Lifesaving scientific tools made of paper | Manu Prakash

Çeviri: Ali Maralcan Gözden geçirme: Sevkan Uzel

So, I love making tools and sharing them with people.

Evet, ben aletler yapıp bunları insanlarla paylaşmayı seviyorum.

I remember as a child,

Hatırlarım da çocukken ilk yaptığım alet

my first tool I built was actually a microscope

gerçek bir mikroskoptu;

that I built by stealing lenses from my brother's eyeglasses.

lenslerini, ağabeyimin gözlük camlarını çalarak yapmıştım.

He wasn't that thrilled.

Ama bu onu pek heyecanlandırmadı.

But, you know, maybe because of that moment,

Ama belki de sırf o an sayesinde,

30 years later,

30 yıl sonra da,

I'm still making microscopes.

hâlâ mikroskop yapıyorum.

And the reason I built these tools is for moments like this.

Bugün böyle aletleri yapıyor olmamın sebebi de, işte böyle anlardır.

(Video) Girl: I have black things in my hair --

(Video) Kız: Saçımda siyah bir şeyler var.

Manu Prakash: This is a school in the Bay Area.

Manu Prakash: Bu, körfez bölgesindeki okullardan biri.

(Video) MP: The living world far supersedes our imagination

(Video) MP: Gerçek hayat, işlerin nasıl yürüdüğü konusunda

hayal gücümüzün çok ötesine geçer.

of how things actually work.

(Video) Boy: Oh my God!

(Video) Oğlan: Aman Tanrım!

MP: Right -- oh my God!

MP: Haklı, aman Tanrım!

I hadn't realized this would be such a universal phrase.

Bunun, bu kadar evrensel bir deyiş olacağını fark etmemiştim.

Over the last two years,

Son iki yılda,

in my lab,

laboratuvarımda 50.000 Foldskop (kağıt mikroskop) yaptık

we built 50,000 Foldscopes

and shipped them to 130 countries in the world,

ve bunları dünyanın 130 ülkesindeki çocuklara

at no cost to the kids we sent them to.

ücretsiz olarak gönderdik.

This year alone,

Yalnızca bu yıl,

with the support of our community,

topluluğumuzun desteğiyle,

we are planning to ship a million microscopes

dünyanın çeşitli yerlerindeki çocuklara,

to kids around the world.

1 milyon mikroskop yollamayı planlıyoruz.

What does that do?

Peki bunların hepsi ne için?

It creates an inspiring community of people around the world,

Bu, dünyanın her yanında, ilham verici insan toplulukları yaratacak;

learning and teaching each other,

birbirine öğreten ve birbirinden öğrenen.

from Kenya to Kampala to Kathmandu to Kansas.

Kenya'dan Kampala'ya, Katmandu'dan Kansas'a kadar pek çok yerde.

And one of the phenomenal things that I love about this

Bu konuda en hoşuma giden harikulade şeylerden birisi,

is the sense of community.

topluluk hissiyatı.

There's a kid in Nicaragua

Nikaragua'da bir çocuk diğerlerine,

teaching others how to identify mosquito species that carry dengue

mikroskopla larvalara bakarak,

dang mikrobu taşıyan sivrisineklerin tespit edilmesini öğretiyor.

by looking at the larva under a microscope.

There's a pharmacologist who came up with a new way

Bir eczacı, sahte ilaçları herhangi bir yerde

to detect fake drugs anywhere.

tespit etmek için yeni bir yöntem buluyor.

There is a girl who wondered:

Şunu merak eden bir kız vardı:

"How does glitter actually work?"

"Bir parıldama gerçekte nasıl oluşur?"

and discovered the physics of crystalline formation in glitter.

Sonrasında, parıltıdaki kristal oluşumunun fiziğini keşfetti.

There is an Argentinian doctor

Bu aletle rahim ağzı kanseri taraması yapmaya çalışan

who's trying to do field cervical cancer screening with this tool.

Arjantinli bir doktor vardı.

And yours very truly found a species of flea

Bendeniz de bir pire türü keşfettim;

that was dug inside my heel in my foot one centimeter deep.

topuğumdan 1 cm içeriye girmişti.

Şimdi, bunların normal dışı olduklarını düşünebilirsiniz.

Now, you might think of these as anomalies.

But there is a method to this madness.

Ama bu çılgınlığın da bir metodu var.

I call this "frugal science" --

Ben buna "basit bilim" diyorum;

the idea of sharing the experience of science,

yalnızca bilgiyi değil, bilimsel deneyimleri de paylaşma fikri.

and not just the information.

To remind you:

Hatırlatmak isterim ki,

there are a billion people on this planet

gezegenimizde 1 milyar insan

who live with absolutely no infrastructure:

hiçbir altyapı olmadan yaşıyor;

no roads,

yol yok,

no electricity

elektrik yok

and thus, no health care.

ve tabii, sağlık hizmeti de yok.

Also, there a billion kids on this planet that live in poverty.

Ayrıca, gezegenimizde yoksulluk içinde yaşayan 1 milyar çocuk var.

How are we supposed to inspire them

Çözüm üreten yeni nesil olabilmeleri için

for the next generation of solution makers?

onlara nasıl ilham verebiliriz?

There are health care workers that we put on the line

Bulaşıcı hastalıklarla savaşırken kendilerini tehlikeye atan

to fight infectious diseases,

sağlık çalışanlarımız var;

to protect us with absolutely bare-minimum tools and resources.

çok az araç ve kaynakla bizi korumaya çalışıyorlar.

So as a lab at Stanford,

Bu yüzden Stanford'da laboratuvarda,

I think of this from a context of frugal science

bunu "basit bilim" bağlamında düşünüyorum

and building solutions for these communities.

ve bu toplumlara çözüm üretmek bağlamında.

Often we think about being able to do diagnosis under a tree, off-grid.

Çoğu zaman, bir ağaç altında tanı koyabilmeyi hayal ederiz, bağımsız olarak.

I'll tell you two examples today of new tools.

Bugün sizlere yeni aletlerden iki örnek vereceğim.

One of them starts in Uganda.

Biri Uganda'da başladı.

In 2013,

2013'te,

on a field trip to detect schistosomiasis with Foldscopes,

Foldskoplarımızla şistozomiyaz parazitlerini tespit için arazideydik;

I made a minor observation.

ufak bir gözlemim oldu.

In a clinic,

Bir klinikte,

in a far, remote area,

uzak, ayrı bir bölgede,

I saw a centrifuge being used as a doorstop.

kapı tamponu olarak kullanılan bir santrifüj görmüştüm.

Yani basbayağı kapıyı tutmak için konmuş.

I mean -- quite literally, the doorstop.

And I asked them and they said,

Sorduğumda dediler ki,

"Oh, we don't actually have electricity,

"Bizim normalde elektriğimiz yok,

so this piece of junk is good as a doorstop."

bu yüzden bu işe yaramaz parça, kapı tamponu olarak iyi iş görüyor."

Centrifuges, for some of you who don't know,

Bilmeyenler için söyleyeyim: Santrifüjler, numuneler üzerinde

are the pinnacle tool to be able to do sample processing.

çalışılmasını sağlayan son model aletlerdir.

You separate components of blood or body fluids

Kan veya vücut sıvılarını bileşenlerine ayırır;

to be able to detect and identify pathogens.

böylece patojenik bakterileri tespit edebilirsiniz.

But centrifuges are bulky, expensive --

Ama santrifüjler, büyük ve pahalıdırlar;

cost around 1,000 dollars --

fiyatı 1.000 dolar civarındadır

and really hard to carry out in the field.

ve arazide kullanması gerçekten zordur.

And of course,

Tabii ki,

they don't work without power.

güç kaynağı olmadan da çalışamazlar.

Sound familiar?

Bu size tanıdık geliyor mu?

So we started thinking about solving this problem,

Böylece, bu sorunu çözmek için düşünmeye başladık

and I came back --

ve sonunda

kept thinking about toys.

oyuncaklar üzerine düşünmeden edemedim.

Now ...

Şu anda,

I have a few with me here.

burada yanımda birkaç tane var.

I first started with yo-yos ...

Önce yo-yo'larla başladım;

and I'm a terrible yo-yo thrower.

yo-yo çevirmede çok kötüyümdür.

Because these objects spin,

Bu nesneler çok hızlı döndükleri için,

we wondered,

düşündük ki acaba,

could we actually use the physics of these objects

bu nesnelerin fiziğinden faydalanarak

to be able to build centrifuges?

santrifüj yapabilir miyiz?

This was possibly the worst throw I could make.

Bu belki de yaptığım en kötü döndürmeydi.

But you might start realizing,

Yine de, oyuncakların güvenli alanında keşfe başladığınızda,

if you start exploring the space of toys --

bir şeyler fark etmeye başlarsınız.

we tried these spinning tops,

Bu dönen oyuncakları denedik;

and then in the lab,

sonra laboratuvarda,

we stumbled upon this wonder.

bu mucizeye rastladık.

It's the whirligig, or a buzzer, or a rundle.

Işıklı, sesli bir topaç veya fırıldak, ne derseniz.

A couple of strings and a little disk,

Bir çift sağlam iplik ve küçük bir disk

and if I push, it spins.

ve çektiğimde dönüveriyor.

How many of you have played with this as a kid?

Kaçınız çocukluğunda bununla oynadı?

This is called a button-on-a-string.

İpte düğme oyuncağı.

OK, maybe 50 percent of you.

Tamam, sanırım %50'niz.

What you didn't realize --

Farkına varmadığınız şey ise şu:

that this little object

Bu minik nesne,

is the oldest toy in the history of mankind ...

insanlık tarihinin en eski oyuncağıdır,

5,000 years ago.

5.000 yıl öncesine dayanıyor.

We have found relics of this object hidden around on our planet.

Gezegenimizin çeşitli yerlerinde bu nesnenin kalıntılarını bulduk.

Now the irony is,

İroniye bakın ki,

we actually don't understand how this little thing works.

normalde bu küçük şeyin nasıl çalıştığını anlamıyoruz.

That's when I get excited.

Beni heyecanlandıran da buydu.

So we got back to work,

Böylece işe koyulduk;

wrote down a couple of equations.

birkaç denklem yazdık.

If you take the input torque that you put in,

Başta verdiğiniz torku, diskteki sürtünmeyi

you take the drag on this disc,

ve ipliklerdeki eğilme direncini

and the twist drag on these strings,

hesaba kattığınızda,

you should be able to mathematically solve this.

bunu matematiksel olarak çözebilirsiniz.

This is not the only equation in my talk.

Tabii ki konuşmamdaki tek denklem bu değil.

Ten pages of math later,

On sayfa daha matematikten sonra,

we could actually write down the complete analytical solution

bu dinamik sistem için

tam bir analitik çözüm yazabildik.

for this dynamic system.

And out comes what we call "Paperfuge."

Sonuç ise "Kağıtfüj" dediğimiz şey.

That's my postdoc Saad Bhamla,

Bu doktora sonrası öğrencim Saad Bhamla.

who's the co-inventor of Paperfuge.

Kağıtfüj'ü onunla birlikte icat ettik.

And to the left, you see all the centrifuges

Solda, "Kağıtfüj" ile değiştirmeye çalıştığımız

that we're trying to replace.

santrifüjleri görebilirsiniz.

This little object that you see right here

Tam burada gördüğünüz minik nesne

is a disc, a couple of strings and a handle.

bir disk, bir çift iplik ve tutma kolları.

And when I spin

Gerdirip

and I push,

bıraktığımda

it starts to spin.

dönmeye başlıyor.

Now, when you realize,

Şimdi düşünün:

when you do the math,

Matematiğe girip,

when we calculate the rpm for this object,

bu nesnenin devrini hesapladığımızda,

mathematically, we should be able to go all the way to a million rpm.

dakikada 1 milyon devire ulaşabileceğimizi görürüz.

Now, there is a little twist in human anatomy,

Şimdi, insan anatomisinde çok az titreşim vardır.

because the resonant frequency of this object is about 10 hertz,

Bu nesneninse, çınlama anında frekansı 10 hertz civarındadır.

and if you've ever played the piano,

Oysa siz piyano çalarken dahi,

you can't go higher than two or three hertz.

iki ya da üç hertz'i aşamazsınız.

The maximum speed we've been able to achieve with this object

Bu nesneyle çıkabileceğimiz dakikadaki maksimum devir

is not 10,000 rpm,

10.000 değil,

not 50,000 rpm --

50.000 değil,

120,000 rpm.

120.000 devir/dakika.

That's equal to 30,000 g-forces.

Bu da 30.000 gram-kuvvet'e eşit.

If I was to stick you right here and have it spin,

Sizi buraya tutturup, bunu döndürseydim,

you would think about the types of forces you would experience.

deneyimleyeceğiniz kuvvet türlerini düşünsenize...

One of the factors of a tool like this

Böyle bir aletin faktörlerinden birisi,

is to be able to do diagnosis with this.

bununla teşhis yapabilmenizdir.

So, I'm going to do a quick demo here, where --

Bunun için, burada küçük bir gösteri yapacağım:

this is a moment where I'm going to make a little finger prick,

Parmağımı birazcık kesip,

and a tiny drop of blood is going to come out.

minik bir damla kan alacağım.

If you don't like blood, you don't have to look at it.

Kandan hoşlanmıyorsanız bakmayabilirsiniz.

Here is a little lancet.

Minik bir neşter.

These lancets are available everywhere,

Bunları her yerde bulabilrsiniz;

completely passive.

tamamen zararsız.

And if I've had breakfast today ...

Keşke sabah kahvaltı yapsaydım...

That didn't hurt at all.

Hiç acıtmadı.

OK, I take a little capillary with a drop of blood --

Tamam, bu çubuğa bir damla kan alayım.

now this drop of blood has answers,

Bu bir damla kanda sorularımın cevapları var;

that's why I'm interested in it.

bu yüzden, bu kadar ilgileniyorum.

It might actually tell me whether I have malaria right now or not.

Hemen şu anda, bana sıtma olup olmadığımı söyleyebilir.

I take a little capillary,

Minik bir tüp alıyorum;

and you see it starts wicking in.

görüyorsunuz emiyor.

I'm going to draw a little more blood.

Birazcık daha kan alacağım.

And that's good enough for right now.

Şimdilik bu kadarı iyi.

Now, I just seal this capillary by putting it in clay.

Şimdi tüpü kille kapatıyorum.

And now that's sealed the sample.

Şimdi numune mühürlenmiş oldu.

We're going to take the sample,

Numuneyi alıp,

mount it on Paperfuge.

Kağıtfüj'e yerleştireceğiz.

A little piece of tape to make a sealed cavity.

Sabitlemek için bir parça bant.

So now the sample is completely enclosed.

Böylece numunemiz tamamen kapanmış oldu.

And we are ready for a spin.

Döndürmeye hazırız.

I'm pushing and pulling with this object.

Bununla çekip bırakıyorum.

I'm going to load this up ...

Bunu yükleyeceğim

And you see the object starts spinning.

ve dönmeye başladığını göreceksiniz.

Unlike a regular centrifuge,

Normal bir santrifüjden farklı olarak,

this is a counter-rotating centrifuge.

bu çift yönlü dönen bir santrifüj.

It goes back and forth, back and forth ...

İleri, geri, ileri, geri...

And now I'm charging it up,

Şimdi yükleniyorum

and you see it builds momentum.

ve momentum oluştuğunu görüyorsunuz.

And now -- I don't know if you can hear this --

Şimdi, duyabiliyor musunuz bilmiyorum?

30 seconds of this,

30 saniye içerisinde,

and I should be able to separate all the blood cells with the plasma.

kan hücreleri plazmadan ayırılmış oluyor.

And the ratio of those blood cells to plasma --

Bu kan hücrelerinin plazmaya oranı...

(Applause)

(Alkışlar)

Already, if you see right here,

Halihazırda, görüyorsanız,

buna odaklanırsanız,

if you focus on this,

you should be able to see a separated volume

ayrı ayrı miktarları görebiliyor olmalısınız,

of blood and plasma.

kan ve plazma.

And the ratio of that actually tells me whether I might be anemic.

Bunun oranı, anemi olup olmadığımı söyleyebilir.

One of the aspects of this is, we build many types of Paperfuges.

Bunun bir diğer yönü de, çok farklı Kağıtfüj'ler yapmış olmamız.

This one allows us to identify malaria parasites

Bu, sıtma parazitlerini tespit etmemizi sağlıyor.

by running them for a little longer,

Biraz daha uzun çalıştırırsak,

and we can identify malaria parasites that are in the blood

kandaki sıtma parazitlerini tespit edebiliriz.

that we can separate out and detect with something like a centrifuge.

Bunu ancak santrifüj gibi bir şeyle yapabilirsiniz.

Another version of this allows me to separate nucleic acids

Bunun bir başka versiyonu nükleik asitleri ayırmaya yarar.

to be able to do nucleic acid tests out in the field itself.

Bu da, arazide nükleik asit testlerini yapabilmemizi mümkün kılar.

Here is another version that allows me to separate bulk samples,

Bu da, toplu numunelerle çalışmaya yarıyor.

and then, finally,

Son olarak,

something new that we've been working on

üzerinde henüz çalışmakta olduğumuz,

to be able to implement the entire multiplex test on an object like this.

çoklu testin tamamını uygulayabileceğimiz bir tanesi.

So where you do the sample preparation and the chemistry in the same object.

Böylece numune hazırlama ve test aynı nesneyle yapılabilecek.

Now ...

Şimdi,

this is all good,

hepsi güzel,

but when you start thinking about this,

ama bunun hakkında düşünmeye başladığınızda,

you have to share these tools with people.

bu aletlerin insanlarla paylaşılması gerektiği açık.

And one of the things we did is -- we just got back from Madagascar;

Yaptığımız şeylerden birisi... Madagaskar'dan henüz döndük;

this is what clinical trials for malaria look like --

bu da sıtmayla ilgili klinik deneyler.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

You can do this while having coffee.

Bunu kahve içerken yapabilirsiniz.

But most importantly,

Ama en önemlisi,

this is a village six hours from any road.

bu köy, en yakın yola altı saat mesafede.

We are in a room with one of the senior members of the community

Topluluğun yaşlı üyelerinden biri ve

and a health care worker.

bir sağlık çalışanıyla birlikteyiz.

It really is this portion of the work that excites me the most --

İşin, beni en fazla heyecanlandıran kısmı,

that smile,

işte bu gülümseme.

to be able to share simple but powerful tools with people around the world.

Basit ama etkili aletleri dünyadaki insanlarla paylaşmak.

Now, I forgot to tell you this,

Bu arada, söylemeyi unuttum:

that all of that cost me 20 cents to make.

Bunu üretmenin toplam maliyeti sadece 20 sent.

OK, in the negative time I have left,

Peki, kalan kısa sürede size

I'll tell you about the most recent --

laboratuvarımızın en son...

(Laughter)

(Gülüşmeler)

invention from our lab.

icadından bahsedeceğim.

It's called Abuzz --

İsmi "Avızz"...

the idea that all of you could help us fight mosquitoes;

Fikir şu: Sivrisineklerle savaşmamıza hepiniz yardımcı olabilirsiniz;

you could all help us track our enemies.

düşmanlarımızı izlememize yardım edebilirsiniz.

These are enemies because they cause malaria, Zika, chikungunya, dengue.

Bunlar düşmanımız çünkü sıtma, zika, chikungunya, deng hummalarının sebebi.

But the challenge is that we actually don't know where our enemies are.

Ama işin zor tarafı, düşmanlarımızın yerlerini bilmememiz.

The world map for where mosquitoes are is missing.

Dünya sivrisinek haritası diye bir şey yok.

So we started thinking about this.

Bu yüzden bunu düşünmeye başladık.

There are 3,500 species of mosquitoes,

3.500 sivrisinek türü var

and they're all very similar.

ve hepsi birbirine çok benziyor.

Some of them are so identical

Bazıları o kadar yakın ki,

that even an entomologist cannot identify them under a microscope.

bir böcekbilimci bile mikroskopla ayırt edemeyebiliyor.

But they have an Achilles' heel.

Ama onların da bir Aşil tendonu var.

This is what mosquitoes flirting with each other looks like.

Bu flört eden sivrisineklerin görüntüsü.

That's a male chasing a female.

Dişiyi kovalayan bir erkek.

They're actually talking to each other with their wingbeat frequencies.

Kanat çırpma frekanslarıyla birbirleriyle konuşurlar.

(Buzzing sound)

(Vızıltı)

And thus, they have a signature.

Bu yüzden, bir imzaları vardır.

We realized that using a regular phone,

Fark ettik ki, normal bir telefonla,

a $5-10 flip phone --

5-10 dolarlık bir şey,

how many remember what this object is?

kimler bunu hatırlar?

(Laughter)

(Gülüşmeler)

We can record these acoustic signatures from mosquitoes.

Bununla, sivrisineklerin sesli imzalarını kaydedebiliriz.

I'll tell you exactly how to do this.

Size bunun nasıl yapıldığını anlatayım.

I caught some mosquitoes outside.

Dışardan birkaç sivrisinek yakaladım.

Unlike Bill [Gates], I'm not going to release them.

Bill (Gates) gibi, onları serbest bırakmayacağım.

(Laughter)

But I will tell you how to record from this.

(Gülüşmeler)

Size nasıl kayıt yaptığımı anlatacağım.

All you do is tap them and they fly.

Yapmanız gereken, tıklamak, hemen uçarlar.

You can first test --

Önce bir test edebilirsiniz.

I can actually hear that.

Duyabiliyorum.

And you bring your phone, which has microphones --

Sonra telefonunuzu alın, mikrofonu var...

it turns out the mics are so damn good already,

mikrofon çalışır, zaten artık mikrofonlar çok iyi,

even on regular phones,

normal telefonlarda bile,

that you can pick up this near-field signature.

bu bölgenin imzasını alabilirsiniz.

And since I'm out of time,

Zamanım kalmadığı için,

let me just play the recording that I made a day ago.

bir gün önce aldığım kaydı dinleteyim.

(Mosquitoes buzz)

(Sivrisinek vızıltıları)

This is all the charming sound that you heard before

Daha önce duyduğumuz büyüleyici ses,

that you all love.

hepinizin bayıldığı ses.

One of the contexts of this

Bunun sonuçlarından birisi şu:

is that being able to do this with a regular cell phone

Normal bir cep telefonuyla bunu yapabilmek,

allows us to map mosquito species.

sivrisinek türlerinin haritasını çıkarmamıza yarar.

Using a flip phone,

Bir kapaklı telefonla,

we mapped one of the largest acoustic databases

en büyük ses veritabanı haritasını çıkardık;

with 25 to 20 species of mosquitoes that carry human pathogens.

insan patojenleri taşıyan 20-25 sivrisinek türünü kapsıyor.

And from this and machine learning,

Buna makina öğrenmesini de eklersek,

anybody who uploads this data,

verileri yüklediğimizde,

we can identify and tell the probability

çalışmakta olduğumuz sivrisinek türünün

of what species of mosquitoes you're actually working with.

olasılığını belirleyebilir ve söyleyebiliriz.

We call this Abuzz, and if any of you want to sign up,

Buna "Avızz" diyoruz ve kaydolmak isterseniz

just go to the website.

tek yapmanız gereken bu siteye gitmek.

Let me close with something

Bir şey ekleyerek bitiriyorum;

that's very important and dear to my heart.

benim için çok önemli ve değerli.

One of the challenges of today is we have terrible problems.

Günümüz zorluklarından bir tanesi, berbat sorunlarımızın olması.

We have a billion people with absolutely no health care,

Sağlık hizmetlerinden yoksun bir milyar insan,

climate change, biodiversity loss,

iklim değişikliği, biyoçeşitliliğin azalması

on and on and on.

ve bu gibi daha niceleri.

And we hope that science is going to provide the answer.

Ancak umarım bilim, çözümleri bulacaktır.

But before you leave this theatre today,

Ama bugün bu salonu terk etmeden önce,

I want you to promise one thing.

size bir söz vermek isterim.

We're going to make science accessible --

Bilimi ulaşılabilir hale getireceğiz;

not just to the people who can afford it,

sadece maddi imkanları olanlar için değil,

but a billion others who can't.

diğer bir milyar insan için de.

Let's make science and scientific literacy a human right.

Gelin bilimi ve bilimsel okuryazarlığı insan haklarına ekleyelim.

The moment that you pass the tingling feeling of making a discovery

İcat yapma hazzını bir çocuktan diğerine

to another child,

geçirdiğiniz an,

you're enabling them to be the next group of people

onların, sorunları çözecek olan

who will actually solve these problems.

sonraki insan topluluğu olmalarını sağlarsınız.

Thank you.

Teşekkürler.

(Applause)

(Alkış)