How do we separate the seemingly inseparable? - Iddo Magen

Çeviri: Barın Selçuk Gözden geçirme: Gözde Alpçetin

Your cell phone is mainly made of plastics and metals.

Cep telefonlarınız çoğunlukla plastik ve metallerden yapılmıştır.

Bu ögelerin bu kadar yararlı ve eğlenceli bir şeye

It's easy to appreciate the inventive process

by which those elements are made to add up to something so useful and entertaining.

katkıda bulunmak için yapıldığı yaratıcı süreci takdir etmek kolaydır.

But there's another story we don't hear about as much.

Ancak bunun arkasında duymadığımız bir hikaye daha var.

How did we get our raw ingredients in the first place

İlk etapta ham maddeleri doğadaki kaotik karışıklıklardan nasıl elde ettik?

from the chaotic tangle of materials that is nature?

The answer is a group of clever hacks known as separation techniques.

Cevap, ayırma teknikleri olarak bilinen bir dizi ayırma biçimidir.

They work by taking advantage of the fundamental properties of things

Maddeleri birbirinden ayırmak için temel özelliklerinden yararlanırlar.

to disentangle them from each other.

Basit ayırma teknikleri birçok fiziksel senaryoda geçerlidir:

Simple separation techniques apply to many physical scenarios,

like separating cream from milk,

Kaymağı sütten ayırmak,

extracting water from soil,

topraktan su çıkarmak

or even sifting out flecks of gold from river sand.

ya da nehir kumundan altın tanelerini çıkarmak gibi.

Fakat bazı karışımları ayrımak o kadar da kolay değil.

But not all mixtures are so easy to unravel.

Bu gibi durumlarda,

In some of those cases,

we can exploit the differences between physical properties within a mixture,

karışım içindeki fiziksel özellikler arasındaki farkları kullanabiliriz.

like particle size,

Mesela parçacık büyüklüğü,

density,

yoğunluk veya kaynama noktası gibi...

or boiling point

to extract what's required.

Take petroleum,

Örneğin petrol,

a mixture of different types of hydrocarbons.

farklı türde hidrokarbonlardan oluşan bir karışımdır.

Some of these are valuable as fuels,

Bazıları yakıt olarak değerlidir,

and others make good raw materials for generating electric power.

bazıları ise elektrik üretmek için iyi maddelerdir.

To separate them, experts rely on one important feature:

Onları ayırmak için uzmanlar önemli bir özelliğe güvenirler:

different hydrocarbons boil at different temperatures.

Hidrokarbonlar kendilerine özel kaynama sıcaklıklarına sahiptir.

During the boiling process, each type vaporizes at a precise point,

Kaynatma işlemi sırasında, her madde hassas bir noktada buharlaşır,

then gets separately funneled into a container

sonra ayrı olarak bir kap içine huniye alınır

and collected as a liquid as it cools.

ve soğuyunca sıvı olarak toplanır.

Separation techniques also take us to the sea.

Ayrıca ayırma teknikleri bizi denize götürür.

In some drought-stricken countries,

Bazı kurak ülkelerde

the ocean is the only available water source.

okyanus mevcut tek su kaynağıdır.

But of course, humans can't drink salt water.

Ancak elbette insanlar tuzlu su içemezler.

One way to get around this problem

Bu sorunu aşmanın tek yolu

is to remove salt from sea water with reverse osmosis,

ters ozmos ile deniz suyundan tuzu çıkarmaktır.

a process that separates water's ingredients by size.

Bu işlem suyun bileşenlerini boyutlarına göre ayrıştırır.

A membrane with pores bigger than water particles,

Su partiküllerinden daha büyük

ancak tuz parçacıklarından daha küçük gözeneklere sahip bir zar,

but smaller than salt particles,

only lets fresh water pass through,

sadece tatlı suyun geçmesine izin verir.

transforming what was once undrinkable into a life saver.

İçilemeyen bir şeyi hayat kurtarıcı haline getirir.

Meanwhile in the medical world,

Aynı zamanda tıp dünyasında da,

blood tests are a vital tool for evaluating a person's health,

kan testleri kişinin sağlığını değerlendirmek için hayati bir araçtır

but doctors typically can't examine blood samples

ancak doktorlar genellikle çözünmüş sıvı plazmadan

until they've separated the solid blood cells

katı kan hücrelerini ayırmadan kan örneklerini inceleyemezler.

from the liquid plasma they're dissolved in.

Bunu yapmak için test tüpüne kuvvetli bir dönme kuvveti uygulanır

To do that, a powerful rotational force is exerted on the test tube,

causing heavier substances with higher density,

ve kan hücreleri gibi daha yoğun yoğun maddelerin

like blood cells,

dönme ekseninden uzaklaşmasına neden olur.

to move away from the rotational axis.

Meanwhile, lighter substances with lower density,

Bu arada, plazma gibi düşük yoğunluklu daha hafif maddeler merkeze taşınır.

like plasma,

move to its center.

The tube's contents divide clearly,

Tüpün içeriği net bir şekilde bölünür

and the blood cells and liquid plasma can be tested independently.

ve kan hücreleri ve sıvı plazma bağımsız olarak test edilebilir.

But sometimes, unlike oil, seawater, and blood,

Ancak bazen yağ, deniz suyu ve kandan farklı olarak,

the parts of mixtures that we want to separate

ayırmak istediğimiz karışımların parçaları

share the same physical properties.

aynı fiziksel özellikleri paylaşır.

In these cases, the only way to isolate ingredients is by chemical separation,

Bu durumlarda, bileşenleri izole etmenin tek yolu

a complex process that relies on unique interactions

karışımdaki bileşenler arasındaki benzersiz etkileşimlere dayanan,

between components within a mixture and another material.

karmaşık bir süreç olan kimyasal ayırmadır.

One of these methods is chromatography,

Bu yöntemlerden biri kromatografidir.

a tool forensic scientists use to examine crime scenes.

Adli bilim adamları suç mahallerini incelemek için kullanırlar.

They dissolve gathered evidence in a gas,

Toplanan kanıtları bir gazda çözerler,

and can monitor and analyze the ingredients

benzersiz kimyasal özellikleri nedeniyle

as they separate and move at varying speeds

farklı hızlarda ayrılırken ve hareket ederken

due to their unique chemical properties.

bileşenleri izleyebilir ve analiz edebilirler.

That information then tells scientists precisely what was present at the scene,

Bu bilgi daha sonra bilim insanlarına olay yerinde ne olduğunu tam olarak anlatır

often helping to identify the culprit.

ve genellikle suçluyu tanımlamaya yardımcı olur.

Separation techniques are not just about industry,

Ayırma teknikleri sadece endüstri,

infrastructure,

altyapı,

medicine,

tıp

and justice.

ve adalet ile ilgili değildir.

One of the most technically ambitious projects in human history

İnsanlık tarihinin teknik olarak en iddialı projelerinden biri

is a separation technique aimed at answering the fundamental question,

çok temel bir soruyu cevaplamayı amaçlayan bir ayırma tekniğidir:

"What is the Universe made of?"

"Evren neyden yapılmıştır?"

By accelerating particles to extremely high speeds

Parçacıkları son derece yüksek hızlara hızlandırarak

and smashing them into each other,

ve onları birbirine çarpıştırarak

we can break them into their constituent parts ever so briefly.

onları yapı taşlarına ayırabiliriz.

And if we succeed at that, what's next?

Bunu başarabilirsek, sıradaki nedir?

Is there a most elementary particle?

En temel bir parçacık var mı?

And if so, what's it made of?

Eğer varsa neyden yapılmıştır?