How to grow a glacier - M Jackson

Translator: mabbast chato Reviewer: Daban Q. Jaff

In the 13th Century,

لە سەدەی ١٣،

Genghis Khan embarked on a mission to take over Eurasia,

جەنگیزخان هەڵمەتێکی بۆ داگیر کردنی ئۆراسیا ئەنجامدا،

swiftly conquering countries and drawing them into his expanding Mongol Empire.

بەخێرای وڵاتەکانی داگیر دەکرد و دەیخستنە سەر نەخشەی ئیپراتۆریەتی مەزنی مەغۆل.

With his vast armies he became almost unstoppable.

بە هۆی هەبوونی بێشومار سەربار، نە دەوەستێندرا.

But, legend has it that there was one obstacle

بەڵام، ئەفسانەکە دەڵێت کە کۆسپێک هەبوو

that even the impressive Khan couldn’t overcome:

کە تەنانەت خانی مەزن نەیتوانی بە سەریدا زاڵ بێت:

A towering wall of ice,

دیوارێکی بەرزی سەهۆڵی،

grown by locals across a mountain pass

کە خەڵکەکە لەسەر شاخەکە دروستیان کرد بوو

to stop the Khan’s armies from invading their territory.

بۆ وەستاندنی خان لە داگیرکردنی ناوچەکەیان.

No one knows how historically accurate that particular story is,

کەس بەشێوەیەکی مێژووی نازانێت چیرۆکە ڕاستەکە چییە،

but remarkably, it draws on fact:

بەڵام بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش، لەسەر ڕاستییەوە وەریان گرتووە:

For centuries, in the Karakoram and Himalayan mountain ranges,

بۆ چەند سەدەیەک لە زنجیرە چیاکانی کەرەکۆرەم و هیمالایە،

people have been growing glaciers and using these homemade bodies of ice

خەڵک خۆیان بەستەڵەکەکانیان درووست کردووە و بەکاریان هێناون

as sources of drinking water and irrigation for their crops.

وەک سەرچاوەیەکی ئاو خواردنەوە و جۆگەی ئاودانی دانەوێڵەکانیان.

But before we get to that fascinating phenomenon,

بەڵام پێش ئەوەی لەم دیاردە دڵڕفێنە تێبگەین،

it’s important to understand the difference between

پێویستە لە جیاوازی نێوان

glaciers that grow in the wild,

بەستەڵەکێک که به سروشتی دروست دەبێت و

and those that humans create.

بەستەڵەکێک که مرۆڤ دروستی دەکات تێبگەین.

In the wild,

لە سروشتدا،

glaciers require three conditions to grow:

بەستەڵەک سێ مەرجی پێویستە تا دروست ببێت:

Snowfall, cold temperatures, and time.

بەفر بارین، پلەی گەرمی نزم و کات.

First, a great deal of snow falls and accumulates.

یەکەم جار، بەفرێکی زۆر دەبارێت و کەڵەکە دەبێت.

Cold temperatures then ensure that the stacked up snow

پلەی گەرمی زۆر نزم و دواتر بە دڵنیاییەوە کۆبوونەوەی بەفرەکە

persists throughout the winter, spring, summer, and fall.

زستان و دواتر بەهار، هاوین، پایزی بەسەردا دێت.

Over the following years, decades, and centuries,

چەند ساڵی بەسەر دا دەڕوات، دەیەیەک، سەدەیەک،

the pressure of the accumulated snow

پاڵەپەستۆی بەفرە کەڵەکە بووەکە

transforms layers into highly compacted glacial ice.

توێژاڵەکە دەگۆڕێت بۆ شاخێکی زۆر پتەوی بەفری.

Artificially growing a glacier,

دروست کردنی بەستەڵەکێکی دەستکرد،

however, is completely different.

لە کاتێکدا، بە تەواوی جیاوازە.

At the confluence of three great mountain ranges,

لە بەیەک گەیشتنی سێ زنجیرە چیا گەورەکە،

the Himalayas, Karakoram, and Hindu Kush,

هیمالایە، کارەکۆرەم، هیندیکوش،

some local cultures have believed for centuries that glaciers are alive.

هەندێک کەلتووری ناوخۆیی بۆ سەدان ساڵ پێیان وابوو بەستەڵەکەکان زیندوون.

And what’s more,

و لەوەش زیاتر،

that certain glaciers can have different genders including male and female.

شاخە سەهۆڵیەکان دەکرێت ڕەگەزیان هەبێت کە نێر و مێیە.

Local Glacier Growers ‘breed’ new glaciers by grafting together—or marrying—

خەڵکەکە بە بەیەکەوە بەستن -یان هاوسەرگیری- شاخی سەهۆڵی تریان دروست دەکرد

fragments of ice from male and female glaciers,

لە پارچە سەهۆڵییە نێر و مێیەکانی تر،

then covering them with charcoal, wheat husks, cloths, or willow branches

دواتر بە خەڵوز، دەسکە گەنم، قوماش، لقی دار چنار دای دەپۆشن

so they can reproduce.

بەم شێوەیە شاخی سەهۆڵی دروست دەکەنەوە.

Under their protective coverings,

لەژێر بەرگە پارێزەرەکەیانەوە،

these glacierets transform into fully active glaciers

ئەم بەستەڵەکانە دەگۆڕێن بۆ شاخێکی سەهۆڵی تەواو

that grow each year with additional snowfall.

هەموو ساڵێک بەبارینی بەفری زیاتر ئەویش گەورەتر دەبێت.

Those then serve as lasting reserves of water

دواتر بەستەڵەکەکان گەنجینەیەکی ئاوی بەردەوام پێشکەش دەکەن

that farmers can use to irrigate their crops.

کە جوتیارەکان دەتوانن بۆ ئاودانی دانەوێڵەکانیان بەکاری بهێنن.

These practices have spread to other cultures,

ئەمە لە ناو کلتورەکانی تریشدا بڵاو بۆتەوە،

where people are creating their own versions of glaciers

کە خەڵکی شاخە سەهۆڵییەکانی خۆیان دروست دەکەن و

and applying them to solve serious modern challenges around water supplies.

دایان دەنێن بۆ چارەسەرکردنی بەرەنگارییە گرنگەکانی سەرچاوەی ئاوی هاوچەرخ.

Take Ladakh, a high-altitude desert region in northern India.

تاک لاداخ، بیابانێکی بەرزە لە ئاستی دەریاوە کە دەکەوێتە باکووری هیندستان.

It sits in the rain shadow of the Himalayas

دەکەوێتە ناوچەی باراناویی هیمالایە

and receives on average fewer than ten centimeters of rain per year.

بە تێکڕای لە لە هەر ساڵێکدا کەمتر ١٠ سانتیمەتر باران دەبارێت.

As local glaciers shrink because of climate change,

بەهۆی گۆڕانی کەش و هەوا، بەستەڵەکە دەستکردەکان بچوک دەبنەوە،

regional water scarcity is increasing.

ئاوی پاشەکەوت کراوی هەرێمەکەکان زیاد دەکات.

And so, local people have started growing their own glaciers

دواتر، خەڵکی دەستیان کرد بە دروست کردنی بەستەڵەکی خۆیان

as insurance against this uncertainty.

وەکو دڵنیاییەک دژی ئەو ڕاڕاییە.

These glaciers come in two types: horizontal, and vertical.

ئەم شاخە سەهۆڵییانە دەکرێن بە دوو جۆر: ئاسۆیی، و ستوونی.

Horizontal glaciers are formed when farmers redirect glacier meltwater

شێوە ئاسۆییەکان کاتێک دروست دەکرێن کە جوتیارەکان ئاوی تواوەی شاخە سەهۆڵییەکە بۆ

into channels and pipes,

ناو کەناڵی ئاویی و بۆڕییەکان دەنێرێت،

then carefully siphon it off into a series of basins made from stones and earth.

بە وریایەوە بۆ ناو زنجیرەیەک مۆژ ئاراستەی دەکەن کە لە خۆڵ و بەرد دروست کراون.

Villagers minutely control the release of water into these reservoirs,

گوندنشینەکان بە بەردەوامی چاودێری ڕۆیشتنی ئاو بۆ ناو عەمبارەکان دەکەن،

waiting for each new layer to freeze

چاوەڕێی چینێکی نوێ دەکەن تا بی بەستێت

before filling the basin with another wave.

پێش ئەوەی حەوزەکە بە شەپۆلێکی تر پڕبێتەوە.

In early spring,

لە سەرەتای بەهاردا،

these frozen pools begin to melt,

ئەو حەوزە بەستوانە دەست بە توانەوە دەکەن،

supplying villagers with irrigation for their fields.

جۆگەی ئاوی دەدات بە جوتیارەکان بۆ ئاودانی زەویەکانیان.

Local people make vertical glaciers using the meltwater

خەڵکی ناوخۆ بە ئاوی تواوە بەستەڵەکی ستوونی دروست دەکەن

from already-existing glaciers high above their villages.

لەو شاخە سەهۆڵییانەی پێشتر لە سەرووی گوندەکەیانەوە بوونیان هەبووە.

The meltwater enters channels that run downhill,

ئاوە تواوەکە دەچێتە ناو ئەو کەناڵانەی سەر بەرەو خوار داندراون،

flowing until it reaches a crop site

دەڕوات هەتا دەگاتە شوێنی دانەوێڵە

where it bursts forth from a pipe pointing straight into the air.

کە دەڕژێتە دەرەوە لەو شوێنەی بۆڕیەکە داندراوە.

When winter temperatures dip,

کاتێک پلەی گەرمی لە زستان نزمە،

this water freezes as it arcs out of the pipe,

ئەو ئاوە دەیبەستێت بە شێوەیەکی کەوانەیی کە لە بۆڕیەکە دێتە دەرەوە،

ultimately forming a 50 meter ice sculpture called a stupa,

لە کۆتایدا شێوەیەکی 50 مەتر سەهۆڵ دروست دەبێت پێی دەگوترێت ستوپا،

shaped like an upside-down ice cream cone.

شێوەی مۆتەیەکی قوچەکی هەڵگەڕاوەی هەیە.

This inverted form minimizes the amount of surface area it exposes to the sun

ئەو شێوە هەڵگەڕاوەیە بچوک دەبێتەوە، کاتێک خۆر لێی دەدات

in the spring and summer.

لە بەهار و هاویندا.

That ensures that the mini-glacier melts slowly

ئەوە دڵنیایی دەدات کە بەستەڵەکە بچووکەکە بە هێواشی دەتوێتەوە

and provides a reliable supply of water to feed the farmers’ crops.

و سەرچاوەیەکی ئاوی باوەڕپێکراو بەرهەم دەهێنێت بۆ ئاودانی دانەوێڵەی جوتیارەکان.

These methods may be ancient,

لەوانەیە ئەو ڕێگەیە کۆن بێت، بەڵام

but they’re becoming more relevant

وا خەریکن گرینگی زیاتری پێ دەدەن

as climate change takes its toll on our planet.

لەو کاتەوەی گۆڕانی کەش و هەوا لە هەسارەکەماندا ڕوو دەدات.

In fact, people are now growing their own glaciers in many regions beyond Ladakh.

لە ڕاستیدا، خەڵکی چەندین نەتەوە بەستەڵەکی خۆیان دروست دەکەن لەدوای لاداخەوە.

Swiss people, utilizing modern glacier growing technology,

خەڵکی سووید، تەکنەلۆژیای دروستکردنی بەستەڵەکی هاوچەرخ بەکاردەهێنن،

created their first stupa in 2016 in the Swiss Alps.

لە ساڵی ٢٠١٦ لە چیا بەستەڵەکەکانی سووید یەکەم ستوپایان دروست کرد.

There are plans for over 100 more in villages in Pakistan,

پلان هەیە بۆ زیاتر لە 100 گوندی پاکستان،

Kazakhstan, and Kyrgyzstan.

کازاخستان، و کیرگیزستان.

Perhaps one day we’ll be able to harness our homegrown glaciers

لەوانەیە ڕۆژێک خۆمان بتوانین بەستەڵەکەکان دروست بکەین

well enough to build whole walls of ice–

ئەوەندە باش بێت کە بەس بێت بۆ دیوارێکی سەهۆڵی-

this time not for keeping people out,

ئەم جارەیان بۆ هێشتنەوەی خەڵک لە دەرەوە نا،

but to enable life in some of the planet’s harshest landscapes.

بەڵکو بۆ چالاککردنی ژیان لەسەر هەندێک لە پارچە زەویە نالەبارەکانی هەسارەکەمان.