The most groundbreaking scientist you've never heard of - Addison Anderson

Najwybitniejszy naukowiec, o którym nigdy nie słyszeliście - Addison Anderson

Tłumaczenie: Rysia Wand Korekta: Kinga Skorupska

Nicolas Steno is rarely heard of

O Nicolasie Steno słyszy się właściwie

outside Intro to Geology,

tylko we wstępie do geologii,

but anyone hoping to understand life on Earth

ale każdy, kto pragnie zrozumieć życie na Ziemi,

should see how Steno expanded and connected

powinien wiedzieć, jak Steno poszerzył i połączył

those very concepts:

takie pojęcia jak:

Earth, life, and understanding.

Ziemia, życie i zrozumienie.

Born Niels Stensen in 1638 Denmark,

Niels Stensen, urodzony w 1638 w Danii,

son of a goldsmith,

syn złotnika,

he was a sickly kid

był chorowitym dzieckiem,

whose school chums died of plague.

którego szkolni koledzy poumierali na dżumę.

He survived to cut up corpses

Przetrwał, by robić sekcje

as an anatomist,

jako anatom,

studying organs shared across species.

badając organy wspólne dla różnych gatunków.

He found a duct in animal skulls

Odkrył kanał w zwierzęcych czaszkach,

that sends saliva to the mouth.

dzięki któremu ślina dostaje się do ust.

He refuted Descartes' idea

Obalił ideę Kartezjusza,

that only humans had a pineal gland,

jakoby tylko ludzie mieli szyszynkę,

proving it wasn't the seat of the soul,

udowadniając, że nie była ona siedzibą duszy,

arguably, the debut of neuroscience.

prawdopodobnie był to debiut neurologii.

Most remarkable for the time was his method.

Na owe czasy jego metoda była niezwykła.

Steno never let ancient texts,

Steno nie pozwolił starożytnym tekstom,

Aristotelian metaphysics,

jak "Metafizyka" Arystotelesa,

or Cartesian deductions

czy wnioski Kartezjusza,

overrule empirical, experimental evidence.

przeważyć nad empirycznymi, eksperymentalnymi dowodami.

His vision, uncluttered by speculation or rationalization,

Jego wizja, wolna od spekulacji czy racjonalizacji,

went deep.

zaszła głęboko.

Steno had seen how gallstones

Steno widział, jak kamienie żółciowe

form in wet organs by accretion.

formują się w wilgotnych organach poprzez nalot.

They obeyed molding principles

Zachowywały zasady formowania,

he knew from the goldsmith trade,

które znał ze złotnictwa.

rules useful across disciplines

Zasady użyteczne w wielu dziedzinach

for understanding solids

dla zrozumienia ciał stałych

by their structural relationships.

poprzez ich związki strukturalne.

Later, the Grand Duke of Tuscany

Później wielki książę Toskanii

had him dissect a shark.

zlecił mu sekcję rekina.

Its teeth resembled tongue stones,

Zęby rekina przypominały "kamienne języki",

odd rocks seen inside other rocks

dziwne skały widziane wewnątrz innych skał

in Malta and the mountains near Florence.

na Malcie i w górach niedaleko Florencji.

Pliny the Elder, old Roman naturalist,

Pliniusz Starszy, dawny rzymski przyrodnik

said these fell from the sky.

powiedział, że spadły one z nieba.

In the Dark Ages,

W średniowieczu mawiano,

folks said they were snake tongues,

że są to wężowe języki,

petrified by Saint Paul.

zamienione w kamień przez świętego Pawła.

Steno saw that tongue stones were shark teeth

Steno zobaczył, że "kamienne języki" to zęby rekina

and vice versa,

i odwrotnie,

with the same signs of structural growth.

z identycznymi znakami wzrostu strukturalnego.

Figuring similar things are made in similar ways,

Pojmując, że podobne rzeczy powstają w podobny sposób,

he argued the ancient teeth

stwierdził, że starożytne zęby

came from ancient sharks

pochodzą od starożytnych rekinów

in waters that formed rock around the teeth

w wodach, które uformowały skałę wokół zęba

and became mountains.

i zmieniły się w góry.

Rock layers were once layers of watery sediment,

Warstwy skalne były kiedyś warstwami wodnego osadu,

which would lay out horizontally,

który został ułożony poziomo,

one atop another,

jeden na drugim,

oldest up to newest.

nowy na starszym.

If layers were deformed,

Jeśli warstwy były zniekształcone,

tilted,

ukośne,

cut by a fault or a canyon,

ucięte przypadkiem lub przez kanion,

that change came after the layer formed.

ta zmiana nastąpiła przed uformowaniem warstwy.

Sounds simple today;

Dzisiaj wydaje się to proste,

back then, revolutionary.

ale wtedy było to rewolucyjne.

He'd invented stratigraphy

Wynalazł stratygrafię

and laid geology's ground work.

i zarysował podstawy geologii.

By finding one origin for shark teeth from two eras

Znajdując wspólne pochodzenie rekinich zębów z dwóch epok,

by stating natural laws ruling the present

twierdząc, że prawa natury rządzące obecnie

also ruled the past,

sięgają przeszłości.

Steno planted seeds for uniformitarianism,

Steno zasiał ziarno uniformitaryzmu,

the idea that the past was shaped by processes

idei, że przeszłość kształtowały procesy

observable today.

obserwowalne dzisiaj.

In the 18th and 19th centuries,

W XVIII i XIX wieku

English uniformitarian geologists,

angielscy geolodzy-uniformitaryści,

James Hutton and Charles Lyell,

James Hutton i Charles Lyell,

studied current, very slow rates

badali bardzo wolne tempo

of erosion and sedimentation

erozji i sedymentacji

and realized the Earth had to be way older

i uświadomili sobie, że Ziemia musi być znacznie starsza

than the biblical guestimate, 6000 years.

niż zgadywane na podstawie Biblii 6000 lat.

Out of their work came the rock cycle,

Z ich prac otrzymaliśmy cykl skalny,

which combined with plate tectonics

który w połączeniu z płytami tektonicznymi

in the mid-twentieth century

z połowy XX wieku

to give us the great molten-crusting, quaking,

dał nam wielką, stopniało-zeskorupiałą, drżącą,

all-encircling theory of the Earth,

otaczającą nas teorię Ziemi,

from a gallstone to a 4.5 billion-year-old planet.

od kamieni żółciowych, do planety liczącej sobie 4,5 mld lat.

Now think bigger,

Teraz pomyśl szerzej,

take it to biology.

przenieś to do biologii.

Say you see shark teeth in one layer

Powiedzmy, że widzisz ząb rekina w jednej warstwie

and a fossil of an organism

i skamieline organizmu,

you've never seen under that.

którego nigdy dotąd nie widziałeś pod spodem.

The deeper fossil's older, yes?

Głębsza skamielina jest starsza, prawda?

You now have evidence

Teraz masz dowód

of the origin and extinction of species over time.

pochodzenia i wymierania gatunków w czasie.

Get uniformitarian.

Pomyślmy uniformitaryjnie.

Maybe a process still active today

Może proces, aktywny do dziś,

caused changes not just in rocks but in life.

wprowadza zmiany nie tylko w skałach, ale i w życiu.

It might also explain similarities and differences

To może też tłumaczyć podobieństwa i różnice

between species

pomiędzy gatunkami

found by anatomists like Steno.

znalezione przez anatomów, takich jak Steno.

It's a lot to ponder,

Jest nad czym myśleć,

but Charles Darwin had the time

ale Karol Darwin miał mnóstwo czasu

on a long trip to the Galapagos,

podczas długiej drogi na Galapagos,

reading a copy of his friend Charles Lyell's

gdy czytał kopię dzieła przyjaciela, Charlesa Lyella

"Principles of Geology,"

"Zasady geologii",

which Steno sort of founded.

które Steno w pewnym sensie zapoczątkował.

Sometimes giants stand on the shoulders

Czasem giganty stoją na ramionach

of curious little people.

ciekawskich, małych ludzi.

Nicolas Steno helped evolve evolution,

Nicolas Steno pomógł rozwinąć ewolucję,

broke ground for geology,

położył podwaliny geologii,

and showed how unbiased, empirical observation

i pokazał jak bezstronna, empiryczna obserwacja

can cut across intellectual borders

może przebić się przez granice intelektu

to deepen our perspective.

by pogłębić naszą perspektywę.

His finest accomplishment, though,

Jednak jego największym osiągnięciem,

may be his maxim,

a może maksymą,

casting the search for truth

było szukanie prawdy,

beyond our senses and our current understanding

wykraczające poza zmysły i dotychczasową wiedzę,

as the pursuit of the beauty

w pościgu za pięknem tego,

of the as yet unknown.

co jeszcze nieznane.

Beautiful is what we see,

To, co widzimy jest piękne,

more beautiful is what we know,

jeszcze piękniejsze jest to, co wiemy,

most beautiful, by far, is what we don't.

ale najpiękniejsze jest to, co nieznane.