The death of the universe

Translator: Sarhand Rasul Reviewer: Daban Q Jaff

Looking up at the night sky,

ڕوانینی ئاسمان لە شەودا،

we are amazed by how it seems to go on forever.

سەرسام بووین بەوەی چۆن تا هەرمان بەردەوام دەبێت.

But what will the sky look like

بەڵام ئاسمان چۆن دەبێت

billions of years from now?

دوای بلیۆنەها ساڵ؟

A particular type of scientist,

بەشێک لە زاناکان،

called a cosmologist,

پێان دەوترێت گەردووناس،

spends her time thinking about that very question.

کاتیان بە بیرکردنەوە دەربارەی ئە و پرسە تەرخاندەکرد.

The end of the universe is intimately linked

کۆتایی گەردوون لە نزیکەوە بەستراوە

to what the universe contains.

بەوەی گەردوون لەچی پێکهاتووە.

Over 100 years ago,

زیاد لە ١٠٠ ساڵ پێش ئێستا،

Einstein developed the Theory of General Relativity,

ئاینشتاین بیردۆزی ڕێژەیی گشتی پەرەپێدا،

formed of equations that help us

پێکهاتووە لە کۆمەڵێک هاوکێشە کە یارمەتیمان دەدەن

understand the relationship

بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی

between what a universe is made of

نێوان گەردوون لەچی پێکهاتووە و

and its shape.

شێوەیەکەی.

It turns out that the universe

دەرکەوت کە ئەو گەردوونە

could be curved like a ball or sphere.

دەکرێت چەماوە بێت، وەک تۆپێک یان گۆیەک

We call this positively curved or closed.

بەمە دەڵێین چەماوەیەکی پۆزەتیڤانە، یان داخراو.

Or it could be shaped like a saddle.

یاخود دەکرێت شێوەکەی وەک زین وابێت.

We call this negatively curved or open.

بەمەش دەڵێن چەماوەی نێگەتیڤ، یاخود کراوە.

Or it could be flat.

یان دەکرێت تەخت بێت.

And that shape determines

ئەو شێوەیەش دەریدەخات

how the universe will live and die.

کە گەردوون چەندێک دەژی و کەی دەمرێت.

We now know that the universe is very close to flat.

ئێستا ئەوە دەزانین کە گەردوون زۆر نزیکە لەوەی تەخت بێت.

However, the components of the universe

بەهەرحاڵ، پێکهێنەرەکانی گەردوون

هێشتا دەتوانن کاریگەری لەسەر چارەنووسی کۆتایی دابنێن.

can still affect its eventual fate.

We can predict how the universe

دەتوانین پێشنیاری بکەین گەردوون

will change with time

چۆن لەگەڵ کاتدا دەگۆڕێت

if we measure the amounts or energy densities

گەر ئەمڕۆ بڕی چڕی وزەی پێکهێنەرە جیاوازەکانی

of the various components in the universe today.

گەردوون بپێوین.

So, what is the universe made of?

جا، ئایا گەردوون لەچی پێکهاتووە؟

The universe contains all the things that we can see,

گەردوون لە هەموو ئەو شتانە پێکهاتووە کە دەتوانین بیبینین،

like stars, gas, and planets.

وەک ئەستێرەکان، گازەکان، و هەسارەکان

We call these things ordinary or baryonic matter.

بەمانە دەڵێن ماددە ئاسایی یان باریۆنیکی.

Even though we see them all around us,

هەرچەندە لە دەوروبەرمان دەیانبینین،

the total energy density of these components

چری وزەی گشتی ئەم پێکهێنەرانە

is actually very small,

لە ڕاستیدا زۆر بچووکە،

around 5% of the total energy of the universe.

نزیکەی ٪٥ی کۆی گشتی وزەی گەردوونە.

So, now let's talk about what the other 95% is.

جا، ئێستا با دەربارەی ٪٩٥ەکەی تر بدوێین.

Just under 27% of the rest

تەنیا کەمتر لە ٪٢٧ ی هەموو

of the energy density of the universe

چڕی ووزەی گەردوون

is made up of what we call dark matter.

لەوە پێکهاتووە کە پێی دەڵێین ماددەی تاریک.

Dark matter is only very weakly interacting with light,

ماددەی ڕەش زۆر بە لاوازی تەنیا کار لەگەڵ ڕووناکی دەکات،

which means it doesn't shine or reflect light

ئەوەش واتای وایە ناگەشێتەوە یان ڕووناکی ناداتەوە

in the way that stars and planets do,

بەو جۆرەی ئەستێرە و هەسارەکان دەیکەن، بەڵام،

but, in every other way,

لەهەموو ڕێیەکانەوە

it behaves like ordinary matter --

وەک ماددەیەکی ئاسایی مامەڵە دەکات--

it attracts things gravitationally.

شتەکان بە هێزی ڕاکێشان کێشدەکات.

In fact, the only way we can detect this dark matter

لە ڕاستئدا، تاکە ڕێگا بۆ پەیبردن بە ماددەی تاریک

is through this gravitational interaction,

لە ڕووی یەکتربڕینی کێشکردنەوەیە،

چۆن شتەکان خولدەخۆن لە دەوریدا

how things orbit around it

and how it bends light

و چۆن رووناکی لاردەکاتەوە

as it curves the space around it.

و بۆشاییەکەی چواردەوری خواردەکاتەوە.

We have yet to discover a dark matter particle,

ئێمە هێشتا گەردی ماددەی تاریکمان نەدۆزیوەتەوە،

but scientists all over the world are searching

بەڵام زاناکانی هەموو جیهان لە گەڕاندان

for this elusive particle or particles

بۆ ئەم (گەرد یان گەریلە) باسلێنەکراوانە

and the effects of dark matter on the universe.

وهەروەها کاریگەری ماددەی تاریک لەسەر گەردوون.

But this still doesn't add up to 100%.

بەڵام هێشتا بەرز نابێتەوە بۆ ٪١٠٠.

The remaining 68%

ئەو ٪٦٨ ی ماوەتەوە

of the energy density of the universe

لە چڕی وزەی گەردوون

is made up of dark energy,

لە وزەی تاریک پێکهاتووە،

which is even more mysterious than dark matter.

کە پەنهانترە لە ماددەی تاریک.

This dark energy doesn't behave

ئەم وزەی تاریکە رەفتار ناکات

like any other substance we know at all

وەک هەر جەوهەرێک کە ئێمە دەیزانین.

and acts more like anti-gravity force.

زیاتر وەک هێزێکی دژە کێشکردن مامەڵە دەکات.

We say that it has a gravitational pressure,

دەڵێین کە پەستانی کێشکردنی هەیە،

which ordinary matter and dark matter do not.

کە ماددەی ئاسایی و ماددەی تاریک نیانە.

Instead of pulling the universe together,

لە جێی ئەوەی گەردوون بکشێنێتە یەک،

as we would expect gravity to do,

کە ئێمە وامان داناوە کێشکردن ئەوە دەکات،

the universe appears to be expanding apart

گەردوون وا دەردەکەوێت پارچەیەک بێت کە دەکشێت

at an ever-increasing rate.

بە ڕێژەیەکی هەردەم-زیاد بوون.

The leading idea for dark energy

ئایدیای پیشەنگ بۆ وزەی تاریک

is that it is a cosmological constant.

ئەوەیە کە گەردوونیانە نەگۆڕە.

That means it has the strange property

واتا تایبەتمەندی نامۆی هەیە

that it expands as the volume of space increases

کە دەکشێت بە زیادبوونی قەبارەی بۆشایی

to keep its energy density constant.

بۆ ئەوەی چڕی ووزەکەی بە نەگۆڕی بهێڵێتەوە.

So, as the universe expands

جا، هەر کە گەردوون دەکشێت

as it is doing right now,

هەروەک ئێستا کە لە کشاندایە

there will be more and more dark energy.

بەوە وزەی تاریک زیادتر و زیادتر دەبێت.

Dark matter and baryonic matter,

ماددەی تاریک و ماددەی بایرۆنیک،

on the other hand,

لەلایەکی دیکە،

don't expand with the universe

ناکشێن لەگەڵ گەردووندا

and become more diluted.

زیادتر لاوازتر دەبن.

Because of this property

لەبەر ئەم تایبەتمەندییەی

of the cosmological constant,

نەگۆڕی گەردوونیانە،

the future universe will be more and more dominated

گەردوونی داهاتوو زیادتر و زیادتر دەستی بەسەردا دەگیرێت

by dark energy,

لەلایەن وزەی تاریک،

becoming colder and colder

ساردتر و ساردتر دەبێت

and expanding faster and faster.

خێراتر و خێراتر دەکشێت.

Eventually, the universe will run out of gas

لە کۆتاییدا گەردوون گازی نامێنێت

to form stars,

تا ئەستێرەکان درووستبکات،

and the stars themselves will run out of fuel

ئەستێرەکانیش سوتەمەنیان نامێنێت

and burn out,

و دەکوژێنەوە (یان دەتەقنەوە(

leaving the universe with only black holes in it.

گەردوون تەنیا جێدەهێڵن لەگەڵ کونی ڕەش.

Given enough time,

بە پێدانی کاتی پێویست.

even these black holes will evaporate,

تەنانەت کۆنەڕەشەکانیش کۆتاییان پێدێت،

leaving a universe that is completely cold and empty.

گەردوون تەنیا دەهێڵنەوە تەواو سارد و چۆڵ.

That is what we call the heat death of the universe.

ئێمە بەوە دەڵێین پلەی گەرمی مەرگی گەردوون.

While it might sound depressing

لەوانێیە بێتاقەتکەر بێت

living in a universe

ژیانکردن لە گەردوونێکدا

that will end its lifetime cold

کە کۆتای تەمەنی بە ڕەقبوونەوە بێت

and devoid of life,

و بەتاڵ بێت لە ژیان،

the end fate of our universe

کۆتا چارەنووسی گەردوونەکەمان

actually has a beautiful symmetry

لە ڕاستیدا سەربوردەیەکی جوانی هەیە

to its hot, fiery beginning.

بۆ گەرمییەک، سەرەتایەکی ئاگراوی

We call the accelerating end state

بەو تاودەرەی ڕەوشی کۆتایی

of the universe a de Sitter phase,

گەردوون دەڵێین de Sitter phase

named after the Dutch mathematician

ناونراوە لە دوای بیرکاریزانی هۆڵەندی

Willem de Sitter.

Willem de Sitter.

However, we also believe

بەهەرحاڵ، بەهەمان شێوە لەو باوەڕەداین

that the universe had another phase

کە گەردوون قۆناغێکی تری کشانی

of de Sitter expansion

ی هەبووەde Sitter

in the earliest times of its life.

لە سەرەتاترین کاتی ژیانیدا،

We call this early period inflation,

بەم سەردەمە زووە دەڵێین ‌هەڵئاوسان،

where, shortly after the Big Bang,

کە بە کورتی، دوای بیگ بانگ،

the universe expanded extremely fast

گەردوون زۆر بە خێرایی دەکشا

for a brief period.

بۆ ماوەیەکی کورت

So, the universe will end

جا، گەردوون بە کۆتا دێت

in much the same state as it began,

بە نزیکەیی بە شێوەیەک کە دەستیپێکردووە،

accelerating.

تاودان،

We live at an extraordinary time

ئێمە لە کاتێکی ناوازەدا دەژین

in the life of the universe

کە گەردوون لە ژیاندایە

where we can start to understand

کە دەتوانین تێبگەین

the universe's journey

دەربارەی گەشتەکەی گەردوون

and view a history

و دیدێکی مێژووەکەی

that plays itself out on the sky

کە خۆی لە ئاسماندا نمایش دەکات

for all of us to see.

بۆ هەموومان کە بیبینین.