The last living members of an extinct species - Jan Stejskal

Translator: mabbast chato Reviewer: Daban Q Jaff

In the savannahs of Kenya, two female northern white rhinos, Nájin and Fatu,

لە دەشتە پانوبەرینەکانی کینیا، دوو کەر کەدەنی مێینەی سپی باکووری، ناین و فاتوو،

munch contentedly on the grass.

بەبێ بەوەستان گیای سەر زەوییەکە دەجوون.

At the time of this video’s publication,

لەم کاتەی ئەو ڤیدیۆییە بڵاودەبێتەوە،

these are the last two known northern white rhinos left on Earth.

ئەم دووانە بە کۆتا کەرکەدەنی سپی باکوری ناسێنراون کە لەسەر زەوەی ماوەتنەوە.

Their species is functionally extinct—

جۆرەکەیان چالاکانە لە ناودەچن -

without a male, Nájin and Fatu can’t reproduce.

بەبێ نێرینەیەک، ناین و فاتوو ناتوانن زاوزێبکەن.

And yet, there’s still hope to revive the northern white rhino.

و هێشتا، هێوایەک هەیە تا کەرکەدەنی سپی باکوری ببوژێنینەوە.

How can that be?

ئەم چۆن دەتوانرێت؟

The story starts about 50 years ago,

چیرۆکەکە نزیک ٥٠ ساڵ بەر لە ئێستا دەست پێدەکات،

when poachers began illegally hunting thousands of rhinos

کاتێک ڕاوجییەکان دەستیانکرد بە ڕاوکردنی نایاسایی هەزارەها کەرکەدەن

across Africa for their horns.

لە هەموو ئەفریقادا بۆ قۆجەکانیان.

This, combined with civil wars in their territory,

ئەمە، کۆبوونەوەی شەڕی ناوخۆی لە هەرێمەکەیان،

decimated northern white rhino populations.

جۆری کەرکەدەنی سپی باکوری بەتەواوەتی لەناوبرد.

Concerned conservationists began trying to breed them in captivity in the 1970s,

نیگەرانی ژینگەدۆستان وایکرد هەوڵبدەن لە باخچەی ئاژەڵان وەچەیان پێبخەنەوە

collecting and storing semen from males.

لە ساڵانی ١٩٧٠، کۆکردنەوە و پاشەکەوتکردنی تۆ لە نێرەکان.

Only four rhinos were ultimately born through the ambitious breeding program.

تەنها چوار کەرکەدەن لەڕێگەی پرۆگرامی وەچەخستنەوەی بەرزخوازی لە دایکبوون.

Nájin, and her daughter Fatu were the last two.

ناین، و کچەکەی فاتوو کۆتا دوو دانەن.

In 2014, conservationists discovered that neither can have a calf.

لە ساڵی ٢٠١٤، سروشتپارێزان زانیان کەوا هیچیان ناتوانن بێچوو بخەنەوە.

Though Nájin gave birth to Fatu, she now has weak hindlegs,

هەرچەندە ناین فاتووی بووە، ئێستا ئەو لاقەکانی زۆر بێ هێزبوون،

which could harm her health if she became pregnant again.

کەوا زیان بە تەندروستی دەگەیەنێت ئەگەردووبارە دووگیان بێتەوە.

Fatu, meanwhile, has a degenerated uterine lining.

فاتوو، لەکاتێکدا ناوپۆشی منداڵدانی خراپی هەیە.

Then, the last northern white rhino male of the species, Sudan, died in 2018.

پاشان، کۆتا جۆری کەرکەدەنی نێرینەی سپی باکوری، سودان، لە ساڵی ٢٠١٨ مرد.

But there was one glimmer of hope: artificial reproduction.

بەڵام یەک تروسکە هیوا هەبوو: ئەویش زاوزێکردن لەڕێگەی دەستکردەوە.

With no living males and no females able to carry a pregnancy,

بەبێ هیچ نێرێک و مێیەک دەتوانرێت پڕۆسەی دووگیانکردن ئەنجام بدرێت،

this is a complicated and risky process to say the least.

ئەمە تەنانەت بە قسەش پڕۆسەیەکی ئالۆز و مەترسیداریشە.

Though scientists had stored semen, they would have to collect the eggs—

هەرچەندە زاناکان تۆی نێرینەیان هەڵگرتووە پێویستە هێلکەی مێنە کۆبکەنەوە-

a complex procedure that requires a female to be sedated for up to two hours.

تاقیکردنەوەیەکی ئاڵۆزە پێویستە بۆ ماوەی دوو کاتژمێر مێکە بورووژێنرێت.

Then, they’d create a viable embryo in the lab—

دواتر، کۆرپەلەی توانادار لە تاقیگە دروست دەکرێت-

something that had never been done before, and no one knew how to do.

شتێک کەوا هەرگیز پێشتر نەکراوە و کەسیش نازانێت چۆن ئەنجامی بدات.

Even that was just the beginning—

هەرچەندە ئەمە تەنها سەرەتاییەکە-

a surrogate mother of another rhino species

دایکی دووگیانکراو لە ڕیگەی چاندنی دەستکردوە جۆری دیکەی کەرکەدەن

would have to carry the embryo to term.

دەتوانێت کۆرپەلە تا ماوەی ماوەی دووگیانی هەڵبگرێت.

Females of a closely related species, the southern white rhino,

مێینەکەن جۆرێکی نزیکن لە کەرکەدەنی سپی باشوری،

became both the key to developing a rhino embryo in a lab

هەردوو جۆرەکە دەبن بە کلیلێک بۆ گەشەپێدانی کۆرپەلەی کەرکەدەن لە تاقیگە

and the leading candidates for surrogate mothers.

و ڕابەرایەتیکردنی پاڵێوراوەکان بۆ دایکی دووگیانکراو لە ڕێگەی چاندنی دەستکرد.

Northern and southern white rhinos diverged about a million of years ago

کەرکەدەنی سپی باکوری و باشوری میلیۆنان ساڵە لە یەکتر جیابۆنەتەوە

into separate— though still closely-related— species.

هەرچەندە هێشتا دوو جۆری نزیکن لەیەکەوە.

They inhabit different regions, and have slightly different physical traits.

لە هەرێمی جیاواز نشتەجێبوون، و کەمێک سیفەتی جەستەیی جیاوازییان هەیە.

In a fortunate coincidence, several female southern white rhinos

لە ڕووداوێکی خۆشبەختانە چەندان لە کەرکەدەنە مێینە سپیە باشورییەکان

needed treatment for their own reproductive problems,

پێویستیان بە چارەسەرکردن دەبێت بۆ گرفتی زاوزێکردنی خۆیان،

and researchers could collect eggs as part of that treatment.

و توێژەرەکان دەتوانن هێلکەکانیان کۆبکەنەوە وەک بەشێک لە چارەسەرەکەیان.

In Dvůr Králové Zoo in October 2015,

لە باخچەی ئاژەڵانی دڤور کرالۆڤ لە تشرینی یەکەمی ٢٠١٥،

experts of IZW Berlin began collecting eggs from southern white rhinos

شارەزایانیIZW بەرلین دەستیانکرد بە کۆکردنەوەی هێلکە لە کەرکەدەنی سپی باشوری

and sending them to Avantea, an animal reproduction laboratory in Italy.

و بۆ ئەڤانتیەیان، تاقیگەی زاوزێکردنی ئاژەڵان لە ئیتاڵیا نارد.

There, scientists developed and perfected a technique to create a viable embryo.

زاناکان گەشەیان بە تەکنیکێک دا و نایابیان کردوە تا کۆرپەلەی توانادار دروست بکەن.

Once they mastered the technique,

جارێک تەکنیکەکەیان ئەنجام دا،

researchers extracted Nájin and Fatu’s eggs on August 22, 2019

توێژەرەوەکان هێلکەیان لە ناین و فاتوو وەرگرت لە ٢٢ ئابی ٢٠١٩

and flew them to Italy.

و بۆ ئیتالیایان نارد.

Three days later, they fertilized the eggs with sperm

سێ ڕۆژ دواتر، هێلکەکەیان لەگەڵ تۆی

from a northern white rhino male.

کەرکەدەنێکی نێرینەی سپی باکوری پیتاند.

After another week, two of the eggs made it to the stage of development

داوای هەفتەکەی تر، دوو هێلکە توانیان بگەنە قۆناغی گەشەکردن

when the embryo can be frozen and preserved for future.

کاتێک کۆرپەلە دەتوانرێت ببەستێندرێت و بۆ داهاتوو هەڵبگیرێت.

Another collection in December 2019 produced one more embryo.

کۆکردنەوەیەکی ترلە کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ کۆرپەلەیەکی تری بەرهەمهێنا.

As of early 2020, the plan is to collect Nájin and Fatu’s eggs three times a year

لە سەرەتاکانی ٢٠٢٠، پلاندانرا سێ جار لە ساڵێکدا هێلکە لە ناین و فاتوو وەربگیرێت

if they’re healthy enough.

ئەگەر باری تەندروستییان جێگیربێت.

In the meantime, researchers are looking for

لەهەمان کاتدا، توێژەرەوەکان دەگەران بەدوای

promising southern white rhino surrogate mothers—

بەڵینی کەرکەدەنی سپی باشوری دایکی دووگیانکراو لەڕێگەی چاندنی دەستکردەوە-

ideally who’ve carried a pregnancy to term before.

نایابانە توانی ماوەی دووگیانی پێشتری تێپەڕێنێت.

The surrogacy plan is somewhat of a leap of faith—

پلانی چاندنی دەستکرد هەرچاندە نازانرێت ئەنجامەکەی چی دەبێت-

southern and northern white rhinos have interbred

کەرکەدەنە سپییەکانی باکوری و باشوری بەیەکەوە وەچەیان خستۆتەوە

both during the last glacial period and more recently in 1977,

لە کۆتاییەکانی چاخی بەستەڵەک و لەم دوایانە لە ساڵی ١٩٧٧،

so researchers are optimistic a southern white rhino

بۆیە توێژەرەوان گەشیبینن کەرکەدەنێکی سپی باشوری

would be able to carry a northern white rhino to term.

دەتوانێت لە تەواوی ماوەی دووگیانی کەرکەدەنی سپی باکوری هەڵبگرێت.

Also, the two species’ pregnancies are the same length.

هەروەها، ماوەی دووگیانی هەردووو جۆرەکە هەمان درێژیان هەیە.

Still, transferring an embryo to a rhino is tricky

هێشتا، گواستنەوەی کۆرپەلە بۆ کەرکەدەنەکە فێڵە

because of the shape of the cervix.

چونکە لەبەر شێوەی کونی زێ مێینە.

The ultimate goal, which will take decades,

ئامنجی کۆتایی، کەوا چەند دەیەکی دەوێیت،

is to establish a breeding population of northern white rhinos

زیاتکردنی وەچەی کەرکەدەنی سپی باکورییە

in their original range.

لە سەر شێوە ڕەسەنەکەیان.

Studies suggest that we have samples from enough individuals

توێژینەوەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کەوا نموونەمان هەیە لە هەموو تاکێک

to recreate a population with the genetic diversity the species had a century ago.

بۆ دروستکردنەوەی گرووپەکە لەگەڵ جیناتی هەمەچەشنی جۆرەکان سەدەیەک پێشا ئێستا.

Though the specifics of this effort are unique,

هەرچەندە دیاریکراوەی ئەم ڕەنجە نایابە،

as more species face critical endangerment or functional extinction,

ەکو جۆری زیاتر ڕووبەڕووی مەترسی توقێنەر دەبنەوە یاخود چالاکانە لەناودەچن،

it’s also an arena for big questions:

هەروەها مەیدانێکی زۆرانبازییە بۆ پرسیارە گەورەکان:

do we have a responsibility to try to bring species back from the brink,

ئایا ئێمە بەرپرسیارین تا هەوڵبدەین جۆرەکان لە لێواری لەناوچوون بگەڕێنینەوە،

especially when human actions brought them there in the first place?

بەتایبەتی کردارەکانی مرۆڤ ئەمانی بەم ڕۆژە گەیاندووە؟

Are there limits to the effort we should expend

ئایا ڕەنجە سنوردارکراوەکان پێویستە بەکاربهێنرین

on saving animals threatened with extinction?

لە پاراستنی ئەم ئاژەڵانەی هەڕەشەی لەناوچوونیان لەسەرە؟