစ္စည်းအမြောက်အမြား ရနိုင်ဖို့ နယ်ချဲ့ခဲ့ကြတယ်

This familiar, fishy liquid had many names,

ဒီလူသိပြီးသား ငါးနံ့ညှီစို့စို့အရည်က နာမည်များစွာရှိပါတယ်

including “ke-tsiap” and “koe-cheup.”

“ke-tsiap”၊ “koe-cheup.” လို့လည်းခေါ်ကြတယ်

But upon arrival in British ports, its title was bastardized into ketchup,

ဒါပေမဲ့ ဗြိတိန်ဆိပ်ကမ်းတွေဆီရောက်တော့ ketchup ဆိုပြီး နာမည်ပျက်သွားပါလေရော

thus beginning Europe’s second wave of fish sauce supremacy.

ဒါနဲ့ပဲ ဥရောပရဲ့ ငံပြာရည် လွှမ်းမိုးမှု ဒုတိယလှိုင်းကြီး စလာပါတော့တယ်။

European ships supplied ketchup throughout the Western Hemisphere

၁၇၀၀နှစ်လယ်လောက်မှာဥရောပသင်္ဘောတွေဟာ အာရှကုန်သွယ်စင်တာတွေကနေ

until they were kicked out of Asian trade hubs in the mid-1700s.

နှင်ထုတ်မခံရခင်ချိန်ထိ အချဉ်ရည်တွေကို အနောက်ကမ္ဘာခြမ်းအနှံ့ တင်သွင်းနေခဲ့တယ်။

But the public refused to let ketchup go the way of garum.

ဒါပေမဲ့ လူတွေက garum အစား ketchup ဝင်လာမှာကို လက်မခံကြဘူး

A whole crop of British cookbooks emerged with recipes for knockoff ketchups,

အငြင်းပယ်ခံ အချဉ်ရည်တွေနဲ့ ချက်ပြုတ်နည်း ပေါင်းစုံ စာအုပ်တွေ ဗြိတိသျှမှာ ထွက်လာတယ်

containing everything from oysters and anchovies to mushrooms and walnuts.

ကမာကောင်တွေ၊ ငါးပါးနီက စလို့ မှိုတွေ၊ သစ်ကြားသီးတွေအဆုံးအကုန်ပါတဲ့ချက်နည်းပေါ့

Soon, ketchup became a catch-all name for any brown sauce.

များမကြာမီ အညိုရောင်ဆော့ မှန်သမျှကို အချဉ်ရည်လို့ခေါ်လိုက်ကြတာပဲ။

And this great ketchup hunt produced some of England’s most enduring condiments,

ဒီအချဉ်ရည်ရှာဖွေရေးခရီးစဉ်ကနေအင်္ဂလန်ရဲ့ သက်တမ်းအကြာဆုံးဟင်းခတ်ပစ္စည်းတွေ

including Worcestershire, A1, and HP sauce.

ဖြစ်တဲ့ Worcestershire၊ A1နဲ့ HP ဆော့တွေ ပေါ်ထွက်လာခဲ့ပါတယ်။

But it was a chef across the Atlantic

ဆော့ကိုအရောင်ပြောင်းဖော်စပ်ပေးလိုက်တာကတော့

who would introduce a new color to the equation.

အတ္တလန္တိတ် တဘက်ခြမ်းကလာတဲ့ စားဖိုမှူးတစ်ယောက်ပါ။

While tomatoes varied in popularity across Europe,

ဥရောပတခွင်မှာ ခရမ်းချဉ်သီးကို ကြိုက်ပုံချင်း မတူကြပေမဲ့

American chefs were putting the New World fruit in all kinds of dishes.

အမေရိကန်စားဖိုမှူးတွေကဒေသခံအသီးအနှံတွေကို ချက်သမျှဟင်းတွေထဲ ထည့်ချက်ကြပါတယ်။

And in 1812, Philadelphian physician and food hobbyist James Mease

၁၈၁၂ ခုနှစ်မှာ ဖီလာဒယ်ဖီးယားက သမားတော် တဖြစ်လည်း၊ အစားအသောက်ဝါသနာထုံသူဖြစ်တဲ့

James Mease ဆိုသူက ခရမ်းချဉ်သီးကိုအဓိကထည့် ဖော်စပ်ထားတဲ့အချဉ်ရည်ကိုပွဲဦးထွက်မိတ်ဆက်

debuted the first tomato-based ketchup—

a thin, watery concoction of tomato pulp, spices, raw shallots, and brandy.

လိုက်ပါတော့တယ်။ ခရမ်းချဉ်သီးအနှစ်ရယ်၊ ကြက်သွန်ဥအစိမ်း၊အမွှေးအကြိုင်နဲ့ဘရန်ဒီတွေ

စုပေါင်းစပ်ပေါင်းဖော်စပ်ထားတဲ့ အရည်ကျဲကျဲ ဆော့ပေါ့လေ။ငံပြာရည်နဲ့စာရင် မိုးနဲ့မြေလို

This was a far-cry from fish sauce,

but tomatoes have high levels of glutamate—

ကွာခြားသွားပြီ။ ခရမ်းချဉ်သီးမှာ ဂလူတမိတ် ပါဝင်နှုန်းများပေမဲ့

the same chemical responsible for fish sauce’s rich umami flavor.

ငါးငံပြာရည်ရဲ့ အူမာမီ အရသာပြင်းပြင်းအတွက် လိုအပ်တဲ့ ဓာတုပစ္စည်းကလည်း အတူတူပဲ။

And Mease’s timing was perfect.

Mease ကလည်း အချိန်ကိုက်လေးပါပဲ။

The back half of the 1800s saw a surge in bottled foods,

၁၈၀၀ ပြည့်နှစ် နှောင်းပိုင်းမှာ စည်သွပ်ဘူး ဓလေ့တွေ တဟုန်ထိုးမြှင့်တက်လာခဲ့တယ်။

and tomato ketchup was adopted by several burgeoning bottle businesses.

ခရမ်းချဉ်သီး အချဉ်ရည်ကိုလည်း

By the 1870s, most tomato ketchups had dropped the shallots and brandy

၁၈၇၀ ပြည့်နှစ်တွေမှာတော့ခရမ်းချဉ်သီး အချဉ်ရည်တွေကိုကြက်သွန်ဥနဲ့ဘရန်ဒီတွေအစား

for sugar, salt, and sodium benzoate—

စည်သွပ်ပုလင်းမှာတွေ့ရလေ့ရှိတဲ့ ကျန်းမာရေးနဲ့ ညီညွတ်မှု

a questionable preservative found in most bottled foods.

ရှိမရှိမသေချာတဲ့ တာရှည်ခံပစ္စည်းတွေဖြစ်တဲ့ သကြား၊ဆားနဲ့ဆိုဒီယမ်ဘန်ဇိုအိတ်တွေနဲ့

But the most important change to this recipe was yet to come.

အစားထိုးလာကြတယ်။ ဒီဖော်စပ်နည်းရဲ့ အရေးကြီးဆုံးအပြောင်းအလဲကတော့ မလာသေးပါဘူး

After a slow start selling pickled vegetables,

အသီးအရွက်အချဉ်စိမ်တွေ တဖြည်းဖြည်းနဲ့ရောင်းကောင်းလာတော့

Henry J. Heinz began selling a wide variety of popular ketchups.

Henry J. Heinz ကုမ္ပဏီက လူကြိုက်များတဲ့ Ketchup မျိုးစုံကို စတင်ရောင်းချခဲ့တယ်။

And at the turn of the 20th century,

၂၀ရာစု ရောက်ချိန်မှာတော့

his desire to use healthier, natural ingredients

Heinz က ကျန်းမာရေးနဲ့ပိုညီညွတ်တဲ့ သဘာဝ ကုန်ကြမ်းတွေကိုသုံးချင်တာကြောင့်

led Heinz to swap the sodium benzoate

ဆိုဒီယမ်ဘန်ဇိုအိတ်အစား ခရမ်းချဉ်သီးမှည့်တွေနဲ့

for riper tomatoes and a huge amount of vinegar.

ရှာလကာရည်ကိုပဲ နှိုင်းချင်းသုံးခဲ့တယ်။

The resulting thick, goopy formula was an instant best seller—

ဒီလိုဖော်စပ်မှုကိုပြောင်းလဲလိုက်တာကြောင့် ရောင်းအားအကောင်းဆုံးဖြစ်လာခဲ့တယ်။

despite being much harder to get out of the bottle.

ပိုပျစ်နှစ်သွားလို့ ပုလင်းထဲကနေ ညှစ်ထုတ်ဖို့တော့ပိုခက်သွားတာတခုပဲ

Over the 20th century, this salty red sauce covered the globe—

၂၀ ရာစုနှစ်အလွန်မှာတော့ ဒီငံကျိကျိအနီရောင် ဆော့က တစ်ကမ္ဘာလုံးဆီ ပျံ့နှံ့သွားခဲ့တယ်။

pairing perfectly with the ambassadors of American cuisine.

အမေရိကန်အစားအသောက်တွေနဲ့ဆို တွဲပြီးချက်ပြုတ်စားသုံးဖို့ ကွက်တိပဲ

Today, 90% of American households have ketchup in their kitchens,

ဒီနေ့မှာတော့ ၉၀%သော အမေရိကန်မိသားစုတွေရဲ့ မီးဖိုချောင်ထဲမှာ အချဉ်ရည်တွေ တွေ့ရမယ်။

and Heinz’s recipe has even become the base

Heinz ရဲ့ အချဉ်ရည်ဖော်စပ်နည်းကလည်း

for dozens of other sauces and dressings—

ငါးငံပြာရည် ကနေ ဆင်းသက်လာတဲ့ တခြားသော ဆော့တွေနဲ့ အစာပလာမျိုးစုံအတွက်

all descendants of the same fishy family tree.

အခြေခံ ချက်ပြုတ်ပစ္စည်းဖြစ်လာခဲ့ပါတော့တယ်။