Lifesaving scientific tools made of paper | Manu Prakash

Translator: Myo Aung Reviewer: sann tint

So, I love making tools and sharing them with people.

ကျွန်တော်ဟာ ကိရိယာ အမျိုးမျိုးကို ထုတ်လုပ်ပြီး လူတွေကို မျှဝေပေးချင်ပါတယ်။

I remember as a child,

ကျွန်တော် ငယ်စဉ်တုန်းက အဖြစ်ကို မှတ်မိတယ်။

my first tool I built was actually a microscope

ကျွန်တော် ပထမဦးဆုံး ထုတ်လုပ်လိုက်တဲ့ ကိရိယာဟာ အဏုကြည့်စက် ဖြစ်ခဲ့ပါတယ်၊

that I built by stealing lenses from my brother's eyeglasses.

ကျွန်တော့် အစ်ကိုရဲ့ မျက်မှန်ထဲက မှန်ဘီလူးကို ခိုးယူခဲ့ပြီး ထုတ်လုပ်ခဲ့တာ။

သူဟာ အဲဒါ​ကြောင့် စိတ်တုန်လုပ်မသွားခဲ့ပါဘူး။

He wasn't that thrilled.

But, you know, maybe because of that moment,

ဒါပေမဲ့၊ အဲဒီဖြစ်ရပ်​ကြောင့် နှစ်ပေါင်း ၃၀ အကြာ

30 years later,

ကာလကို ရောက်လာတော့၊

I'm still making microscopes.

ကျွန်တော် အဏုကြည့်စက်တွေ ထုတ်လုပ်နေဆဲပါ။

အဲဒီလို ကိရိယာတွေကို ကျွန်တော် ထုတ်လုပ်ရတာ ဒီလို အခိုက်အတန့်များအတွက်ပါ။

And the reason I built these tools is for moments like this.

(Video) Girl: I have black things in my hair --

(ဗီဒီယို) ကျမဆံပင်တွေထဲ အမည်းရောင် အရာတွေ ရှိနေတယ်-

Manu Prakash: This is a school in the Bay Area.

Manu Prakash- ပင်လယ်အော်ဒေသထဲက ကျောင်းပါ။

(Video) MP: The living world far supersedes our imagination

(ဗီဒီယို) MP- လက်တွေ့ဘဝဟာ တကယ်တော့ ကျွန်တောတို့က အရာတွေ အလုပ်လုပ်ကြပုံကို

of how things actually work.

စိတ်ကူးစဉ်းစားကြတာထက်ကို ပိုဆန်းကျင်ပါတယ်။

(Video) Boy: Oh my God!

(ဗီဒီယို) ယောက်ျားလေးး- အို၊ ဘုရားသခင်!

MP: Right -- oh my God!

MP- အို ဘရားသခင်!

I hadn't realized this would be such a universal phrase.

ဒီလို စကားလုံးတွေ လူတိုင်း ​ ပြောစရာဖြစ်လာတာ အံ့ဩစရာပါပဲ။

Over the last two years,

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်နှစ်အတွင်းမှာ၊

in my lab,

ကျွန်တော့ ဓာတ်ခွဲခန်းတွင်

we built 50,000 Foldscopes

ကျွန်တော်တို့ဟာ Foldscope ၅၀၀၀၀ ကို ထုတ်လုပ်ခဲ့တယ်၊

and shipped them to 130 countries in the world,

ကမ္ဘာ့နိုင်ငံ ၁၃၀ ထံ ပို့ပေးခဲ့ကြတယ်၊

at no cost to the kids we sent them to.

ကလေးတွေဟာ ဘာမှပေးဆပ်ရန် မလိုဘဲ အခမဲ့ ရခဲ့ကြတာပါ။

ဒီတစ်နှစ်တည်းမှာကိုပဲ

This year alone,

with the support of our community,

ကျွန်တော်တို့ အသိုင်းအဝိုင်းရဲ့ ပံ့ပိုးမှုဖြင့်၊

we are planning to ship a million microscopes

ကျွန်တော်တို့ဟာ အဏုကြည့်စက် တစ်သန်းကို ပို့ပေးဖို့ စီမံထားပါတယ်။

to kids around the world.

ကမ္ဘာတဝှမ်း ကလေးတွေဆီ ပို့ပေးမယ်။

What does that do?

အဲဒါက ဘာ့အတွက်များပါလိမ့်?

It creates an inspiring community of people around the world,

အဲဒါ ကမ္ဘာတဝှမ်း ဉာဏ်ပညာကို အသုံးချကြတဲ့ လူတွေရဲ့ အသိုင်းအဝိုင်းကို ဖန်တီးပေးမယ်၊

learning and teaching each other,

အပြန်အလှန် ပို့ချ သင်ယူကြမယ့် လူတွေ ပေါ်လာကြမယ်၊

from Kenya to Kampala to Kathmandu to Kansas.

ကင်ညာမှစလျက် ကမ်ပါလာအထိ ခတ္တမန္ဒူမှ ကန်ရှပ်စ်အထိ လွှမ်းခြုံထားတယ်။

ပြီးတော့ ဒါနဲ့ပတ်သက်ပြီး ကျွန်တော် သိပ်သဘောကျတဲ့ အံ့ဩစရာ အချက်က

And one of the phenomenal things that I love about this

is the sense of community.

အသိုင်းအဝိုင်းရဲ့ စိတ်ဓာတ်ပါပဲ။

There's a kid in Nicaragua

နီကာရာဂွါနိုင်ငံမှာ ကလေး တစ်ယောက်ရှိတယ်

teaching others how to identify mosquito species that carry dengue

သွေးလွန်တုပ်ကွေး သယ်ဆောင်နိုင်တဲ့ ခြင် မျိုးစိတ်ခွဲခြားဖို့ ကလေးတွေကို သင်နေတယ်၊

by looking at the larva under a microscope.

အဏုကြည့်စက်ကို သုံးပြီး ဆန်းစစ်ပုံကို သင်ပေးတယ်။

There's a pharmacologist who came up with a new way

ဆေးပညာရှင် တစ်ဦးက အတုအပ ဆေးဝါးကို ခွဲခြား ထုတ်ဖေါ်ရေး

to detect fake drugs anywhere.

နည်းလမ်းကို ရှာကြံတင်ပြ ထားတာ ရှိပါတယ်။

ကလေးမလေးက တလက်လက်တောက်ပမှု ဆိုတာ

There is a girl who wondered:

"ဘယ်လိုများ ဖြစ်ပေါ်လာပါလိမ့်" မေးခွန်းကို ထုတ်ခဲ့ပြီး

"How does glitter actually work?"

and discovered the physics of crystalline formation in glitter.

ဝင်းလက်မှု အ​ကြောင်းရင်း ဓာတ်ဆားပွင့်ထဲက ရူပဗေဒ အခြေခံကို ရှာတွေ့ခဲ့တယ်။

အာဂျင်တီးနား ဆရာဝန်အကြောင်းလည်း ပြောပြချင်တယ်

There is an Argentinian doctor

who's trying to do field cervical cancer screening with this tool.

ဒီကိရိယာကို အသုံးပြုပြီး ကွင်းဆင်းလျက် သားအိမ်ဆိုင်ရာ ကင်ဆာကို ဆန်းစစ်နေသူပါ။

And yours very truly found a species of flea

ပြီးတော့ ကျွန်တော် ကိုယ်တိုင်တောင် ခွေးလှေးတစ်မျိုးကို ကျွန်တော့

that was dug inside my heel in my foot one centimeter deep.

ခြေဖနောင့်တွင် တစ်စင်တီမီတာ နက်တဲ့နေရာမှာ ရှာတွေ့ခဲ့ပါသေးတယ်။

Now, you might think of these as anomalies.

ဒါတွေဟာ အားလုံးဟာ ဖြစ်ရိုးဖြစ်စဉ် မဟုတ်ဘူးလို့ ထင်ချင်ထင်နိုင်ကြပါတယ်။

But there is a method to this madness.

ဒါပေမဲ့ အခုလိုရူးရမှုက အကြောင်းရှိပါတယ်။

ကျွန်တော်က အဲဒါကို "ချွေတာရေးသိပ္ပံ"လို့ ခေါ်ပါတယ်-

I call this "frugal science" --

the idea of sharing the experience of science,

သိပ္ပံပညာဆိုင်ရာ အတွေ့အကြုံတွေကို မျှဝေပေးရေး စိတ်ကူးပါ၊

and not just the information.

အချက်အလက်တွေ သက်သက်ပေးရုံ မဟုတ်ပါ။

To remind you:

သိဖို့ ထောက်ပြချင်တာက-

ကျွန်တော်တို့ဂြိုဟ်ပေါ်မှာ တစ်ဘီလီယံအထိ ရှိကြတဲ့ ပြည်သူတွေဟာ

there are a billion people on this planet

who live with absolutely no infrastructure:

ဘယ်လို အခြေခံအဆောက်အအုံတွေ မရှိဘဲ နေထိုင်နေကြရပါတယ်-

no roads,

လမ်းပန်းဆက်သွယ်မှုမရှိ၊

no electricity

လျှပ်စစ်ဓါတ်အားမရှိ၊

and thus, no health care.

ကျန်းမာရေး စောင့်ရှောက်မှုလည်း မရှိပါ။

Also, there a billion kids on this planet that live in poverty.

ဒါ့အပြင် ဆင်းဆင်းရဲရဲ နေထိုင်နေကြရတဲ့ ကလေးတွေ တစ်ဘီလီယံ ရှိကြပါသေးတယ်။

ကျွန်တော်တို့က ပြဿနာတွေကို ဖြေရှင်း ပေးရမယ့် အနာဂတ်မျိုးဆက်ကို

How are we supposed to inspire them

for the next generation of solution makers?

သူတို့ကို ဘယ်လိုလုပ်ပြီး လှုံ့ဆော်ပေးကြမလဲ၊။

ကျနော်တို့ တာဝန်တွေပေးထားတဲ့ ကျန်းမာရေး စောင့်ရှောက်ပေးကြတဲ့ လုပ်သားတွေရှိကြပါတယ်

There are health care workers that we put on the line

to fight infectious diseases,

ကူးစက်ရောဂါတွေ တိုက်ဖျက်ဖို့၊

to protect us with absolutely bare-minimum tools and resources.

အနည်းဆုံးမျှသာ ဖြစ်ကြတဲ့ ကိရိယာတွေ ရင်းမြစ်တွေနဲ့ ကာကွယ်ပေးဖို့အတွက်ပါ။

ဥပမာ၊ စတန်းဖို့ဒ်က ဓာတ်ခွဲခန်းကိုဆိုပါစို့၊

So as a lab at Stanford,

I think of this from a context of frugal science

ချွေတာရေး သိပ္ပံပညာရှုထောင့်မှ ကြည့်​လျက်

and building solutions for these communities.

ဒီလူမှုအသိုင်းအဝိုင်းတွေအတွက် ဖြေရှင်း နည်းတွေကို ချမှတ်ပေးလိုပါတယ်။

Often we think about being able to do diagnosis under a tree, off-grid.

မကြာခဏ ကျွန်တော်တို့က သစ်ပင်တစ်ပင်ရဲ့ အောက်၌ ရောဂါရှာဖွေရေးကို လုပ်ကိုင်လိုတယ်။

ကျွန်တော်ဟာ ကိရိယာသစ်တွေ အ​ကြောင်း သာဓက နှစ်ခုကို ဒီနေ့ ​ပြောပြချင်တယ်။

I'll tell you two examples today of new tools.

One of them starts in Uganda.

တစ်ခုကို ယူဂန်ဒါနိုင်ငံမှာ စတင်ခဲ့ကြတယ်။

In 2013,

၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင်၊

on a field trip to detect schistosomiasis with Foldscopes,

Foldscope တွေကိုသုံးပြီး schistosomiasis ကို ရှာဖွေရန် ကွင်းဆင်းခဲ့စဉ်၊

I made a minor observation.

ကျွန်တော် အသေးအဖွဲတစ်ခုကို သတိထားမိတယ်။

In a clinic,

ဆေးခန်းတစ်ခုမှာ၊

in a far, remote area,

ဝေးလံတဲ့ တစ်နေရာမှာ၊

I saw a centrifuge being used as a doorstop.

centrifuge စက်ကို တံခါးကို ခုပေးဖို့ သုံးနေခဲ့တာ မြင်ခဲ့ရတယ်။

I mean -- quite literally, the doorstop.

တကယ့်ကို တံခါးမပိတ်မိဖို့ ခံခုပေးဖို့ သုံးခဲ့တာပါ။

And I asked them and they said,

အဲဒီအ​ကြောင်း သူတို့ကိုမေးကြည့်တော့၊

"Oh, we don't actually have electricity,

"အိုး၊ ကျွန်ုပ်တို့ဆီမှာ လျှပ်စစ်မှ မရှိတာ၊

so this piece of junk is good as a doorstop."

ဒီတော့ ဒီလေးလံတဲ့ စက်ကြီးဟာ တံခါးကို ခုခံပေးဖို့ အကောင်းဆုံးပါပဲ။ "

Centrifuges, for some of you who don't know,

ခင်ဗျားတို့ အားလုံး သိချင်မှသိကြမှာက၊

are the pinnacle tool to be able to do sample processing.

နမူနာ အမျိုးအစားကို စီမံစမ်းသပ်ရာတွင် အခရာအကျဆုံး ကိရိယာကြီးပါပဲ။

You separate components of blood or body fluids

ကိုယ်က သွေး ဒါမှမဟုတ် ခန္ဓာကိုယ် အရည်တွေကို ပိုင်းခြားပြီးရင်

to be able to detect and identify pathogens.

ရောဂါပိုးတွေကို ရှာကြည့်ချင်ရင် သုံးရတဲ့ စက်ပါ။

But centrifuges are bulky, expensive --

တကယ်တော့ အဲဒီ centrifuge ကြီးလေးပြီး ဈေးအရမ်းကြီးကြတယ်--

cost around 1,000 dollars --

ဒေါ်လာ ၁၀၀၀ ဝန်းကျင် တန်တယ်--

ပြီးတော့ အဲဒါကို ကွင်းဆင်းရာတွင် သယ်ယူရန် မလွယ်လှပါ။

and really hard to carry out in the field.

And of course,

ပြီးတော့ ၎င်းတို့ဟာ

they don't work without power.

လျှပ်စစ်မရှိရင် အလုပ်မလုပ်နိုင်ကြဘူး။

Sound familiar?

ဖြစ်နေကျ ကိစ္စပဲ မဟုတ်လား။

So we started thinking about solving this problem,

အဲဒီပြဿနာ ဖြေရှင်းရေးကို ကျွန်ုပ်တို့ စစဉ်းစားလာခဲ့ကြတယ်၊

and I came back --

ကျွန်တော် ပြန်လာခဲ့ရတယ်--

kept thinking about toys.

ကစားစရာတွေ အကြောင်းကို စဉ်းစားနေရင်းပါ။

Now ...

အခုတော့ ...

I have a few with me here.

ကျွန်တော့နဲ့အတူ ဒီမှာ တချို့ပါလာပါတယ်။

I first started with yo-yos ...

ကျွန်မပထမဦးဆုံး စတင်ခဲ့တာက yo-yos နဲ့ပါ ...

and I'm a terrible yo-yo thrower.

ကျွန်တော်ဟာ yo-yo ကို ပစ်ရာတွင် အရမ်းကို တော်သူပါ။

Because these objects spin,

အဲဒီကစားစရာတွေက လည်ကြတော့

we wondered,

ကျွန်တော်တို့ တွေးမိတာက၊

could we actually use the physics of these objects

အဲဒီအရာတွေရဲ့ ရူပဗေဒသဘာဝကို အသုံးချပြီး

to be able to build centrifuges?

centrifuge တွေ တည်ဆောက်နိုင်မလား။

This was possibly the worst throw I could make.

ဒီတချီ လုပ်ပြခဲ့တာက ကျွန်တော့အတွက် အဆိုးဆုံး တစ်ခုပါ။

ဒါပေမဲ့ ကျွန်တော်တို့ တွေးမိတာက၊

But you might start realizing,

if you start exploring the space of toys --

ဒီလို ကစားစရာအမျိုးမျိုးကို စမ်းသပ် စူးစမ်းကြည့်မယ်ဆိုရင်--

we tried these spinning tops,

ကျွန်တော်တို့ဟာ ဒီလို လည်တဲ့ဟာကို စမ်းကြည့်ခဲ့တယ်၊

and then in the lab,

အဲဒီနောက် ဓာတ်ခွဲခန်းထဲမှာ

we stumbled upon this wonder.

ကျွန်ုပ်တို့ဟာ ဒီအံ့အားသင့်စရာဟာကို သတိထားမိကြတယ်။

It's the whirligig, or a buzzer, or a rundle.

အဲဒါကို နာမည်အမျိုးမျိုးဖြင့် ခေါ်ကြပါတယ်။

A couple of strings and a little disk,

ကြိုးနှစ်ချောင်းပါပြီး အပြားလေး တစ်ခုပါတယ်၊

and if I push, it spins.

ကျွန်တော်က အခုလို တွန်းလိုက်ရင် လည်ပါတယ်။

ကလေးဘဝမှာ ခင်ဗျားတို့ထဲက ဘယ်နှစ်ယောက်များ ကစားခဲ့ဘူးကြလဲ။

How many of you have played with this as a kid?

This is called a button-on-a-string.

ဒါကိုတော့ button-on-a-string လို့ ခေါ်ပါတယ်။

OK, maybe 50 percent of you.

ကောင်းပြီ၊ ၅၀ ရာခိုင်နှုန်း ဖြစ်နိုင်ပါတယ်။

What you didn't realize --

ခင်ဗျားတို့ နားမလည်မိတဲ့ အချက်က--

that this little object

ဒီကစားစရာ အသေးလေးဟာ

is the oldest toy in the history of mankind ...

လူသားသမိုင်းထဲက ရှေးအကျဆုံး ကစားစရာပါပဲ ...

5,000 years ago.

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်ပေါင်း ၅၀၀၀ တုန်းကပါ။

We have found relics of this object hidden around on our planet.

ကျွန်တော်တို့ဟာ ကမ္ဘာကြီး နေရာအနှံ့မှာ အဲဒါရဲ့ အကြွင်းအကျန်တွေ ရှာတွေ့ခဲ့တယ်။

Now the irony is,

ဒါပေမဲ့ ရယ်စရာကောင်းတာက၊

we actually don't understand how this little thing works.

အဲဒါ ဘယ်လို အလုပ်လုပ်မှန်းကို ကျွန်တော်တို့ မသိကြခြင်းပါပဲ။

That's when I get excited.

အဲဒါကမှ ကျွန်တော့ကို စိတ်လှုပ်ရှားစရာ ဖြစ်လာပါတယ်။

So we got back to work,

အဲဒါနဲ့ စပြီး စမ်းသပ်ကြိုးစားရပါတယ်။

wrote down a couple of equations.

ညီမျှခြင်း နှစ်ခုလောက်ကို ချရေးလိုက်ကြတယ်။

If you take the input torque that you put in,

ကျွန်တော်တို့က ထည့်သွင်းပေးလိုက်တဲ့ လိမ်အားကို ယူကြည့်မယ်ဆိုရင်၊

you take the drag on this disc,

ကိုယ်က ဒီအပြားကို ဆွဲလှည့်ပေးလိုက်ရတယ်၊

and the twist drag on these strings,

တဖန် အဲဒီလိမ်အားက ကြိုးတွေကို ထပ်ပြီးလိမ်ပေးတယ်၊

you should be able to mathematically solve this.

ဒါကို သင်္ချာနည်းနဲ့ တွက်လို့ ရနိုင်ပါတယ်။

This is not the only equation in my talk.

ဒီနေ့​ပြောချင်တာက အဲဒီညီမျှခြင်း တစ်ခုတည်း အကြောင်းမကပါ။

Ten pages of math later,

တွက်ချက်ခဲ့ရတာ စာမျက်နှာ တစ်ဆယ်လောက် ရှိပါတယ်။

we could actually write down the complete analytical solution

ဒီလိုလည်ပတ် လှုပ်ရှုားနေတဲ့ စနစ်ကြီးအတွက် ဆန်းစစ်မှု ဖေါ်မြူလာတွေ

for this dynamic system.

အားလုံးကို ရေးချနိုင်ခဲ့ကြပါတယ်။

And out comes what we call "Paperfuge."

အဲဒါအားလုံးရဲ့ နောက်ဆုံးရလဒ်ကတော့ "Paperfuge"ပါပဲ။

That's my postdoc Saad Bhamla,

ဒါက ကျွန်တော့တပည့် ဘွဲ့လွန်ကျောင်းသား Saad Bhamla ပါ၊

who's the co-inventor of Paperfuge.

Paperfuge ကို ပူးတွဲတီထွင်ပေးခဲ့သူပါ။

And to the left, you see all the centrifuges

ဒီဘယ်ဘက်မှာ တွေ့ကြရတာက centrifuge စက်ကြီးတွေပါ

that we're trying to replace.

ကျနော်တို့အစားထိုးဖို့ ကြိုးစားနေတဲ့ဟာပါ။

This little object that you see right here

ခင်ဗျားတို့ ဒီမှာ မြင်နေရတဲ့ ပစ္စည်းလေးက

is a disc, a couple of strings and a handle.

ချပ်ပြားတစ်ခု၊ ကြိုးနှစ်ချောင်းနဲ့ လက်ကိုင်ပါ။

And when I spin

ဒါကို လှည့်လိမ်ပေးလိုက်ရင်

and I push,

ပြီးတော့ ဆွဲဆန့်လိုက်ရင်၊

it starts to spin.

အဲဒါ စပြီး လည်ပါတော့တယ်။

Now, when you realize,

ဒီတော့ ဒါကို သိနားလည်လိုက်တော့၊

when you do the math,

အဲဒါကို တွက်ချက် ကြည့်လိုက်တော့၊

when we calculate the rpm for this object,

ဒီအရာလေးအတွက် rpm လည်ပတ်နှုန်းကို တွက်ကြည့်ရင်၊

mathematically, we should be able to go all the way to a million rpm.

သင်္ချာသဘောအရ ကျွန်တော်တို့ဟာ rpm တစ်သန်းအထကို သွားနိုင်မှာပါ။

Now, there is a little twist in human anatomy,

ဒီမှာ လူသားရဲ့ ခန္ဓာဗေဒဆိုင်ရာ စဉ်းစားစရာ တစ်ခု ရှိနေတယ်၊

because the resonant frequency of this object is about 10 hertz,

ဒီအရာရဲ့ တုန်ခါမှု ကြိမ်နှုန်းဟာ 10 hertz ဝန်းကျင်မှာ ရှိနေလို့၊

and if you've ever played the piano,

ခင်ဗျားတို့ စန္ဒရားကို တီးခဲ့ဘူးရင်၊

you can't go higher than two or three hertz.

နှစ် သို့မဟုတ် သုံး hertz ထက် ပိုပြီး တီးမရနိုင်ပါ၊

The maximum speed we've been able to achieve with this object

ကျွန်တော်တို့က ဒီဟာလေးနဲ့ ရယူနိုင်ခဲ့ကြတဲ့ အမြင့်ဆုံးနှု်းက

is not 10,000 rpm,

rpm ၁၀၀၀၀ မဟုတ်ပါ၊

not 50,000 rpm --

rpm ၅၀၀၀၀ လည်းမဟုတ်ပါ၊

120,000 rpm.

rpm ၁၂၀၀၀၀ ပါ။

That's equal to 30,000 g-forces.

အဲဒါဟာ ကမ္ဘာ့ဆွဲအား g ရဲ့ အဆ ၃၀၀၀ ပါ။

If I was to stick you right here and have it spin,

တကယ်လိုများ ခင်ဗျားတို့ကို ဒီမှာ ကပ်ပေးလိုက်ပြီး လှည့်ပေးလိုက်ရင်၊

you would think about the types of forces you would experience.

ခင်ဗျားတို့ ခံစားရမယ့် အားတွေကို စိတ်ကူးသာ ကြည့်ကြပေတော့။

One of the factors of a tool like this

ဒီလို ကိရိယာရဲ့ အကျိုးသက်ရောက်မှု တစ်ခုက

is to be able to do diagnosis with this.

အဲဒါနဲ့ ရောဂါကို ရှာဖွေနိုင်တော့မှာပါ။

So, I'm going to do a quick demo here, where --

ဒီတော့ ကျွန်တော်ဟာ လက်တွေ့ ဒီနေရာမှာကို စမ်းသပ်ပြပါ့မယ်--

this is a moment where I'm going to make a little finger prick,

အဲဒါ့အတွက် ကျွန်တော်ဟာ ကျွန်တော့ လက်ချောင်းကို ဖောက်ဖို့ လိုပါမယ်၊

and a tiny drop of blood is going to come out.

အဲဒါ​ကြောင့် သွေးစက် သေးသေးလေး ထွက်လာပါမယ်။

If you don't like blood, you don't have to look at it.

သွေးလန့်တဲ့သူဆိုရင် ဒါကို ကြည့်ရန် မလိုပါဘူး။

Here is a little lancet.

ဒါက ဖောက်ပေးတဲ့ lancet အချွန်ပါ။

အဲဒီ lancet တွေကို နေရာတိုင်းမှာ ဝယ်ရနိုင်ပါတယ်။

These lancets are available everywhere,

completely passive.

လုံးဝ အန္တရာယ်မရှိကြပါ။

And if I've had breakfast today ...

ကိုယ်က ဒီနေ့ မနက်စာ စားထားရင် ...

That didn't hurt at all.

လုံးဝ နာမှာ မဟုတ်ပါဘူး။

OK, I take a little capillary with a drop of blood --

ကောင်းပြီ၊ အခုတော့ ပြွန်လေး တစ်ခုနဲ့ သွေးကို စုပ်ယူမယ်--

now this drop of blood has answers,

အခုတော့ အဲဒီသွေးတစ်စက်က အဖြေတွေကို ပေးနိုင်မှာပါ၊

that's why I'm interested in it.

အဲဒါ​ကြောင့် ဒါတွေကို လုပ်လာခဲ့တာပါ။

It might actually tell me whether I have malaria right now or not.

အဲဒါက ကျွန်တော့ဆီတွင် ငှက်ဖျားရှိမရှိကို ချက်ချင်း ဖြေပေးနိုင်တယ်။

I take a little capillary,

ကျွန်တော်ဟာ ပြွန်သေးသေးကို ယူထားတယ်၊

and you see it starts wicking in.

အဲဒါက စပြီး စုပ်ယူနေတာ မြင်ရပါတယ်။

I'm going to draw a little more blood.

ကျွန်တော် နောက်ထပ် နည်းနည်း စုပ်ယူဦးမယ်။

And that's good enough for right now.

အဲဒါကြည့်ရတာ လုံလောက်ပါပြီ။

Now, I just seal this capillary by putting it in clay.

အဲဒီပြွန်လေးကို ဒီလိုနည်းဖြင့် အလုံပိတ်လိုက်ပါမယ်။

And now that's sealed the sample.

ဒီလိုနည်းဖြင့် နမူနာကို အလုံပိတ်လိုက်ပါပြီ။

We're going to take the sample,

ကျွန်တော်တို့ဟာ အဲဒီနမူနာကို ယူပြီး

mount it on Paperfuge.

Paperfuge ပေါ်မှာ တပ်ဆင်ပေးမယ်။

A little piece of tape to make a sealed cavity.

တိပ်အနည်းငယ်ဖြင့် အလုံပိတ်ပေးပါမယ်။

So now the sample is completely enclosed.

အဲဒီတော့ နမူနာဟာ လုံးဝကို အလုံပိတ်ပြီးနေပြီ။

And we are ready for a spin.

ကျွန်တော်တို့ အဲဒါကို လှည့်ပေးရန် အသင့်ရှိနေပြီ။

I'm pushing and pulling with this object.

ကျွန်တော်ဟာ ဒါကို ဆွဲယူလိုက် တွန်းလိုက် လုပ်ပေးရပါမယ်။

I'm going to load this up ...

ကျွန်တော် ဒါကို ဒီလို တင်ပေးလိုက်မယ် ...

And you see the object starts spinning.

ဒီအရာဟာ စပြီး လည်ပတ်လာတာ မြင်နိုင်ကြပါတယ်။

Unlike a regular centrifuge,

ပုံမှန် centrifuge တွေနဲ့မတူဘဲ၊

this is a counter-rotating centrifuge.

ကျွန်တော်တို့ဟာက တန်ြပန် လှည့်ပေးတဲ့ စနစ်ပါ။

It goes back and forth, back and forth ...

နောက်ကို လည်လိုက်၊ ရှေ့ကိုလည်လိုက်ပါ ...

အခုတော့ ကျွန်တော်ဟာ အရှိန်ရအောင် လုပ်ပေးတော့မယ်။

And now I'm charging it up,

and you see it builds momentum.

အရှိန်အဟုန် ရလာတာ မြင်နိုင်ကြမှာပါ။

အခုတော့ -- ခင်ဗျားတို့ ဒါကို ကြားကြရဲ့လား ကျွန်တော် မသိပါ--

And now -- I don't know if you can hear this --

30 seconds of this,

ဒီလိုနည်းနဲ့ စက္ကန့် ၃၀ အကြာမှာ၊

and I should be able to separate all the blood cells with the plasma.

ကျွန်တော်ဟာ သွေးဆဲလ်တွေကို ပလာစမာနဲ့ ခွဲခြားပေးနိုင်တော့မှာပါ။

And the ratio of those blood cells to plasma --

အဲဒီသွေးဆဲလ်များနဲ့ ပလာစမာရဲ့ အချိုးအစားဟာဖြင့်--

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)

Already, if you see right here,

ခင်ဗျား အခုဒီမှာ မြင်နေကြရသလို၊

ကျွန်တော်တို့က အဲဒါကို ဂရုစိုက်လေ့လာရင်၊

if you focus on this,

you should be able to see a separated volume

သီးခြား ခွဲထွက်သွားတဲ့ ထုထယ်ကို မြင်နိုင်ကြမှာပါ

of blood and plasma.

သွေးနှင့် ပလာစမာပါပဲ။

And the ratio of that actually tells me whether I might be anemic.

အဲဒီအချိုးအစားက ကျွန်တော်ဟာ သွေးအား နည်းသူလား ဆိုတာကို ထောက်ြပနိုင်တယ်။

One of the aspects of this is, we build many types of Paperfuges.

လက်ရှိ Paperfuges အမျိုးမျိုး ဆောက် နိုင်ြခင်းဟာ စိတ်ဝင်စားစရာ ကောင်းပါတယ်။

This one allows us to identify malaria parasites

ဒါဆိုရင် နည်းနည်းလေး ပိုကြာအောင် လှည့်ပေးခြင်းဖြင့်

ငှက်ဖျားကပ်ပါးကောင်ကို ဖေါ်ထုတ်ပေးနိုင်တယ်၊

by running them for a little longer,

and we can identify malaria parasites that are in the blood

သွေးထဲမှာ ရှိနေကြတဲ့ ငှက်ဖျား ကပ်ပါးကောင်တွေကို ခွဲခြားနိုင်ပါတယ်

that we can separate out and detect with something like a centrifuge.

centrifuge ကို သုံးပြီး သွေးထဲရှိနေကြတဲ့ ငှက်ဖျား ကပ်ပါးတွေကို ခွဲခြားသိရနိုင်သလို

Another version of this allows me to separate nucleic acids

ခုနက ပြခဲ့သလို ကျွန်တောတို့ရဲ့ နည်းနဲ့ ခွဲခြားလျက် သိရှိလာနိုင်ပါတယ်။

to be able to do nucleic acid tests out in the field itself.

နောက်ပုံစံ တစ်ခုကျတော့ nucleic acid ကို စမ်းသပ်မှုလို့ ရမှာမို့လို့

Here is another version that allows me to separate bulk samples,

ကွင်းဆင်းနေချိန်မှာကိုပဲ nucleic acid စမ်းသပ်မှုတွေ တစ်ပြုံကြီး လုပ်နိုင်မှာပါ။

and then, finally,

ပြီးတော့ နောက်ဆုံးတွင်၊

something new that we've been working on

ကျွန်တော်တို့ ဆက်ပြီး လုပ်ကိုင်နေကြတာက

to be able to implement the entire multiplex test on an object like this.

စမ်းသပ်မှုတွေ အမျိုးမျိုးကို ဒီလို တစ်ခုတည်းနဲ့ လုပ်လို့ရဖို့အတွက်ပါ။

So where you do the sample preparation and the chemistry in the same object.

အဲဒီလိုနည်းဖြင့် နမူနာ ယူတဲ့အလုပ်ကိုရော ဓာတုဗေဒ အလုပ်ကိုပါ လုပ်နိုင်ပါ့မယ်။

Now ...

အခုတော့ ...

this is all good,

ဒါတွေ အားလုံး ကောင်းပါတယ်၊

but when you start thinking about this,

ဒါပေမဲ့၊ ဒါတွေကို စဉ်းစားကြည့်ရင်၊

you have to share these tools with people.

ဒီကိရိယာတွေ လူတွေ အများကြီးအား ဝေမျှပေးရေးကို စဉ်းစားရတယ်။

And one of the things we did is -- we just got back from Madagascar;

ကျွန်တော်တို့ ခုလေးတင် မဒါဂါစကာမှ ပြန်လာခဲ့ကြတာပါ၊

this is what clinical trials for malaria look like --

ငှက်ဖျားများအတွက် လက်တွေ့စမ်းသပ်မှုက ဒီလို ပုံစံမျိုးပါ--

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

You can do this while having coffee.

ဒါကို ကော်ဖီသောက်နေရင်း လုပ်နိုင်တယ်။

But most importantly,

ဒါပေမဲ့ တကယ် အရေးကြီးတာက၊

this is a village six hours from any road.

ဒီရွာဟာ လမ်းမကြီးတွေနဲ့ ​​ခြောက်နာရီ ခရီး အဝေးမှာ ရှိတဲ့ ရွာပါ။

We are in a room with one of the senior members of the community

အခန်းထဲတွင် အဲဒီက အသိုင်းအဝုိင်းထဲက သက်ကြီးတစ်ယောက်နဲ့

ကျန်းမာရေး စောင့်ရှောက်ပေးတဲ့ လုပ်သား ရှိနေပါတယ်။

and a health care worker.

It really is this portion of the work that excites me the most --

ဒီလို အားထုတ်မှုရဲ့ ဒီအပိုင်းလေးဟာဖြင့် ကျွန်တော့အတွက် စိတ်အလှုပ်ရှားရဆုံးပါ--

that smile,

အဲဒီအပြုံးလေး၊

to be able to share simple but powerful tools with people around the world.

ရိုးရိုးလေးနဲ့ အားကောင်းကြတဲ့ ကိရိယာတွေကို ကမ္ဘာတဝှမ်းက လူတွေကို မျှဝေရကျိုး နပ်တယ်။

ဒါနဲ့ ခင်ဗျားတို့ ပြောဖို့ မေ့သွားတဲ့ တစ်ချက်က၊

Now, I forgot to tell you this,

that all of that cost me 20 cents to make.

အဲဒါတွေ အားလုံးကို ထုတ်လုပ်ပေးဖို့ ဆင့် ၂၀ သာ လိုတာကိုပါ။

OK, in the negative time I have left,

ကောင်းပါပြီ၊ စိတ်မဝင်စားစရာတွေကို နောက်မှာ ချန်ထားခဲ့ရင်း၊

နောက်ဆုံး မကြာမီလေးတင်က တစ်ခု အကြောင်းကို ပြောပြမယ်--

I'll tell you about the most recent --

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

invention from our lab.

ကျွန်တော်တို့ဓာတ်ခွဲခန်းရဲ့ တီထွင်မှုပါ။

It's called Abuzz --

Abuzz ဆိုပြီး နာမည်ပေးထားတယ်--

the idea that all of you could help us fight mosquitoes;

ခင်ဗျားတို့ အားလုံးနဲ့အတူ ခြင်တွေကို တိုက်ပွဲဝင်ရေး စိတ်ကူးနဲ့ပါ။

you could all help us track our enemies.

ကျွန်တော်တို့ရဲ့ ရန်သူခြင်တွေကို ခြေရာခံရန် အတွက်ပါ။

These are enemies because they cause malaria, Zika, chikungunya, dengue.

၎င်းတို့က ငှက်ဖျား၊ Zika၊ chikungunya၊ သွေးလွန်တုပ်ကွေး စ်ပွားစေတဲ့ ရန်သူတွေပါ။

But the challenge is that we actually don't know where our enemies are.

ဒါပေမဲ့ ပြဿနာက ကျွန်တော်တို့ရဲ့ ရန်သူတွေ ဘယ်မှာ ရှိကြမှန်းကို မသိကြပါ။

The world map for where mosquitoes are is missing.

ခြင်တွေဆိုင်ရာ ကမ္ဘာ့မြေပုံတွေ မရှိသေးပါဘူး။

အဲဒါနဲ့ အဲဒီအ​ကြောင်းကို စဉ်းစားလာရတယ်။

So we started thinking about this.

There are 3,500 species of mosquitoes,

ခြင်တွေဟာ မျိုးစိတ်ပေါင်း ၃၅၀၀ ရှိကြတယ်။

and they're all very similar.

ပြီးတော့ ၎င်းတို့ဟာ ဆင်တူရိုးမှားတွေပါ။

Some of them are so identical

တချို့ဘယ်လောက်တောင် တူသလဲဆိုတော့

that even an entomologist cannot identify them under a microscope.

ပိုးမွှားပညာရှင်ကြီးတွေ အဏုကြည့်စက်နဲ့ ကြည့်တောင် မခွဲခြားနိုင်ကြဘူး။

But they have an Achilles' heel.

ဒါပေမဲ့ သူတို့ဆီမှာ အားနည်းချက် တစ်ခု ရှိပါတယ်။

This is what mosquitoes flirting with each other looks like.

ဒါက ခြင်တွေ ရည်စားလိုက်ကြပုံကို မြင်နေကြရတာပါ။

That's a male chasing a female.

ဟောဒါက အမျိုးသမီးကို လိုက်ဖမ်းချင်တဲ့ အထီးကောင်ပါ။

They're actually talking to each other with their wingbeat frequencies.

သူတို့ဟာ သူတို့ရဲ့ အတောင်ပံ ရိုက်ခတ် နှုန်းဖြင့် အပြန်အလှန် စကား​ပြောနေကြတာပါ။

(Buzzing sound)

(ခြင်ပျံသန်းမှု အသံ)

And thus, they have a signature.

အဲဒါက သူတို့ရဲ့ လက်မှတ်နဲ့ တူပါတယ်။

We realized that using a regular phone,

အဲဒါနဲ့ ကျွန်တော်တို့ နားလည်လိုက်တာက သာမန်ဖုန်းကို သုံးပြီး၊

a $5-10 flip phone --

$ ၅-၁၀ တန်တဲ့ ဖုန်းနဲ့--

how many remember what this object is?

ဒီလိုဖုန်းမျိုးကို မှတ်မီကြသေးရဲ့လား။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

We can record these acoustic signatures from mosquitoes.

ကျွန်တော်တို့ဟာ ခြင်တွေရဲ့ အသံနှုန်း လက်မှတ်ကို မှတ်တမ် းတင်နိုင်ပါတယ်။

I'll tell you exactly how to do this.

ဘယ်လို လုပ်ရမှာကို အတိအကျ ကျွန်တော် ​ပြောပြမယ်။

I caught some mosquitoes outside.

ကျွန်တော်ဟာ ခြင်တချို့ကို အပြင်မှာ ဖမ်းယူလာခဲ့တယ်။

Unlike Bill [Gates], I'm not going to release them.

Bill [Gates] လိုမဟုတ်ဘဲ ကျွန်တော် သူတို့ကို လွှတ်မပေးဘူး။

(Laughter)

But I will tell you how to record from this.

(ရယ်သံများ)

ဒါပေမဲ့ ဒါနဲ့ အသံဖမ်းဖို့ကို ပြောပြပါမယ်။

All you do is tap them and they fly.

လုပ်ရမှာက ဒီလိုခေါက်လိုက်ရင် သူတို့ပျံသန်းတော့မှာ။

You can first test --

အစတွင် စမ်းသပ် ကြည့်ကြပါ--

I can actually hear that.

ကျွန်တော်ကတော့ ဒီမှာ ကြားနေရပြီ။

မိုက်ခရိုဖုန်းပါတဲ့ ကိုယ့်ဖုန်းကို သူတို့နားကို ယူလာပါ--

And you bring your phone, which has microphones --

it turns out the mics are so damn good already,

၎င်းတို့ထဲက မိုက်တွေ အရမ်းကို ကောင်းကြတယ်၊

even on regular phones,

သာမန် ဖုန်းတွေထဲမှာတောင်၊

that you can pick up this near-field signature.

ဒီလို လက်တွေ့ အသံတွေကို မှတ်တမ်းတင်လို့ ရနိုင်ပါတယ်။

And since I'm out of time,

အချိန် သိပ်မကျန်တော့တဲ့အတွက်၊

let me just play the recording that I made a day ago.

အရင်တစ်နေ့က သွင်းယူခဲ့တဲ့ အသံကို ဖွင့်ပြပါရစေ။

(Mosquitoes buzz)

(ခြင်ရဲ့ ပျံသန်းမှု အသံ)

This is all the charming sound that you heard before

ဒီလို စွဲမက်စရာ အသံကို ခင်ဗျားတို့ ကြားခဲ့ဘူးကြမှာပါ၊

that you all love.

အားလုံး သိပ်ကြိုက်ကြတဲ့ အသံပါ။

One of the contexts of this

ဒီလို လုပ်လို့ ရနိုင်ြခင်းကြောင့်

is that being able to do this with a regular cell phone

သာမန် ဆဲလ်ဖုန်းနဲ့ ဒီလို လုပ်ရနိုင်တယ်ဆိုတော့

allows us to map mosquito species.

ကျွန်တော်တို့ဟာ ခြင်မျိုးစိတ် ​မြေပုံကို ရွေးဆွဲနိုင်လာမယ်။

Using a flip phone,

ခေါက်ဖုန်းကို အသုံးပြုပြီး

ကျွန်တော်တို့ဟာ အကြီးမားဆုံး အသံဒေတာဘေ့စ် တစ်ခုကို မြေပုံပေါ် တင်ပေးခဲ့ကြရာ

we mapped one of the largest acoustic databases

with 25 to 20 species of mosquitoes that carry human pathogens.

လူ့တွေအတွက် ရောဂါပိုးကို သယ်ဆောင်ပေးကြတဲ့ ခြင်မျိုးစိတ် ၂၅ မှ ၂၀ ဖေါ်ထုတ်နိုင်တယ်။

အဲဒါကို စက်ပစ္စည်းတွေရဲ့ သင်ယူမှုနဲ့ တွဲသုံးလိုက်ရင်၊

And from this and machine learning,

anybody who uploads this data,

အဲဒီလို ဒေတာကို မည်သူမဆို အပ်လုဒ် လုပ်ပေးရင်၊

we can identify and tell the probability

ခင်ဗျားတို့ဝန်းကျင်က ခြင်တွေက ဘယ်လိုဟာမျိုးဆိုတာကို

of what species of mosquitoes you're actually working with.

ကျွန်တော်တို့က ရှာဖွေ ဖေါ်ထုတ်ပေးနိုင်ကြမှာပါ။

We call this Abuzz, and if any of you want to sign up,

Abuzz လို့ နာမည်ပေးထားရာ ခင်ဗျားတို့ အဲဒီထဲပါချင်ရင်၊

just go to the website.

ဝဘ်ဆိုက်ကို သွားကြပါ။

ကျွန်တော့အတွက် သိပ်ကို အရေးကြီးပြီး နှလုံးသားနဲ့ နီးစပ်တဲ့

Let me close with something

that's very important and dear to my heart.

အရာတစ်ခုဖြင့် ကျွန်တော် နီဂုံးချုပ်ပါရစေ။

One of the challenges of today is we have terrible problems.

ဒီနေ့တွင် ကျွန်တော်တို့ဆီမှာ ကြောက်မက်ဘွယ် ပြဿနာများ ရှိနေခြင်းဟာ စိန်ခေါ်မှုကြီးပါ။

We have a billion people with absolutely no health care,

ကမ္ဘာကြီးမှာ ကျန်းမာရေး စောင့်ရှောက်မှု ဘာမှမရှိသူ တစ်ဘီလီယံ ရှိကြတယ်၊

climate change, biodiversity loss,

ရာသီဥတုပြောင်းလဲမှု၊ ဇီဝမျိုးကွဲ ပျောက်ဆုံးလာနေခြင်း၊

on and on and on.

စသဖြင့် အများကြီးပါ။

And we hope that science is going to provide the answer.

သိပ္ပံပညာက အဲဒါတွေအတွက် အဖြေ ပေးမှာ ကျွန်တော်တို့ မျှော်လင့်ကြပါတယ်။

But before you leave this theatre today,

ခင်ဗျားတို့ အားလုံး ဒီခန်းမကြီးမှ ထွက်မသွားကြခင်၊

I want you to promise one thing.

ခင်ဗျားတို့ကို ကတိ တစ်ခုပေးချင်ပါတယ်။

We're going to make science accessible --

ကျွန်တော်တို့ဟာ သိပ္ပံပညာကို သုံးရနိုင်အောင် လုပ်ပေးကြမယ်--

not just to the people who can afford it,

အဲဒါကို တတ်နိုင်တဲ့ သူတွေအတွက်သာမက၊

but a billion others who can't.

မတတ်နိုင်ကြတဲ့ တစ်ဘီလီယံအတွက်ပါ စီစဉ်ပေးပါမယ်။

Let's make science and scientific literacy a human right.

သိပ္ပံပညာနှင့် သိပ္ပံအသုံးလုံးကျေမှုကို လူသားရဲ့ ရပိုင်ခွင့်အဖြစ် ဖန်တီးပေးကြစို့။

The moment that you pass the tingling feeling of making a discovery

သိပ္ပံရှာကြံရေး မီးပွားဆိုတဲ့ ခံစားမှုကို အခြားကလေးတစ်ဦးအား လွှဲပြောင်းပေးလိုက်တဲ့

to another child,

တဒင်္ဂလေးမှ၊

အဲဒီလို ပြဿနာတွေကို လက်တွေ့မှာ ဖြေရှင်းပေးကြမယ့်

you're enabling them to be the next group of people

အနာဂတ်မျိုးဆက်ကို ကျွန်တော်တို့က ပျိုးထောင်ပေးလာမှုပဲ ဖြစ်ပါလိမ့်မည်။

who will actually solve these problems.

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)