A coral reef love story | Ayana Elizabeth Johnson | TED

Translator: shkofa bakhtyar Reviewer: Daban Q Jaff

I want to tell you a love story.

من دەمەوێت چیرۆکێکی خۆشەویستیتان بۆ باس بکەم.

But it doesn't have a happy ending.

بەڵام کۆتاییەکی خۆشی نییە.

Once upon a time, I was a stubborn five-year-old

ڕۆژێک لە ڕۆژان منداڵێکی لاساری پێنج ساڵان بووم

who decided to become a marine biologist.

کە بڕیاریدا ببێت بە زیندەوەرزانی دەریا

Thirty-four years, 400 scuba dives and one PhD later,

سی و چوارساڵ،٤٠٠ئامێری هەناسەدانی ژێرئاو و دواتر یەک بڕوانامەی دکتۆرا،

I'm still completely enamored with the ocean.

من هێشتا بەتەواوەتی پەیوەستم بە دەریا.

I spent a decade working with fishing communities

دە ساڵم بەکارکردن لە کۆمەڵی ماسییەکان بەسەربرد

in the Caribbean,

لە کاریبیان،

counting fish, interviewing fishermen,

ژماردنی ماسی، چاوپێکەوتنی ماسیگرەکان،

redesigning fishing gear and developing policy.

دووبارە نەخشاندنی ئامێری ماسیگرتن و پێشخستنی سیاسی.

I've been helping to figure out what sustainable management can look like

من هاوکاربووم بۆ زانینی بەرێوبردنی بەردەوام چییە و چۆن دەبێت

for places where food security, jobs and cultures

بۆ ئەو شوێنانەی پاراستنی خۆراک، کار و کلتورەکان

all depend on the sea.

هەموویان پشت بە دەریا دەبەستن.

In the midst of all this, I fell in love.

لە نێوەندی هەموو ئەوانەوە، من کەوتمە خۆشەویستیەوە.

With a fish.

لەگەڵ ماسی.

There are over 500 fish species that live on Caribbean reefs,

زیاد لە ٥٠٠ جۆری ماسی تۆپەڵی دەریایی کاریبیان دەژین،

but the ones I just can't get out of my head

بەڵام ئەوەی کەناتوانم لە مێشکم دەری بکەم

are parrotfish.

ماسی توتیە.

Parrotfish live on coral reefs all over the world,

ماسی توتی لەتەواوی جیهان لەسەر تۆپەڵی مەرجانی دەژیت،

there are 100 species,

١٠٠ جۆری هەیە،

they can grow well over a meter long

ئەوان بە درێژی مەترێک دەتوانن گەشەبکەن

and weigh over 20 kilograms,

و بەکێشی زیاد لە ٢٠ کیلۆگرام،

but that's the boring stuff.

بەڵام ئەمە شتێکی بێزارکەرە.

I want to tell you five incredible things about these fish.

من دەمەوێت پێنج شتی باوەڕپێنەکراو دەربارەی ئەو ماسیانەتان پێ بلێم.

First, they have a mouth like a parrot's beak,

یەکەم، ئەوان دەمێکی وەک دەنووکی تووتیان هەیە،

which is strong enough to bite coral,

بەپێی پێویست بەهێزە بۆگازگرتنی مەرجان،

although mostly they're after algae.

هەرچەندە ئەوان لەدوای قەوزەن.

They are the lawn mowers of the reef.

ئەوان گیابڕی تۆپەڵەکانی دەریاکەنن.

This is key, because many reefs are overgrown with algae

ئەمە کلیلێکە، لەبەرئەوەی زۆربەی تۆپەڵی دەریاکان لەگەڵ قەوزە گەشەدەکەن

due to nutrient pollution from sewage and fertilizer

بەهۆی پیسبوونی پێکهاتەی خۆراک بە ئاوی ئاوەڕۆ و پەیین

that runs off of land.

کەوا لە زەوییەکە دەردەچێت.

And there just aren't enough herbivores like parrotfish

و لەوێ بەپێی پێویست هیچ گیاخۆرێکی وەک ماسی تووتی نییە

left out on the reefs

لە تۆپەڵی دەریا جێهێڵدرابێت

to mow it all down.

بۆ ئەوەی هەمووی لەژێرەوە ببڕێت.

OK, second amazing thing.

باشە، دووەم شتی سەرسوڕهێنەر.

After all that eating, they poop fine white sand.

دوای ئەوهەموو خواردنە، ئەوان پیساییەکی لمی سپی جوان دەکەن.

A single parrotfish can produce over 380 kilograms

ماسییەکی توتی تاک دەتوانێت زیاد لە ٣٨٠ کیلۆگرام دروست بکات

of this pulverized coral each year.

لەو هاڕاوە مەرجانییە لە هەرساڵێک.

Sometimes, when scuba diving,

هەندێک جار،کە دەچمە ژێر دەریا،

I would look up from my clipboard

بە چاویلکەکەم

and just see contrails of parrotfish poop raining down.

و تەنها ئەو هێلە سپییەی لە بارینی پیسایی ماسی تووتی دەبینم.

So next time you're lounging on a tropical white-sand beach,

بۆیە جاری داهاتوو کاتێ لەسەر ئەو لمە سپییەی سەرکەناری خولگەیی دەسوڕییتەوە،

maybe thank of parrotfish.

ڕەنگە پێوستە سوپاسی ئەم ماسیە بکەیت.

(Laughter)

(پێکەنین)

Third, they have so much style.

سێیەم، ئەوان شێوازی زۆریان هەیە.

Mottled and striped, teal, magenta,

فرەڕەنگ و هێڵدار، شینی سەوزباو، ئەرخەوانی سوور،

yellow, orange, polka-dotted,

زەرد، پرتەقاڵی، خاڵدار،

parrotfish are a big part of what makes coral reefs so colorful.

ماسی توتی بەشێکی گەورەیە کەوادەکات تۆپەڵی مەرجانی ڕەنگاوڕەنگبن.

Plus, in true diva style,

لەگەڵ، بەشێوازی گۆرانیبێژێکی ڕاستەقینە،

they have multiple wardrobe changes throughout their life.

ئەوان دۆڵابێک لەگۆڕانکاری جۆراوجۆریان هەیە بەدرێژایی ژیانیان.

A juvenile outfit,

دەرکەوتنی لاویەتی،

an intermediate getup,

سیمای ناوەند،

and a terminal look.

ڕوانینی کۆتایی.

Fourth, with this last wardrobe change comes a sex change from female to male,

چوارەم،لەگەڵ کۆتا گۆڕانکاری لە دۆڵابی بەرگ گۆڕانکاری ڕەگەز دێت لەمێیەوە بۆ نێر،

termed sequential hermaphroditism.

ناودەبرێت بە زنجیرەی نێرەموک.

These large males then gather harems of females to spawn.

ئەم کۆمەڵە گەورەیە لەنێرەکان دواتر لەناوچەی مێینەکان کۆدەبنەوە بۆ گەراکردن.

Heterosexual monogamy is certainly not nature's status quo.

ئارەزووی ڕەگەزی تر و تاک هاوسەریەتی بەدڵنیاییەوە یاسای سروشت نییە.

And parrotfish exemplify some of the beauty

و ماسی توتی نمونەیە بۆ هەندێک جوانی

of diverse reproductive strategies.

لە بەرنامەڕێژی پەیوەندی زاوزێی جۆراوجۆر.

Fifth, and the most incredible,

پێنجەم، و سەرسوڕهێنەرتریان،

sometimes when parrotfish cozy up into a nook in the reef at night,

هەندێکجار کاتێ ماسی توتی خۆیگەرم دەکات لەنێو تۆپەڵی دەریایی لە شەودا،

they secrete a mucus bubble from a gland in their head

ئەوان بڵقێکی لینج لەگڵاندی سەریانەوە دەردەدەن

that envelops their entire body.

کەوا بەرگی تەواوی لەشیان دەکەن.

This masks their scent from predators

ئەو ماسکانە بۆنەکەیان لە دڕندەکان

and protects them from parasites,

و لە مشەخۆرەکان دەیانپارێزێت،

so they can sleep soundly.

بۆیە دەتوانن بە قوڵی بخەون.

I mean, how cool is this?

ئەمە چەند جوانە؟

(Laughter)

(پێکەنین)

So this is a confession of my love for parrotfish

بۆیە ئەمە دانپێدانانی خۆشەویستی منە بۆ ماسی توتی

in all their flamboyant,

لەهەموو گاڵتەکردنێکیان،

algae-eating, sand-pooping, sex-changing glory.

خواردنی قەوزە، پیسایی لم، گۆڕانی ڕەگەزی پیرۆز.

(Laughter)

(پێکەنین)

But with this love comes heartache.

بەڵام لەگەڵ ئەم خۆشەویستییە خەم دێت.

Now that groupers and snappers are woefully overfished,

ئێستا ئەم گروپانە و ماسیە سورەکان دەناڵێنن بەڕاوکردنی لە ڕادەبەدەر،

fishermen are targeting parrotfish.

ماسیگرەکان ماسی توتی بە ئامانج دەگرن.

Spearfishing took out the large species,

ڕمی ماسیگرتن جۆری گەورە دەردێنێت،

midnight blue and rainbow parrotfish are now exceedingly rare,

لەنیوەشەو ماسی توتی شین و پەلکەڕەنگینە ئێستا زۆر دەگمەنن،

and nets and traps are scooping up the smaller species.

و تۆڕ و تەڵەکان بچوکترین جۆریان ڕاودەکات.

As both a marine biologist and a single person,

بوونم وەک زیندەوەرزانی دەریا و کەسێک،

I can tell you,

دەتوانم پێتان بڵێم،

there aren't that many fish in the sea.

لەوێ ئەوەندە ماسی لە دەریادە نییە.

(Laughter)

(پێکەنین)

And then, there's my love for their home,

و لەوێ خۆشەویستیم بۆ ماڵەکانیان هەیە

the coral reef,

تۆپەڵی مەرجانی،

which was once as vibrant as Caribbean cultures,

کە جاران وەک کلتوری کاریبیان چالاک بوو،

as colorful as the architecture,

ڕەنگاوڕەنگ هەروەک تەلارسازی،

and as bustling as carnival.

و بەجموجۆڵ هەروەک کەرنەڤاڵ،

Because of climate change,

بەهۆی گۆڕانی کەش و هەوا،

on top of overfishing and pollution,

زیاد لە پێویستی ڕاوکردنی ماسی و پیسبوون،

coral reefs may be gone within 30 years.

ڕەنگە تۆپەڵی مەرجانی لە ماوەی ٣٠ساڵ نەمێنێت.

An entire ecosystem erased.

تەواوی سیستەمی ژینگەیی دەسڕێتەوە.

This is devastating,

ئەمە وێرانکەرە،

because hundreds of millions of people around the world

چونکە سەد ملیۆن خەڵک لەسەرانسەری جیهان

depend on reefs for their nutrition and income.

پشت بە تۆپەڵی دەریایی دەبەستن بۆ خۆراک و داهاتیان.

Let that sink in.

لێیگەڕێ نقوم بێت.

A little bit of good news

کەمێک هەواڵی باش

is that places like Belize, Barbuda and Bonaire are protecting these VIPs --

ئەوەیە شوێنەکانی وەک بڵیز،بەربودا و بۆنیر دەپارێرزن VIPsئەو --

Very Important Parrotfish.

ماسی توتی زۆر گرنگ,

Also, more and more places are establishing protected areas

هەروەها، زیاتر و زیاتر شوێنەکان ناوچەی پارێزراو دادەمەزرێنن

that protect the entire ecosystem.

کە بەتەواوی سیستەمی ژینگەیی دەپارێزێت.

These are critical efforts, but it's not enough.

ئەوانە هەوڵی گرنگن، بەڵام ئەوە بەس نین.

As I stand here today,

هەروەک ئەمڕۆ من لێرە وەستاوم،

only 2.2 percent of the ocean is protected.

تەنها سەدا ٢.٢ لەزەریاکان پارێزراون.

Meanwhile, 90 percent of the large fish,

لەهەمان کاتدا،سەدا ٩٠لە ماسیە گەورە،

and 80 percent of the coral on Caribbean reefs,

وسەدا ٨٠ی مەرجان لە گردی دەریایی کاریبیان،

is already gone.

بەتەواوی لەناوچوون.

We're in the midst of the sixth mass extinction.

ئێمە لە ناوەندی شەشەم لەناوچونی بەکۆمەڵین.

And we, humans, are causing it.

و ئێمە، مرۆڤەکان، داینەمۆی ئەم لە ناوچونەین.

We also have the solutions.

هەروەها ئێمە چارەسەرەکانیشمان هەیە.

چاککردنی گۆڕانی کەش و هەوا و وەستانی زیادەڕۆی لە ڕاوکردنی ماسی،

Reverse climate change and overfishing,

protect half the ocean

پاراستنی زەریاکان و

and stop pollution running from land.

وەستانی پیسکردنی خاکەکان.

But these are massive undertakings

بەڵام ئەمانە پڕۆژەی گەورەن

requiring systemic changes,

گۆڕانکاری سیستەمی پێویستە

and we're really taking our sweet time getting around to it.

و ئێمە بەڕاستی ئەو کاتەمان نییە تا لە دەستی بدەین.

Each of us can contribute, though.

هەریەکەمان دەتوانین پێشنیار بکەین و بیربکەینەوە

With our votes, our voices, our food choices,

لەگەڵ دەنگدانمان، دەنگەکانمان، هەڵبژاردنی خواردنەکانمان،

our skills and our dollars.

تواناکانمان و دۆلارەکانمان.

We must overhaul both corporate practices

پێویستە هەوڵ بخەینەگەڕ بۆ چاککردنی هەڵسوکەوتی کۆمپانیاکان

and government policies.

و سیاسەتەکانی حکومەتەکان.

We must transform culture.

پێویستە شارستانیەت بگۆڕین.

Building community around solutions

بنیادنانی کۆمەڵگەیەک لەدەوری چارەسەرکردنەکان

is the most important thing.

گرنگترین شتە.

I am never going to give up

من هەرگیز کۆڵ نادەم

working to protect and restore this magnificent planet.

کاردەکەم بۆ پاراستن و گەڕاندنەوەی ئەم هەسارە قەشەنگە.

Every bit of habitat we preserve,

هەربەشێک لە ژینگە کە دەیپارێزین،

every tenth of a degree of warming we prevent,

هەموو دە پلەیەک لەگەرمبوون ئێمە دەپارێزێت،

really does matter.

بەڕاستی کێشەیە.

Thankfully, I'm not motivated by hope,

بەسوپاسەوە، من باوەڕم بە هیوا نییە،

but rather a desire to be useful.

بەڵکو ویستێکە بۆ ئەوەی بەسوود بێت.

Because I don't know how to give an honest talk

چونکە من نازانم چۆن وتارێکی ڕاستگۆیانە پێشکەش بکەم

about my beloved parrotfish and coral reefs

دەربارەی خۆشەویستەکەم ماسی توتی و تۆپەڵی مەرجانی

that has a happy ending.

کەوا کۆتاییەکی خۆشی هەیە.

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چەپڵە لێدان)