Axolotls: The salamanders that snack on each other (but don't die) - Luis Zambrano

Translator: Mhamad Luqman Shahab Reviewer: Daban Q. Jaff

In 1864, French zoologist August Duméril

لە ساڵی ١٨٦٤، زیندەوەرزانی فەڕەنسی ئەوگێست دومێڕڵ

was baffled while investigating the axolotl.

پەشۆکاوبوو لە کاتی توێژینەوە لە ئەکسۆتۆتڵ (گیاندێرەکە وەک قۆریە).

Unlike many other amphibians, which transform into terrestrial adults,

وەک گیاندارەکانی تر نین، کە لە ئاوییەوە دەگۆڕێن بۆ وشکانی،

axolotls retain their juvenile characteristics and never leave the water.

ئەکسۆتۆتڵەکان تایبەتمەندیە هەرزەکارییەکان دەپارێزن و هەرگیز ئاوەکە بە جێ ناهێڵن.

In an attempt to induce metamorphosis,

لە هەوڵێکدا بۆ گۆڕان و پەرەسەندن،

Duméril spent months removing their gills.

دومێڕڵ چەندین مانگ خەریکی لابردنی کەوانە ریشدارەکانیان بوو.

But in most instances, the axolotls simply... grew them back.

بەڵام زۆر بە سادەیی ئەکسۆلۆتڵەکان لە زۆربەی بارەکان دروستی دەکردەوە.

Indeed, axolotls are masters of regeneration:

لە راستیدا، ئەکسۆلۆتڵەکان زۆر شارەزابوون لە دووبارە دروستبوونەوە:

they can flawlessly regenerate body parts

دەتوانن بەبێ هەڵە پارچەکانی جەستە دروستبکەنەوە

ranging from amputated limbs and crushed spines to parts of their eyes and brains.

بە بڕینەوەی پەلەکانیان و وردکردن و کونکردنی چاو و مێشکیان.

So how do they do it? And what other secrets are they keeping?

باشە چۆن ئەمکارە ئەنجام دەدەن؟ و نهێنیەکانی تر چین کە تێیاندا هەیە؟

This extraordinary salamander is native to the wetlands in Mexico City.

ئەو گیانەوەرە سەیرە گەرما ویستە بنەچەی دەگەڕێتەوە بۆ خاکە تەڕەکانی شاری مەکسیکۆ

Ancient Aztec people considered it the incarnation of a God named Xolotl—

خەڵکی دێرینی ئازتیک پێیان وابوو کە لە لەشی خودان و ناویان ئێکسۆتڵ—

hence the axolotl’s name, roughly meaning “water monster.”

لێرەوە ناوی ئکسۆتۆتڵەکان بە پوختی واتە “دڕندەی ئاوی.”

Axolotls reach sexual maturity with gills and a tadpole-like dorsal fin.

ئەکسۆتۆتڵەکان دەگەن بە پێگەیشتنی سێکسی بەهۆی ریشە کەوانەییەکان و پەڕەی پشتەوەیان.

Scientists think their forever-young condition, called “neoteny,”

زاناکان دەڵێن ئەو بە گەنجی مانەوەیە پێی دەوترێت “گەشەکەمی.”

evolved because of their stable habitat.

بەهۆی جێگیری ژینگەکەیەوە گەشەی کرد.

For salamanders that develop in waters that dry up,

بۆ ئەو مارمێلکە گەرما ویستانەی کە لە ئاودا گەشەدەکەن و وشکدەبنەوە،

efficiently transitioning to land is essential.

پێویستە بە کارامەیی بگوازرێنەوە بۆ وشکانی.

But the lakes axolotls evolved in were unchanging year-round

بەڵام ئەو دەریاچانەی کە ئەکسۆتۆتڵەکان لە خولێکی نەگۆڕی ساڵدا گەشەیان تیا کرد

and didn't host many aquatic predators.

زۆر لە دڕندە ئاوییەکانی لە خۆ نەگرت.

So, scientists think it was advantageous for axolotls

بۆیە، زاناکان پێیان وایە ئەوە لە بەرژەوەندی ئەکسۆتۆتڵەکانە

to forgo the demands of metamorphosis.

بۆ گرنگی نەدان بە داواکاریەکانی زیندەوەرەکانی تر.

However, they haven’t completely lost this ability.

هەرچەندە، ئەوان بە تەواوەتی ئەو توانایەیان لە دەست نەدا.

If exposed to certain substances, axolotls will turn into adults.

ئەگەر مەترسی بۆ چەند ناوەڕۆکێکی تایبەت هەبوو، ئەوا ئەکستۆتڵەکان گەشەدەکەن.

But they’ll often experience shorter lifespans

بەڵام زۆربەی جارەکان ئەزمونێکی کەمتر وەردەگرن لە سوڕی ژیان و

and lose some of their self-healing abilities.

هەندێ توانای تەندروستی خودی لەدەست دەدەن.

These regenerative talents may seem like crazy superpowers to begin with,

رەنگە ئەم بەهرەی نوێ بوونەوەیە وەک هێزێکی ناوازە دەرکەوێت بۆ دەستپێکردن.

but axolotls have good use for them.

بەڵام ئەکسۆتۆتڵەکان سودێکی باشیان هەیە بۆ ئەوان.

As babies, they’re in direct competition.

وەک منداڵەکان، ئەوان لە پێشبڕکێی راستەوخۆدان.

So, they snack on each other.

بۆیە، ئەوان زیان بە یەکتر دەگەیەنن.

This is usually not a huge problem thanks to how quickly

عادەتەن ئەوە نابێتە کێشەیەکی گەورە لەسایەی

they can regenerate body parts.

خێرا دروستکردنەوەی بەشەکانی جەستەیان.

When an axolotl loses a limb, tissues stimulate growth in the area.

کاتێک کە ئەکستۆتڵێک پەلێکی لە دەست دەدات، پارچەکانی تر هانی گەشەدەدەن لە ناوچەکە.

Skin cells divide and cover the wound.

خانەکانی پێست دابەشدەبن و برینەکە دادەپۆشن.

Then, progenitor cells, which can develop into various bodily tissues,

پاشان خانە بە گەورەکان، کە دەتوانن لە ناو جۆرەها بەشی جەستە گەشەبکەن،

form a mass at the site of injury

لە شوێنی برینەکە بە کۆمەڵ خڕدەبنەوە

and nearby nerves secrete growth-promoting proteins.

و دەمارە نزیکەکان لێی پڕۆتینی گەشە دەردەدات.

Over the next few weeks, a new limb emerges

دوای چەند هەفتەیەکی کەم، پەلێکی نوێ دەردەکەوێت

as cells proliferate and differentiate in coordination.

هەروەک خانەکان بە هەماهەنگی پەرەدەسێنن و جیادەبنەوە.

This process could potentially lead to uncontrolled growth and tumor formation.

دەکرێ ئەم پڕۆسەیە بەشێوەیەکی نادیار ببێتە هۆی کۆنترۆڵ نەکردنی گەشە و هەڵئاوسان.

But axolotls are remarkably resistant to cancer.

بەڵام ئەکستۆتڵەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی شێرپەنجە سەرنجراکێشن.

They have a system in place that tightly controls cellular proliferation.

سیستەمێک هەیە لە جەستەیاندا کە بە توندی کۆنترۆڵی گەشەی خانە زیادەڕەوەکان دەکات.

To better understand the axolotl’s baffling biology,

بۆ تێگەیشتنێکی باشتر لە بەربەستە زیندەییەکانی ئەکستۆتڵەکان،

scientists sequenced its genome.

زاناکان بۆهێڵەکانییانی بەدواییەکدا ریزکرد.

They found it to be more than ten times longer than a human’s.

ئەوان بۆیان دەرکەوت کە زیاتر لە ١٠ جار درێژترە لە هی مرۆڤەکان.

Mutations can change the length of any animal’s genome.

گۆڕانەکان دەبێتە هۆی گۆڕان لە درێژی هەر بۆهێڵێکی زیندەوەر.

For whatever reason, salamanders have much more DNA than other vertebrates

بۆ هەر هۆکارێک، مارمێلکە ئاوییەکان دی ئێن ئەی زیاتریان هەیە لە بڕبڕەدارەکان

because they lose parts of it less frequently.

لەبەرئەوەی ئەوان زۆر بە کەمی لەدەستی دەدەن.

Investigating the axolotl’s genome, scientists saw many repeated sequences,

بە پشکنینی بۆهێڵی ئەکسۆلۆتڵەکان، زاناکان چەندین زنجیرەی دووبارە دەبیننەوە،

most of which don't code for proteins and have no known function.

کە زۆربەیان کۆد بۆ پڕۆتینەکان دانانێن و هیچ فرمانێکی ئاشکرایان نیە.

They also found genes that are key in regeneration.

هەروەها بۆهێڵیان دۆزیەوە کە کلیلی دووبارە دروستبوونەوەن.

However, the biggest factor that sets axolotl regeneration apart

هەرچەندە، رەنگە گەورەترین هۆکار کە ئەکسۆلۆتڵەکان نوێدەکاتەوە بەجیا

may not be a set of unique genes, but how they regulate their genes.

بەشێک نەبێ لە بۆهێڵە بێهاوتاکان، بەڵام چۆن بۆهێڵەکانیان رێک دەخەن.

It’s no wonder that axolotls are one of science’s most studied animals.

سەیر نییە، ئەکسۆلۆتڵەکان یەکێکن لەو زیندەوەرانەی زۆرترینیان لەسەرخوێندراوە.

But their population in the wild has plummeted.

بەڵام کۆمەڵەکەیان لە ژیانی کێوی کەمبووەتەوە.

Hundreds of years ago, axolotls thrived under the Aztec capital.

سەدان ساڵ لەمەوبەر، ئەکسۆلۆتڵەکان گەشەیانکرد لە ژێر سێبەری ئازتیک.

Within the surrounding lakes,

لەناو دەریاچەکانی دەوروبەر،

Aztec people built islands called chinampas for growing crops.

خەڵکی ئازتیک دورگەیەکیان دروست کرد بە ناوی چینامپاس بۆ گەشەدان بە بەروبووم.

This highly productive form of agriculture created a vast system of canals,

ئەم بەرهەمە بە پیتەی کشتوکاڵ، سیستەمێکی فراوانی لە جۆگە ئاوییەکان دروست کردووە،

expanding the lake system’s shallow, sheltered habitat—

فراوانکردنی تەنکی سیستەمی دەریاچەکە، ژینگەی داڵدەدراوەکان—

the axolotls’ ideal environment.

ژینگەی نموونەی ئەکسۆلۆتڵەکان.

But when Spanish invaders arrived, they began draining the lakes.

بەڵام کاتێک ئیسپانییە داگیرکەرەکان دەستیان پێ گەیشت، دەریاچەکەیان وشک کرد.

And even more water has been diverted in recent years.

هەروەها لەم ساڵانەی ئەم دواییەدا، ئاوی زیاتریش بووە بە هەڵم.

Today, the entire population of wild axolotls is found in just one place,

ئەمڕۆ، تەواوی کۆمەڵەی ئەکسۆلۆتڵە کێویەکان تەنها لە یەک جێگان،

Lake Xochimilco, where it’s threatened by pollution and invasive fishes.

دەریاچەی ئێکسۆچیمیڵکۆ، کە مەترسیان لەسەرە بەهۆی پیسبوونی ژینگە و ماسیە دڕندەکان.

People are working to regenerate the ecosystem

خەڵک هەوڵدەدەن بۆ دووبارە دروستکردنەوەی سیستەمی ژینگەیی

and strengthen the 2,000 year old chinampa farming tradition.

٢٠٠٠ ساڵە نەریتی کشتوکاڵی چینی بەهێزدەکات.

If interest grows, farmers could recover abandoned chinampas

ئەگەر بایەخیان پێبدرێت، جوتیارەکان دەتوانن چاینامپاسی پشتگوێ خراوەکان چاکبکەنەوە

and support the local community— along with the axolotl.

پاڵپشتی کردنی کۆمەڵگەی خۆجێی— لەگەڵ ئەکسۆلۆتڵەکان.

Eventually, the benefits of saving this salamander might be even greater.

لەکۆتاییدا، سودی پاراستنی ئەو مارمێلکە ئاوییانە لەوانەیە زۆر گەورەتر بێت.

Scientists hope that one day we’ll be able to apply

زاناکان ئاوتەخوازن کە رۆژێک بتوانین

the axolotl’s masterful tumor suppression and regenerative abilities

کپ بوونەوەی هەڵئاوسانی ئەکسۆلۆتڵەکان و توانای خۆ چاککردنەوە

to the human body.

بەردەستبێت بۆ جەستەی مرۆڤ.

Perhaps its secrets are the real reason for the slimy god monster’s smile.

لەوانەیە نهێنیەکانیان هۆکاری راستەقینەبێت بۆ زەردەخەنەی خواوەندە دڕندەکان.