How do we smell? - Rose Eveleth

Jak wąchamy? - Rose Eveleth

Tłumaczenie: Arvin Khanchandani Korekta: Rysia Wand

To pierwszy zmysł, którego używasz przy narodzeniu.

It's the first sense you use when you're born.

One out of every fifty of your genes is dedicated to it.

Poświęcone mu jest 2% genów.

It must be important, right?

Musi być ważny, co?

Okay, take a deep breath through your nose.

Weź głęboki oddech przez nos.

It's your sense of smell,

Mowa o węchu.

and it's breathtakingly powerful.

Jest oszałamiająco silny.

As an adult, you can distinguish about 10,000 different smells.

Dorośli rozróżniają

około 10 000 różnych zapachów.

Oto, co robi twój nos.

Here's how your nose does it.

Smell starts when you sniff molecules from the air into your nostrils.

Wdychasz przez nozdrza

cząsteczki powietrza.

95% of your nasal cavity

95% jamy nosowej

is used just to filter that air before it hits your lungs.

służy do ich filtrowania

zanim trafią do płuc.

But at the very back of your nose

Ale w tylnej części tej jamy

is a region called the olfactory epithelium,

znajduje się obszar zwany nabłonkiem węchowym,

a little patch of skin that's key to everything you smell.

mały skrawek skóry, kluczowy dla węchu.

The olfactory epithelium has a layer of olfactory receptor cells,

Nabłonek ten ma warstwę

węchowych białek receptorowych,

special neurons that sense smells,

specjalnych neuronów odbierających zapachy,

like the taste buds of your nose.

takich kubków smakowych nosa.

When odor molecules hit the back of your nose,

Kiedy cząsteczki zapachowe trafiają do nosa,

they get stuck in a layer of mucus covering the olfactory epithelium.

zatrzymują się na warstwie śluzu

okrywającej nabłonek węchowy.

As they dissolve, they bind to the olfactory receptor cells,

Rozpuszczając się

wiążą się z węchowymi białkami receptorowymi,

which fire and send signals through the olfactory tract

które puszczają sygnał do mózgu

up to your brain.

poprzez pasmo węchowe.

As a side note, you can tell a lot

Tak à propos,

łatwo ocenić powonienie danego zwierzęcia

about how good an animal's sense of smell is

by the size of its olfactory epithelium.

po rozmiarze jego nabłonka węchowego.

A dog's olfactory epithelium

U psa jest on aż 20 razy większy

is 20 times bigger than your puny human one.

niż u człowieka.

But there's still a lot we don't know about this little patch of cells, too.

Ale wielu rzeczy jeszcze nie wiemy

o tych komórkach.

Na przykład ludzki nabłonek jest zabarwiony,

For example, our olfactory epithelium is pigmented,

and scientists don't really know why.

a naukowcy nie wiedzą dlaczego.

But how do you actually tell the difference between smells?

Ale jak rozróżniamy zapachy?

It turns out that your brain has

Okazuje się, że mózg ma

40 milionów różnych neuronów węchowych,

40 million different olfactory receptor neurons,

so odor A might trigger

więc zapach A może uruchomić neurony 3, 427 i 988,

neurons 3, 427, and 988,

and odor B might trigger

a zapach B neurony 8, 76 i 2 496 678.

neurons 8, 76, and 2,496,678.

All of these different combinations

Wszystkie te kombinacje

pozwalają rozróżnić szeroką gamę zapachów.

let you detect a staggeringly broad array of smells.

Olfactory neurons are always fresh and ready for action.

Co więcej, neurony te są zawsze świeże

i gotowe do akcji.

They're the only neuron in the body that gets replaced regularly,

To jedyne neurony,

które są regularnie wymieniane,

every four to eight weeks.

co cztery do ośmiu tygodni.

Once they are triggered, the signal travels through a bundle

Gdy się aktywują, wysyłają sygnał

przez kanał zwany pasmem węchowym

called the olfactory tract

to destinations all over your brain, making stops in the amygdala,

do różnych regionów mózgu.

Ciała migdałowatego, wzgórza

the thalamus, and the neocortex.

i do kory mózgowej.

This is different from how sight and sound are processed.

To inaczej niż wzrok i słuch.

Ich sygnały trafiają wpierw

Each of those signals goes first to a relay center

do centrum przekazu

in the middle of the cerebral hemisphere

między półkulami mózgu

i stamtąd do innych obszarów mózgu.

and then out to other regions of the brain.

But smell, because it evolved before most of your other senses,

Ale ponieważ węch rozwinął się

przed resztą zmysłów,

takes a direct route to these different regions of the brain,

trafia bezpośrednio

do różnych obszarów mózgu,

skąd zachęca do walki lub ucieczki,

where it can trigger your fight-or-flight response,

przywołuje wspomnienia,

help you recall memories, or make your mouth water.

albo sprawia, że się ślinisz.

Choć wszyscy mamy taki sam układ,

But even though we've all got the same physiological set-up,

dwie dziurki w nosie

two nostrils and millions of olfactory neurons,

i miliony neuronów węchowych,

not everybody smells the same things.

nie każdy czuje te same zapachy.

One of the most famous examples of this

Znanym tego przykładem jest

umiejętność wyczucia tak zwanego

is the ability to smell so-called "asparagus pee."

"szparagowego moczu".

For about a quarter of the population,

25% osób po zjedzeniu szparagów

urinating after eating asparagus

potrafi wyczuć w swoim moczu

means smelling a distinct odor.

charakterystyczny zapach.

The other 75% of us don't notice.

Pozostałe 75% z nas go nie czuje.

And this isn't the only case of smells differing from nose to nose.

A to nie jedyny przykład na to,

że inaczej czujemy zapachy.

For some people, the chemical androstenone smells like vanilla;

Dla niektórych związek chemiczny androstenon

pachnie jak wanilia,

to others, it smells like sweaty urine,

a dla innych jak pot z domieszką moczu,

which is unfortunate

co jest niefortunne,

because androstenone is commonly found in tasty things like pork.

gdyż androstenon można znaleźć

choćby w wieprzowinie.

So with the sweaty urine smellers in mind,

Z myślą o ludziach

czujących ten nieprzyjemny zapach

pork producers will castrate male pigs

producenci wieprzowiny kastrują wieprze,

to stop them from making androstenone.

żeby te nie produkowały androstenonu.

The inability to smell a scent is called anosmia,

Niemożność wyczucia danego zapachu

nazywa się anosmia

and there are about 100 known examples.

i istnieje prawie sto jej odmian.

People with allicin anosmia can't smell garlic.

Ludzie z anosmią allicynową nie czują czosnku,

a ci z anosmią eugenolową - goździków.

Those with eugenol anosmia can't smell cloves.

And some people can't smell anything

Niektórzy w ogóle nic nie czują.

at all.

This kind of full anosmia could have several causes.

Całkowita anosmia może mieć

różne przyczyny.

Some people are born without a sense of smell.

Niektórzy rodzą się bez zmysłu węchu,

Others lose it after an accident or during an illness.

a inni tracą go w wypadku

albo podczas choroby.

If the olfactory epithelium gets swollen or infected,

Węch ograniczyć może też

opuchlizna lub zakażenie nabłonka węchowego,

it can hamper your sense of smell,

something you might have experienced when you were sick.

czego może doświadczyliście

podczas choroby.

Not being able to smell anything can mess with your other senses, too.

Utrata węchu może też

wpłynąć na resztę zmysłów.

Many people who can't smell at all

Wiele osób, które utraciły węch,

also can't really taste the same way the rest of us do.

nie czuje smaków

tak jak reszta z nas.

It turns out that how something tastes is closely related to how it smells.

Okazuje się, że to, jak coś smakuje,

jest ściśle powiązane z tym, jak pachnie.

As you chew your food, air is pushed up your nasal passage,

Podczas żucia

wdychasz cząsteczki powietrza,

carrying with it the smell of your food.

które niosą zapach jedzenia.

Those scents hit your olfactory epithelium

Zapach dociera do nabłonka węchowego

and tell your brain a lot about what you're eating.

i daje mózgowi informację

o tym, co jesz.

Without the ability to smell, you lose the ability to taste

Utrata węchu wiąże się

ograniczeniem odczuwania smaku

anything more complicated than the five tastes

do pięciu smaków,

które rozróżniają twoje kubki smakowe:

your taste buds can detect:

sweet, salty,

słodki, słony,

bitter, sour, and savory.

gorzki, kwaśny i umami.

So, the next time you smell exhaust fumes,

Teraz, gdy poczujesz spaliny,

słone morskie powietrze,

salty sea air, or roast chicken,

czy pieczonego kurczaka,

you'll know exactly how you've done it

będziesz wiedzieć, jak to robisz,

and, perhaps, be a little more thankful that you can.

i może odczujesz większą wdzięczność za taką możliwość.