The first and last king of Haiti - Marlene Daut

Translator: Ayan Organization Reviewer: Daban Q Jaff

The royal couple of Haiti rode into their coronation to thunderous applause.

کەپڵە شاهانەکەی هایتی بە چەپڵەڕێزانەوە بەرەو ئاهەنگی تاج لەسەردانان دەڕۆیشتن.

After receiving his ornate crown and scepter,

دوای ئەوەی تاجه ڕازاوەکە و گۆچانی پاشایی وەردەگرێت،

Henry Christophe ascended his throne, towering 20 meters in the air.

هێنری کریستۆف چووە سەر تەختی پاشایی کە ٢٠ مەتر بەرز بوو.

But little did the cheering onlookers know that the first king of Haiti

بەڵام خەڵکێکی زۆر کەم دەیانزانی کە یەکەم پاشای هایتی

would also be its last.

دەبێتە دوایەمن پاشای هایتی.

Enslaved at birth on the island of Grenada,

بە کۆیلەیی لە دورگەی گرینادا لە دایک بوو،

Christophe spent his childhood being moved between multiple Caribbean islands.

تەمەنی منداڵی بە گواستنەوە لە دورگەیەکەوە بۆ دورگەیەکی تری کاریبی بەسەر بردووە.

Just 12 years old in 1779,

له ساڵی ١٧٧٩ کە تەمەنی تەنها ١٢ ساڵ بوو،

he accompanied his master to aid the American revolutionaries

یاوەری مامۆستاکەی خۆی کردووە بۆ یارمەتیدانی شۆڕشگێڕە ئەمریکییەکان

in the Battle of Savannah.

له جەنگی ساڤانا.

This prolonged siege would be Christophe’s first encounter with violent revolution.

بەردەوامی ئابڵوقەی شارەکە، یەکەم ڕووبەڕوو بوونەوەی کریستۆفەر دەبێت لەگەڵ توندوتیژی

There are few surviving written records

.چەند تۆمارێکی نووسراوی کەم هەیە

about Christophe’s life immediately after the war.

دەربارەی ژیانی (کریستۆف) لە دوای جەنگەکه.

Over the next decade,

بەدرێژایی سەدەی دواتر،

we know he worked as a mason and a waiter at a hotel

وەک وەستای بەرد و کارگوزار له هۆتێڵێك کاری کردووە

in the French colony of Saint-Domingue, as Haiti was then known.

لە سانت-دۆمانگ کە داگیرکراوی فەڕەنسا بوو و دواتر بە هایتی ناسرا.

In 1791, when the colony’s slaves rose up in rebellion,

له ساڵی ١٧٩١، کاتێک کۆیلەکان یاخی بوون،

Christophe got another opportunity to fight for freedom.

کریستۆف هەلێکی تری بۆ ڕەخسا بۆ شەڕکردن لە پێناو ئازادی.

Led by Toussaint Louverture, the rebels fought against plantation owners,

یاخی بوونەکە بەسەرکردایەتی توسانت لۆڤەتوخ بوو، کە دژی خاوەن کێڵگەکان دەجەنگان،

as well as British and Spanish forces seeking control of the island.

هەروەها هێزەکانی بەڕیتانیا و ئیسپانیا هەوڵیاندا دوورگەکه داگیربکەن.

Christophe quickly rose through the ranks,

پلەکانی کریستۆف بەخێرایی بەرز بوەوە،

proving himself the equal of more experienced generals.

خۆی وەکو باشترینی ناو جەنەڕاڵەکانی تر پیشان دەدا.

By 1793,

لە ساڵی ١٧٩٣،

Louverture had successfully liberated all of Saint-Domingue’s enslaved people,

لۆڤەتوخ بە سەرکەوتووی هەموو کۆیلەکانی سانت-دۆمانگی ڕزگار کرد،

and by 1801 he’d established the island as a semi-autonomous colony.

لە ساڵی ١٨٠١ دوورگەیەکی نیمچە سەربەخۆی دامەزراند.

But during this time, Napoleon Bonaparte had assumed power in France,

بەڵام لەو ماوەیەدا، (ناپڵیۆن پۆناپارت) دەسەڵاتی خۆی له فەڕەنسا چەسپاند بوو،

and made it his mission to restore slavery and French authority

و دەیویست کۆیلایەتی و دەسەڵات بگەڕێنێتەوە

throughout the empire.

له ڕێگەی ئیمپراتۆڕیەتەکەوە.

French attempts to reinstate slavery met fierce resistance,

هەوڵی فەڕەنسا بۆ هێنانەوەی کۆیلایەتی ڕووبەڕووی بەرگرییەکی تووند بووەوە

with General Christophe even burning the capital city

لەگەڵ جەنەڕال کریستۆف، تەنانەت پایەتەختی سوتاند

to prevent military occupation.

بۆ ڕێگریکردن له داگیرکردنی سەربازی.

Finally, the rebellion and an outbreak of yellow fever

له کۆتاییدا، ياخیگەران و بڵاوبوونەوەی نەخۆشی تای زەرد

forced French soldiers to withdraw— but the fight was not without casualties.

سەربازە فەڕەنسییەکانی ناچارکردن بکشێنەوه بەڵام شەڕەکه بەبێ زیانی گیانی نەبوو.

Louverture was captured, and left to die in a French prison;

لۆڤەتوخ دەستگیرکرا و وازیان لێی هێنا ؛له بەندینخانەیەکی فەڕەنسی بمرێت

a fate that Christophe’s nine-year-old son would share only a few years later.

ئەمە ئەم چارەنووسەیە کە کوڕە نۆ ساڵانەکەی کریستۆفیش بەسەری دێت.

Following the revolution,

دوابەدوای شۆڕشەکه،

Christophe and generals Jean-Jacques Dessalines and Alexandre Pétion

کریستۆف و جەنەڕاڵەکانی جین- جاکوێس دیسەڵین و ئەلیکساندرێ پێتن

rose to prominent positions in the new government.

پلەکانییان لە حکومەتی تازەدا بەرزکرایەوە.

In 1804, Dessalines was proclaimed the emperor of independent Haiti.

له ساڵی ١٨٠٤، دیسەڵێنز خۆی وەکو ئیمپڕاتۆڕی سەربەخۆی (هەیتی) ڕاگەیاند.

But his desire to hold exclusive power alienated his supporters.

بە خواستی بۆ دەسەڵاتی تاکڕەوی، پشتیوانی هاوڕێکانی لەدەست دا،

Eventually, Dessalines’ rule incited a political conspiracy

له کۆتاییدا، فەرمانڕەوایی (دیسەلێنز) پیلانگێڕییەکی سیاسی بەدوای خۆیدا هێنا

that ended in his assassination in 1806.

که به کووشتنی کۆتایی هات له ساڵی ١٨٠٦.

The subsequent power struggle led to a Civil War, which split the country in two.

دەسەڵاتی دوای دیسەلێنز شەڕی ناوخۆی هێنایە کایەوە کە لە ئەنجامدا وڵات بوو بە دوو بەش.

By 1807, Christophe was governing as president of the north in Cap-Haïtien,

لە ساڵی ١٨٠٧، (کریستۆف) وەکوو سەرۆکی باکوری (کاپ-هەیتین) فەرمانڕەوایی دەکرد،

and Pétion was ruling the south from Port-au-Prince.

و (پێتن) فەرمانڕەوایی باشووری دەکرد له (پۆرت-ئە-پرینس).

Pétion tried to stay true to the revolution’s democratic roots

پێتن هەوڵیدا ڕاستگۆ بێت لەگەڵ شۆڕشگێڕە دیموکراسییە بنەڕەتییەکان

by modeling his republic after the United States.

به بنیاتنانی کۆمارەکەی وەکوو ویلایەتە یەکگرتووەکان.

He even supported anti-colonial revolutionaries in other nations.

تەنانەت پشتگیری لە دژی داگیرکاری نەتەوەکانی تریش کرد.

These policies endeared him to his people,

ئەم سیاسەتانە وای کرد خۆشەویست بێت لای خەڵکەکەی،

but they slowed trade and economic growth.

بەڵام ئەوانه بازرگانی و بەهێزبوونی ئابوورییان خاو کرد.

Christophe, conversely, had more aggressive plans for an independent Haiti.

کریستۆف، بە پێچەوانەوه، پلانی دڕندەیی زیاتری هەبوو بۆ هەیتییەکی سەربەخۆ.

He redistributed land to the people, while retaining state control of agriculture.

زەوییەکانی گەڕاندەوە بۆ خەڵک، لەکاتێکدا کشتوکاڵ بەدەست حکومەت بوو.

He also established trade with many foreign nations,

هەروەها بازرگانی لەگەڵ چەندین وڵاتی بیانی دامەزراند.

including Great Britain and the United States,

به بەڕیتانیای گەورە و ویلایەتە یەکگرتووەکانیشەوه،

and pledged non-interference with their foreign policies.

و بەڵێنی دا که دەست نەخاتە سیاسەتە دەرەکییەکانیان.

He even built a massive Citadel in case the French tried to invade again.

تەنانەت قەڵایەکی گەورەی له ئەگەری هەوڵدانی فەڕەنسییەکان بۆ داگیرکردنیان دروست کرد.

To accomplish all of this, Christophe instituted mandatory labor,

بۆ ئەوەی کارەکان وەکو خۆی بەڕێوەبچێت، بە زۆر کاری بە خەڵک دەکرد،

and to strengthen his authority, he crowned himself king in 1811.

و بۆ ئەوەی دەسەڵاتی خۆی بەهێزتر بکات، لە ساڵی ١٨١١ خۆی وەکو پاشا ناساند.

During his reign, he lived in an elegant palace called Sans Souci

لە ماوەی فەرمانڕەوایدا، له کۆشکێکی جوان دەژیا بەناوی سانس سۆسی

along with his wife and their three remaining children.

لەگەڵ هاوژینەکەی و سێ منداڵ.

Christophe’s kingdom oversaw rapid development of trade, industry, culture,

شانشینەکەی کریستۆف پێشکەوتنێکی بەرچاوی بینی له ڕووی بازرگانی، شارستانی، ڕۆشنبیری،

and education.

و پەروەردە.

He imported renowned European artists to Haiti’s cultural scene,

هونەرمەندی بەناوبانگی ئەوروپی هێنایە هەیتی بۆ ئەوەی دیمەنی کلتوری ببینن،

as well as European teachers, in order to establish public education.

هەروەها مامۆستای ئەوروپیش بۆ دامەزراندنی پەروەردە و خوێندنگەی حکومی.

But while the king was initially popular among his subjects,

لە کاتێکدا پاشا بەم شێوە سەرەکییە بەناوبانگ بوو لەناو خەڵکەکەیدا،

his labor mandates were an uncomfortable reminder

ئەو کرێکارانەی به زۆر ئیشیان پێ دەکرا نیشانەیەکی

of the slavery Haitians fought to destroy.

بێزارکەری کۆیلایەتی خەڵکی هایتی بوو کە جەنگان لە پێناو نەهێشتنی

Over time, his increasingly authoritarian policies lost support,

کات تێدەپەڕی و دەسەڵاتە بەهێزەکەی ئەویش پشتگیرییەکانی لە دەست دەدا،

and his opponents to the south gained strength.

و ڕکابەرە باشورییەکانی دەسەڵاتیان کەوتە دەست.

In October 1820, his reign finally reached its tragic conclusion.

له ئۆکتۆبەری ساڵ ١٨٢٠، فەرمانڕەواییەکەی گەیشت به کۆتاییەکی تراژیدی.

Months after a debilitating stroke left him unable to govern,

دوای چەند مانگێک، جەڵدەی دڵ لێیدا و نەیتوانی چیتر فەرمانڕەوایی بکات،

key members of his military defected to southern forces.

سەرکردە سەربازییەکانی لەگەڵ هێزەکانی باشوور یەکیان گرت.

Betrayed and despondent, the king committed suicide.

خیانەت لێکراو و نائومێد، پاشا خۆی کووشت.

Today, the traces of Christophe’s complicated history

ئەمڕۆ، شوێنەوارەکانی مێژووە ئاڵۆزەکەی کریستۆف

can still be found in the crumbling remains of his palaces,

دەتوانرێت بدۆزرێنەوه له کۆشکە وێرانبووەکەی،

and in Haiti’s legacy as the first nation to permanently abolish slavery.

و لە هەوڵی هایتی وەکو یەکەم نەتەوە کە کۆیلایەتی قەدەغە کرد.