The most groundbreaking scientist you've never heard of - Addison Anderson

Translator: Nghia Dang Reviewer: Tra Nguyen

Nicolas Steno is rarely heard of

Nicolas Steno hiếm khi được nghe đến

outside Intro to Geology,

bên ngoài lĩnh vực địa chất

but anyone hoping to understand life on Earth

nhưng ai muốn hiểu về sự sống trên Trái Đất

should see how Steno expanded and connected

nên thấy Steno mở rộng và liên kết

those very concepts:

các khái niệm như thế nào

Earth, life, and understanding.

Trái Đất, sự sống và sự hiểu biết

Born Niels Stensen in 1638 Denmark,

Niels Stensen sinh ở Đan Mạch 1638,

son of a goldsmith,

con trai của thợ kim hoàn,

he was a sickly kid

ông ta là một đứa trẻ yếu ớt

whose school chums died of plague.

bạn bè của ông chết do một dịch bệnh

He survived to cut up corpses

ông là nhà giải phẫu học

as an anatomist,

mổ xác chết

studying organs shared across species.

để nghiên cứu những bộ phận chung giữa các loài.

He found a duct in animal skulls

Ông ta thấy một bộ truyền trong sọ động vật

that sends saliva to the mouth.

cung cấp nước bọt cho miệng

He refuted Descartes' idea

Ông phản biện ý kiến của Descartes

that only humans had a pineal gland,

rằng chỉ người mới có tuyến yên

proving it wasn't the seat of the soul,

chứng minh rằng đó không phải là chỗ của tâm hồn

arguably, the debut of neuroscience.

mà là sự bắt đầu của khoa học thần kinh

Most remarkable for the time was his method.

Đặc biệt nhất bấy giờ là phương pháp của ông

Steno never let ancient texts,

Steno không để các học thuyết cổ điển

Aristotelian metaphysics,

các thuyết của Aristote

or Cartesian deductions

hay cách lập luận của Cartesian

overrule empirical, experimental evidence.

lấn át các bằng chứng thực nghiệm

His vision, uncluttered by speculation or rationalization,

Tầm nhìn thông suốt của ông thông qua dự đoán và hợp lý hoá

went deep.

rất sâu sắc

Steno had seen how gallstones

Steno quan sát đá gallstone tăng trưởng

form in wet organs by accretion.

như thế nào từ thành phần ẩm ướt

They obeyed molding principles

Chúng tuân theo quy luật định hình

he knew from the goldsmith trade,

mà ông biết từ nghề kim hoàn

rules useful across disciplines

quy luật có giá trị

for understanding solids

cho việc tìm hiểu chất rắn

by their structural relationships.

qua các sự liên kết của chúng

Later, the Grand Duke of Tuscany

Sau đó, Grand Duke thuộc Tuscany

had him dissect a shark.

nhờ ông phẫu thuật một con cá mập

Its teeth resembled tongue stones,

Răng nó giống với lưỡi đá,

odd rocks seen inside other rocks

loại đá lẻ ở trong loại đá khác

in Malta and the mountains near Florence.

tại Malta và vùng núi gần Florence

Pliny the Elder, old Roman naturalist,

Pliny the Elder, nhà tự nhiên người Roman

said these fell from the sky.

cho rằng chúng từ bầu trời.

In the Dark Ages,

Trong kỷ bóng tối,

folks said they were snake tongues,

tương truyền rằng chúng là lưỡi rắn

petrified by Saint Paul.

bị Thánh Phao-lô bến thành đá

Steno saw that tongue stones were shark teeth

Steno thấy những lưỡi đá là răng cá mập

and vice versa,

và ngược lại

with the same signs of structural growth.

có cùng dấu hiệu của cấu trúc phát triển

Figuring similar things are made in similar ways,

Tìm ra các điểm giống nhau

he argued the ancient teeth

ông cho rằng những chiếc răng cổ

came from ancient sharks

là từ loài cá mập cổ

in waters that formed rock around the teeth

trong vùng biển tạo thành đá quanh răng

and became mountains.

và đã trở thành núi

Rock layers were once layers of watery sediment,

Đá là một trong các lớp lắng đọng của biển

which would lay out horizontally,

nằm ngang

one atop another,

trên lớp khác

oldest up to newest.

từ cổ nhất đền mới nhất

If layers were deformed,

Nếu các lớp bị phá vỡ

tilted,

nghiêng

cut by a fault or a canyon,

hay cắt bởi sữ đứt đoạn hay hẻm núi,

that change came after the layer formed.

hay sự thay đổi sau khi lớp hình thành.

Sounds simple today;

Nghe có vẻ đơn giản

back then, revolutionary.

nhưng thời ấy là một cuộc cách mạng

He'd invented stratigraphy

Ông mở đường cho địa tầng học

and laid geology's ground work.

và đặt nền móng cho địa chất học

By finding one origin for shark teeth from two eras

Qua tìm kiếm nguồn gốc răng cá mập

từ 2 thời kỳ bằng quy luật tự nhiên

by stating natural laws ruling the present

also ruled the past,

kiểm soát hiện tại và quá khứ,

Steno planted seeds for uniformitarianism,

Steno mở đầu cho Thuyết Đồng Nhất,

the idea that the past was shaped by processes

cho rằng mọi vật hình thành bởi quá trình

observable today.

có thể quan sát được ở hiện tại

In the 18th and 19th centuries,

Vào thế kỷ 18, 19

English uniformitarian geologists,

nhà địa chất học Anh về thuyết đồng nhất

James Hutton and Charles Lyell,

là James Hutton và Charles Lyell,

studied current, very slow rates

nghiên cứu tốc độ hiện thời rất chậm

of erosion and sedimentation

của sự xói mòn và trầm tích

and realized the Earth had to be way older

và nhận thấy Trái Đất cổ xưa hơn

than the biblical guestimate, 6000 years.

dự đoán của Kinh Thánh, 6000 năm

Out of their work came the rock cycle,

Chu trình của đá,

which combined with plate tectonics

kết hợp với kiến tạo đĩa

in the mid-twentieth century

ở giữa thế kỷ 20

to give us the great molten-crusting, quaking,

cho ra thuyết nóng chảy vỏ, động đất

all-encircling theory of the Earth,

và bao vây của trái đất

from a gallstone to a 4.5 billion-year-old planet.

từ đá gallstone đến hành tinh 4,5 tỉ năm

Now think bigger,

Giờ hãy nghĩ rộng hơn

take it to biology.

liên hệ với sinh học

Say you see shark teeth in one layer

bạn thấy răng cá mập ở một lớp

and a fossil of an organism

và hoá thạch của một cá thể

you've never seen under that.

mà bạn chưa bao giờ thấy

The deeper fossil's older, yes?

Hoá thạch càng sâu càng lâu năm, đúng không?

You now have evidence

Giờ bạn có chứng cứ

of the origin and extinction of species over time.

về nguồn gốc và tuyệt chủng của các loài

Get uniformitarian.

Liên hệ với thuyết đồng nhất

Maybe a process still active today

Có thể quá trình vẫn hoạt động ngày nay

caused changes not just in rocks but in life.

dẫn đến thay đổi về đá lẫn môi trường

It might also explain similarities and differences

Nó có thể giải thích sự tương đồng và khác biệt

between species

giữa các loài

found by anatomists like Steno.

được tìm thấy bởi nhà giải phẫu như Steno

It's a lot to ponder,

Có rất nhiều điều để suy ngẫm

but Charles Darwin had the time

nhưng Charles Darwin có thời gian

on a long trip to the Galapagos,

trong chuyến đi tới Galapagos

reading a copy of his friend Charles Lyell's

đọc bài viết của người bạn Charles Lyell

"Principles of Geology,"

"Học thuyết địa chất"

which Steno sort of founded.

có sự góp công của Steno.

Sometimes giants stand on the shoulders

Đôi khi khối việc chất lên vai

of curious little people.

con người nhỏ bé, tò mò

Nicolas Steno helped evolve evolution,

Nicolas Steno góp phần vào thuyết tiến hoá

broke ground for geology,

mở đường cho địa chất học

and showed how unbiased, empirical observation

và chứng minh quan sát thực tiễn

can cut across intellectual borders

có thể vượt mọi rào cản

to deepen our perspective.

tới một tầm nhìn sâu rộng hơn

His finest accomplishment, though,

kết quả tốt nhất của ông

may be his maxim,

có lẽ là câu châm ngôn

casting the search for truth

định dạng sự tìm kiếm chân lý

beyond our senses and our current understanding

nằm ngoài sự hiểu biết và cảm nhận của ta

as the pursuit of the beauty

về cái đẹp

of the as yet unknown.

của những điều chưa biết

Beautiful is what we see,

cái đẹp là những điều ta thấy

more beautiful is what we know,

đẹp hơn là những điều ta biết

most beautiful, by far, is what we don't.

đẹp nhất là những điều ta không...