How do we separate the seemingly inseparable? - Iddo Magen

Translator: Rezhin Ahmad Reviewer: Razaw S. Bor

Your cell phone is mainly made of plastics and metals.

مۆبایلەکەت بەشێوەیەکی سەرەکی لە پلاستیک و کانزاکان دروست کراوە.

It's easy to appreciate the inventive process

زۆر ئاسانە کە پرۆسەی داهێنەرانە بنرخێین

by which those elements are made to add up to something so useful and entertaining.

کە ئەو توخمانە دروست کراون بۆ زیادکردنی شتێکی زۆر بەسوود و خۆش.

But there's another story we don't hear about as much.

بەڵام چیرۆکێکی تر هەیە ئەوەندە گوێمان لێ نیە.

How did we get our raw ingredients in the first place

چۆن پێکهاتە خاوەکانمان لە یەکەم شوێندا دەست کەوێت

from the chaotic tangle of materials that is nature?

لە تەونی بێ سەروبەر ئەوە سروشتە؟

The answer is a group of clever hacks known as separation techniques.

وەڵامەکە کۆمەڵێک هاککردنی زیرەکانەیە کە بە تەکنیکی جیاکردنەوە ناسراوە.

They work by taking advantage of the fundamental properties of things

کار دەکەن بە سوود وەرگرتن لە تایبەتمەندییە بنچینەییەکانی شتەکان

to disentangle them from each other.

بۆ جیاکردنەوەیان لەگەڵ هەریەکەیان.

Simple separation techniques apply to many physical scenarios,

تەکنیکی جیاکردنەوەی سادە بەسەر چەندین سیناریۆی جەستەییدا جێبەجێی بکەین،

like separating cream from milk,

وەک جیاکردنەوەی کرێمی شیر،

extracting water from soil,

ئاو لە خاک دەربهێنن،

or even sifting out flecks of gold from river sand.

یان تەنانەت لە دەرەوەی کەلەی زێڕ لە لمی ڕووبارەکەوە.

But not all mixtures are so easy to unravel.

بەڵام هەموو تێکەڵەکان زۆر ئاسان نین بۆ ڕوونکردنەوە.

In some of those cases,

لە هەندێک لەو حاڵەتانەدا،

we can exploit the differences between physical properties within a mixture,

دەتوانین جیاوازییەکان ببەینە سەر تایبەتمەندییە جەسەتیەکان لە ناو تێکەڵەیەک،

like particle size,

وەک قەبارەی مادە،

density,

چڕی،

or boiling point

یان خاڵی کوڵان

to extract what's required.

بۆ دەرهێنانی ئەوەی کە پێویستە.

Take petroleum,

نەوت دەربێنن،

a mixture of different types of hydrocarbons.

تێکەڵەیەکی جیاواز لە جۆری هایدرۆکاربۆن.

Some of these are valuable as fuels,

هەندێک لەمانە بەنرخن وەک سوتەمەنی،

and others make good raw materials for generating electric power.

ئەوانی تر کەرەستەی خاوی باش دروست دەکەن بۆ بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا.

To separate them, experts rely on one important feature:

بۆ جیاکردنەوەیان شارەزایان پشت بە یەکێک لەم تایبەتمەندی گرنگە دەبەستن:

different hydrocarbons boil at different temperatures.

کوڵاندنی هایدرۆکاربۆنی جیاواز لە پلەی گەرمی جیاوازدا.

During the boiling process, each type vaporizes at a precise point,

له کاتی کوڵاندنی دا، هەر جۆرێک هەڵدەمژێت لە خاڵێکی ورددا،

then gets separately funneled into a container

پاشان بە جیا گاڵتەی پێ دەکرێت بۆ ناو دەفرەیەک

and collected as a liquid as it cools.

و کۆکرایەوە وەک شلەیەک کە سارد دەبێت.

Separation techniques also take us to the sea.

تەکنیکی جیاکردنەوە هەروەها بمانبە بۆ دەریا.

In some drought-stricken countries,

لە هەندێک وڵاتی وشکەساڵی،

the ocean is the only available water source.

زەریاکە تاکە سەرچاوەی ئاوی بەردەستە.

But of course, humans can't drink salt water.

بەڵام بەدڵنیاییەوه مرۆڤ ناتوانێت ئاوی سوێر بخواتەوە.

One way to get around this problem

ڕێگەیەک بۆ ڕزگاربوون لەم کێشەیە

is to remove salt from sea water with reverse osmosis,

ئەوەیە خوێ لە ئاوی دەریا بە هەڵوشانەوە لاببەیت،

a process that separates water's ingredients by size.

پرۆسەیەک کە جیای دەکات بە قەبارەی پێکهاتەی ئاوەکە خۆی .

A membrane with pores bigger than water particles,

میمبەرێک بە هەیوان گەورەترە لە تەنۆلکەی ئاو،

but smaller than salt particles,

بەڵام بچووکترە لە خوێ،

only lets fresh water pass through,

تەنها ڕێگە بە ئاوی سازگار دەدات،

transforming what was once undrinkable into a life saver.

گۆڕینی ئەوەی کە جارێک ناخورێتەوە بۆ ڕزگارکەر.

Meanwhile in the medical world,

لە کاتێکدا لە جیهانی پزیشکییدا،

blood tests are a vital tool for evaluating a person's health,

پشکنینی خوێن ئامرازێکی گرنگە بۆ هەڵسەنگاندنی تەندروستی کەسێک،

but doctors typically can't examine blood samples

بەڵام دکتۆرەکان ناتوانن بەئاسایی نمونەکانی خوێن بپشکنن

until they've separated the solid blood cells

تا ئەو کاتەی خانە خوێنە ڕەقەکەیان جیا کردنەوە

from the liquid plasma they're dissolved in.

لە پلازمای شلە ئەوان هەڵوەشاونەوە.

To do that, a powerful rotational force is exerted on the test tube,

بۆ هێزێکی به هێز و بەهێزی خولانه وه ی لە بۆڕی تاقیکردنەوەدا بەکار دەهێندرێت،

causing heavier substances with higher density,

دەبێتە هۆی قورسکردنی ماددەکان بە چڕی بەرزتر،

like blood cells,

وەک خانەکانی خوێن،

to move away from the rotational axis.

بۆ ئەوەی لە تەوەری خولانەوە دوور کەوێتەوە.

Meanwhile, lighter substances with lower density,

هاوکات مادده ی سووکتر لەگەڵ چڕی نزمتر،

like plasma,

وەک پلازما،

move to its center.

بجوڵێن بۆ سەنتەرەکەی.

The tube's contents divide clearly,

ناوەڕۆکی بۆڕییەکە بە ڕوونی دابەش دەبێت،

and the blood cells and liquid plasma can be tested independently.

و خانەکانی خوێن و پلازمای شلە دەتوانرێت بە سەربەخۆیی تاقی بکرێنەوە.

But sometimes, unlike oil, seawater, and blood,

بەڵام هەندێک جار، بە پێچەوانەی نەوتەوە ئاوی دەریا و خوێن،

the parts of mixtures that we want to separate

بەشەکانی تێکەڵەکان کە دەمانەوێت جیای بکەینەوە

share the same physical properties.

تا هەمان تایبەتمەندی جەستەیی هاوبەش بکەن.

In these cases, the only way to isolate ingredients is by chemical separation,

لەم حاڵەتانەدا تاکە ڕێگەی جیاکردنەوە ڕێگەی جیاکردنەوەی کیمیاوییە،

a complex process that relies on unique interactions

پڕۆسەیەکی ئاڵۆز کە پشت دەبەستێت بە کارلێکی بێ وێنە

between components within a mixture and another material.

لەنێوان پێکهاتەکان لەناو تێکەڵەیەک و مادەیەکی تر.

One of these methods is chromatography,

یەکێک لەو ڕێگەیانە کرۆماتۆۆگرافییە،

a tool forensic scientists use to examine crime scenes.

ئامرازێکی پزیشکی دادوەری کە زاناکان بەکاری ئەهینن بۆ پشکنینی دیمەنەکانی تاوان.

They dissolve gathered evidence in a gas,

بەڵگەیان لە گازێک کۆکردەوە،

and can monitor and analyze the ingredients

و دەتوانێت چاودێریان بکات و پێکهاتەکان شی بکاتەوە

as they separate and move at varying speeds

هەروەک جیایان کردنەوە و دەیجوڵێنن لە خێراییە جیاوازیەکان

due to their unique chemical properties.

بەهۆی تایبەتمەندییە کیمیاییە بێ هاوتاکانیان.

That information then tells scientists precisely what was present at the scene,

ئەو زانیاریانە دواتر بە زانایان دەڵێن بە تەواوی ئەوەی کە لە دیمەنەکە ئامادە بوو،

often helping to identify the culprit.

زۆر جار یارمەتیمان دەدات بۆ ناساندنی تاوانبارەکە.

Separation techniques are not just about industry,

تەکنیکی جیاکردنەوە تەنیا دەربارەی پیشەسازی،

infrastructure,

ژێرخانی ئابوری،

medicine,

دەرمان،

and justice.

هەروەها دادپەروەری.

One of the most technically ambitious projects in human history

یەکێک لە باشترین ئاواتەخوازی تەکنیکی پرۆژەکان لە مێژووی مرۆڤایەتیدا

is a separation technique aimed at answering the fundamental question,

تەکنیکێکی جیاکراوەیە کە ئامانج لێی وەڵامی پرسیارە بنەڕەتیەکەیە،

"What is the Universe made of?"

ئەوه چییه که گەردوونی پێکهێناوە؟

By accelerating particles to extremely high speeds

بە خێراکردنی تەنەکان بۆ خێراییەکی زۆر بەرز

and smashing them into each other,

و بەیەکتردا دەیانشکێنن،

we can break them into their constituent parts ever so briefly.

دەتوانین بیانشکێنین بۆ ناو بەشی پێکهێنەر بە کورتی.

And if we succeed at that, what's next?

ئەگەر سەرکەوتووش بووین ئەوە چی دەبێت؟

Is there a most elementary particle?

ئایا سەرەتاییترین تەنۆلکەی هەیە؟

And if so, what's it made of?

ئەگەر وایە، چی دروست بووە؟