How quinoa can help combat hunger and malnutrition | Cedric Habiyaremye

Translator: Shahen Aswad Reviewer: Taban Khidr

Like so many of you,

وەک زۆر لە ئێوە

when I'm hungry, I open the fridge

کاتێک برسیم، ساردکەرەوەکە دەکەمەوە

and get myself something to eat any time I want.

وەشتێک بۆخۆم ئامادە دەکەم بۆئەوەی بیخۆم هەر کاتێک کەمن دەمەوێت

This is something most of us who live in a developed country

ئەمە شتێکە زۆربەمان دەیکەین کە لە وڵاتێکی پێشکەوتوودا دەژین

don't think much about.

زور بیر لەوە مەکەوە

However, it is a luxury that I didn't think I would ever have in my life

لەگەڵ ئەوەشدا،من هەرگیز ئەو خۆشەیەم نەینیوە لە ژیان وە ناشیبینم

when I lived in a refugee camp in Tanzania 23 years ago,

کاتێک لە کەمپی ئاوارەکان دەژیام لە تانزانیا 23 ساڵ لەمەوبەر

or even seven years ago,

تەنانەت حەوت ساڵ لەمەو پێش

when I was living in my home country of Rwanda

کاتێک لە وڵاتی خۆم دەژیام لە رواندا

before I moved to the USA.

پێش ئەوەی بچمە ئەمریکا

I was only seven years old

من تەمەنم تەنها حەوت ساڵ بوو

when my home country of Rwanda went through the tragedy of the genocide

کاتێک لە وڵاتی خۆم بوم لە رواندا کە بە تراژیدیای کۆمەڵکوژیدا تێپەڕبوو

that took so many lives,

کە ژیانی زۆری بردە سەر،

and they made us flee the country, and we became refugees.

وە ئەوان وایان لە ئێمە کرد هەڵىێین وە ئێمە ئاوارە بووین.

Life in a refugee camp -- it wasn't life.

ژیان لە کەمپی ئاوارەکاندا-- ژیان نەبوو.

It was survival.

ئەوە مانەوە بوو.

I saw a lot of people dying from disease, poor sanitation,

بینیم کە زۆر کەس دەمرن بە نەخۆشی، خراپی پاکوخاوێنی

hunger.

برسیەتی

Food became a rare commodity.

خواردن بوو بە کاڵایەکی دەگمەن

There were bad days.

ڕۆژانی خراپ بوون

My family and I would survive on the leaves and grasses from the forest.

من و خێزانەکەم لەسەر گەڵا و گیاکانی دارستانەکان دەژیاین

There were also worse times,

هەروەها کاتی خراپتریش هەبوو

when we would go two or three days without anything to eat at all,

کاتێک دوو بۆ سێ ڕۆژ دەڕۆشت بێ بێ ئەوەی نان بخۆین

only drinking water from the swamp.

تەنها ئاوی زەلکاومان هەبوو بۆ خواردنەوە

After three years in a refugee camp,

دوای سێ ساڵ لە کەمپی ئاوارەکان

we decided to return back to Rwanda.

بڕیارمان دا بگەڕێینەوە بۆ رواندا

And our struggle with food continued.

تێکۆشانمان بۆ بەدەستهێنانی خواردن بەردەوام بوو

However, farming proved to be the only reliable source of food.

کشتوکاڵ سەلماندی کە تەنها سەرچاوەی باوەڕپێکراوی خواردنە

But our food lacked the nutritional diversity,

بەڵام خواردنەکەمان کەم بوو جیاوازی خۆراکی

and we continued to depend on food assistance

وە بەردەوام بووین بە پشت بەستن لەسەر یارمەتی خۆراک

from the United Nations World Food Program

لە بەرنامەی خۆراکی جیهانی نەتەوە یەکگرتووەکان

to balance our diet.

بۆ هاوسەنگ کردن و ڕێکخستنی خۆراک

Still today, more than 70 percent of Rwandans,

هێشتا ئەمڕۆ، زیاتر لە لە سەدا 70ی خەڵکی رواندا

they work in the agriculture sector.

لە کەرتی کشتوکاڵدا کار دەکەن

But malnutrition and stunting remain rampant.

بەڵام بەدخۆراکی و کەمکردنەوە بە بەربڵاوی ماوەتەوە

I came to realize that food insecurity and malnutrition

من هاتم بۆ ئەوەی بزانم نەبوونی ئەمنیەتی خۆراک و بەدخۆراکی

were not happening because people were not farming enough;

ڕوینەدا بوو چونکە خەڵک وەک پێویست کشتوکاڵیان نەدەکرد،

it was because people were not farming the right crops.

هۆکارەکەی ئەوە بوو کە خەڵک دانەوێلەی باشیان نەدەچاند.

I eventually left Rwanda

لە کۆتایدا ڕواندام جێهێشت

and moved to the USA for graduate school

چووم بۆ ئەمریکا بۆ تەواو کردنی خوێندن

and discovered the possible solution to that problem.

وە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ ئەو کێشانە.

And that solution is quinoa.

وە ئەو چارەسەرە کوینوا یە.

Quinoa is indigenous to the Indian regions of South America,

کینۆا تایبەتە بە هاوڵاتیە هیندییەکانی ئەمریکای باشوور،

in countries like Bolivia, Peru ...

لە وڵاتانی وەک بۆلیڤیا، پیرۆ...

And it's very well-known for its powerhouse nutrient,

وە زۆر ناسراوە بۆ هێزی ماڵی خۆراکی،

and the crop has all the nine essential amino acids,

وە دانەوێڵەکە هەموو نۆ دانەکە ئەسیدی ئەمینە زۆر گرنگەکان،

making it a complete protein.

کە بیکەیتە پرۆتینی تەواو.

But unfortunately, quinoa is not cultivated as much

بەڵام بەداخەوە کوینۆنا ئەوەندە نا چێندرێت

in different parts of the world.

لە بەشە جیاوازەکانی جیهاندا

In Rwanda, for example,

بۆ نمونە لە رواندا،

beans are the only thing that kept so many of us alive

تەنها شتێک کە ئێمەی بە زیندویی هێشتۆتەوە

during those times of hunger and starvation.

لەو کاتانەدا لە برسێتی و نەبونی دا.

As a matter of fact,

لەڕاستیدا،

Rwanda is the number one beans-consuming country

رواندا ژمارە یەکە لە بەکاربردنی پاقلەمەنیەکان

in the world per capita.

بەگوێرەی ژمارەی خەڵک لە جیهاندا.

In this part of Africa,

لەم بەشەی ئەفریقا،

beans are one of the only crops that provide immediate food source,

تەنها پاقلەمەنیەکان سەرچاوەی خۆراکی خێرا دابین دەکات،

because you can eat beans at every stage of growth.

چونکە دەتوانیت بیخۆیت لە هەموو قۆناغێکی گەشەکردنیدا.

We eat beans, leaves and green beans before harvest.

ئێمە پاقلەمەنیەکان و گەڵا و پاقلەی تازە دەخۆین بەر لە پێگەیشتنیان.

Unfortunately, you cannot cultivate beans

بەداخەوە تۆ ناتوانیت گەشەی پێبدەیت

in the same field season after season.

لە هەمان کێڵگە وەرز دوای وەرز.

You need to ensure there is regular rotation

پێویستە دڵنیاببیەوە لە خولێکی ئاسایی تەواو

to avoid disease and pests.

بۆ دوورکەوتنەوە لە نەخۆشی و پەتا.

Like beans, farmers can enjoy the nutritious quinoa leaves.

وەک پاقلەمنەیەکان، جوتیارەکان دەتوانن چێژ وەرگرن لە خۆراکی کوینۆا.

While beans are considered nutritious,

لە کاتێکدا کە بە خۆراکی تەندروست دادەنرێن،

quinoa has far more micronutrients,

کوینۆا زۆر تەندروست ترە،

and with quinoa, you can make many [more] different food products and drinks

وە لەگەڵ کوینۆدا دەتوانیت زۆر زیاتر دروست بکەیت جیا لە بەرهەمی خۆراک وخواردنەوە

than beans.

وەک لە پاقلەمنیەکان.

In 2015,

لە ساڵی 2015دا،

alongside my research team at Washington State University,

لەگەڵ تیمی توێژینەوەکەم لە زانکۆی واشنتۆن

we introduced quinoa in Rwanda for the first time.

ئێمە کوینۆمان بە رواندا ناساند بۆ یەکەم جار.

We tested 20 varieties of quinoa

20 جۆری کوینۆمان تاقیکردبۆوە

to see the adaptability in three ecological zones of Rwanda.

بۆ بینینی گونجاندن لە سێ ناوچە ژینگەیی لە ڕواندا.

And the results were astonishing.

ئەنجامەکان سەرسوڕهێنەر بوون.

Among the 20 varieties we tested,

لە نێوان ئەو 20 جۆرانەی کە تاقیمان کردبۆوە،

15 of them showed the potential to grow well in Rwanda's climate.

15 یان توانایان نیشاندا لە کەش و هەوای ڕواندا گەشەیەکی باش بکەن.

And later, we started Quinoa Model Farmers Program.

وە دواتر، ئێمە دەستمان کرد بە بەرنامەی جوتیارە نمونەیەکانی کوینۆا.

We gave those potential varieties to farmers

ئێمە ئەو هەلەماندا بە جوتیارە جیاوازەکان

to grow in their farm and community.

لە کێڵگە و کۆمەڵگاکەیاندا بچێندرێت.

We started with 12 farmers,

بە 12 جوتیارەوە دەستمان پێکرد،

and three years later,

وە دوای سێ ساڵ،

we are now working with around 500 farmers,

ئێستا کار لەگەڵ نزیکەی 500 جوتیار دەکەین،

including my mother,

بە دایکمەوە،

who is locally known as "the queen of quinoa"

کە لە ناوخۆدا ناسراوە بە شاژنی کینۆوا

because of her work in helping other farmers adopt this crop.

بەهۆی ئەو کارەوە لە یارمەتیدان جوتیارەکانی تر ئەم دانەوێڵەیە دەچێنن.

We give them seeds,

تۆویان پێ ئەدەین،

train them how to grow it and how to cook it.

ڕاهێنانیان پێ دەکەین چۆن بیچێنن وە چۆن بیکوڵینن.

And farmers are pretty creative,

وە جوتیاران زۆر داهێنەرن،

coming up with recipes of their own.

بەجۆرێ بە ڕەچەتەی خۆیان دێن.

And we've started seeing remarkable changes in their lives,

وە ئێمە دەستمان پێکرد بە بینینی گۆڕانکاری بەرچاو لە ژیانیاندا،

including success stories

چیرۆکی سەرکەوتن دەگرێتەوە

that many of them can now have access to nutritious food three times a day.

زۆرێک لەوان ئێستا دەتوانن سێ جار خواردن بخۆن لە ڕۆژێکدا.

I'd like to note that quinoa

دەمەوێت تێبینی کیۆنوا بکەیت

is not meant to entirely [push out] other crops.

مانای ئەوە نیە کە بەتەواوی بەروبوومەکانی تر پشتگوێ خراون.

We introduced quinoa as a supplement

کوینۆمان وەک خۆراکی تەواوکاری ناساند

to create overall health and nutrition,

بۆ دروستکردنی تەندروستی گشتی و خۆراک،

rounding out diet to combat chronic malnutrition.

کۆکردنەوەی ڕێجیم بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەدخۆراکی درێژخایەن.

We have started this model with quinoa in Rwanda,

ئێمە ئەم مۆدیلەمان دەست پێکردووە لەگەڵ کوینۆدا لە رواندا،

but it can be replicated in different countries

بەڵام دەتوانرێت دووبارە بکرێتەوە لە وڵاتە جیاوازەکاندا

experiencing hunger and malnutrition.

لە برسێتی و بەدخۆراکیدا.

About one in nine people in the world suffer from chronic malnutrition.

نزیکەی یەک کەس لە نۆ کەس لە جیهاندا بەدەست بەدخۆراکی درێژخایەنەوە دەناڵێنن.

We have started research collaboration

ئێمە دەستمان بە توێژینەوە کردووە

with institutions in countries like Kenya, Malawi, Uganda

لەگەڵ دامەزراوەکان لە وڵاتانی وەک کینیا، مالاوی، ئۆگەندا

and other countries experiencing hunger and malnutrition.

وە وڵاتانی تر کە ئەزموون برسێتی و بەدخۆراکی.

And quinoa isn't the only magic crop.

وە کینۆتاکە تاکە دانەوێڵەی جادووی ی نیە.

There are several crops with high adaptability

چه ندین به روبوومه هه یه گونجاوە

and nutritional value,

وە بەهای خۆراکی هەیە،

crops like millet, sorghum, fonio, barley, oat, to name a few.

دانەوێڵەی وەک (ملێت، سۆرغوم، فۆنیۆ،جۆ) هی تریش.

These crops have high adaptability and respond well to climate change.

ئه و به روبوومه توانای خۆگونجاندن و وەڵام دانەوەی باشی هه یه بۆ گۆڕانی کەش و هەوا.

You can grow these magic crops in different parts of the world,

دەتوانیت ئەو بەروبوومە جادوویانە گەشە پێبدەیت لە بەشە جیاوازەکانی جیهاندا،

bridging the gap, so that there is accessible nutritious food for everyone.

بۆ ئەوەی بۆشاییەک دروست بکات بۆ هەموو کەسێک.

I know how it feels to be hungry.

دەزانم هەست بە برسیبوون دەکات.

I've been there.

من لەوێ بووم.

And I know how it feels to be malnourished,

وە دەزانم کە هەست بە چی دەکات بۆ ئەوەی بەدخۆراکی بکرێت،

because I've been there, too.

چونکە منیش لەوێ بووم.

Introducing crops with high biodiversity, adaptability and nutritional value

ناساندنی بەروبوومەکان بە جیاوازی زۆر گونجاندن و بەهای خۆراکی

will play an important role in creating food security,

ڕۆڵێکی گرنگ دەبینێت لە دروستکردنی ئاسایشی خۆراکدا.

seed sovereignty and sustainable production

سەروەری تۆو وە بەرهەمهێنانی بەردەوام

in communities and countries that are experiencing hunger and malnutrition.

لە کۆمەڵگا و ئەو وڵاتانەی کە لە برسێتی و بەدخۆراکیدا

Having nutritious food should not be a luxury.

هەبوونی خواردنی تەندروست نابێت خۆشگوزەرانی بێت.

There is a need to ensure that there is accessible and affordable nutritious food

پێویستە دڵنیابینەوە کە خۆراکی تەندروست دەگاتە دەستیان و لە توانای

for everyone.

هەموو کەسێکە.

And this is a step towards making it a reality.

ئەمەش هەنگاوێکە بەرەو ئەوە کە بیکەینە ڕاستی.

Thank you.

سوپاس بۆ تۆ.