The diseases that changed humanity forever - Dan Kwartler

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Myo Aung

Since humanity's earliest days,

လူသားတွေရဲ့ အစောဆုံး နေ့တွေကတည်းက

we’ve been plagued by countless disease-causing pathogens.

မရေနိုင်တဲ့ ရောဂါဖြစ်စေတဲ့ရောဂါဖြစ်ပစ္စည်း တွေကြောင့် စိတ်အနှောင့်အယှက်ဖြစ်ခဲ့ရပါတယ်။

Invisible and persistent,

မမြင်ရတဲ့၊ ဆက်တိုက်ဖြစ်နေတဲ့

these microorganisms and the illnesses they incur

ဒီအဏုဇီဝရုပ်တွေနဲ့ ဒါတွေကြောင့် ကျရောက်ခဲ့တဲ့ ရောဂါတွေဟာ

have killed more humans than anything else in history.

သမိုင်းထဲက အခြားအရာတိုင်းထက် ပိုပြီး လူတွေကို သေစေခဲ့တာပါ။

But which disease is deadliest varies across time and place.

ဒါပေမဲ့ ဘယ်ရောဂါက အချိန်နဲ့ နေရာအနှံ့မှာ အသေစေနိုင်ဆုံးလဲ။

Because while the march of progress has made us safer

အကြောင်းက တိုးတက်မှု ခြေလှမ်းက ကူးစက်ရောဂါ ခြိမ်းခြောက်မှု

from some infectious threats,

တချို့ကနေ လူတွေကို ပိုလုံခြုံစေခဲ့ပေမဲ့၊

human innovation often exposes us to surprising new maladies.

မကြာခဏတော့ လူ့တီထွင်မှုက လူတွေကို အံ့သြစရာ ရောဂါအသစ်တွေနဲ့ တွေ့ထိစေခဲ့တာကြောင့်ပါ။

Our tour of history’s deadliest diseases begins

သမိုင်းရဲ့ အသေအပျောက်အများဆုံး ရောဂါတွေရဲ့ ခရီးစဉ်က

when humans lived in small hunter-gatherer communities.

လူသားတွေ မုဆိုး-စုဆောင်းသူ လူစုလေးတွေအဖြစ် နေထိုင်ချိန်မှာ စတင်ခဲ့တယ်။

The illnesses these pre-agricultural nomads encountered

စိုက်ပျိုးရေးမတိုင်မီ လှည့်လည်နေတဲ့လူတွေ ကြုံတွေ့ရတဲ့ ရောဂါတွေက

most likely came from the various animals they ate,

သူတို့ စားသုံးတဲ့ တိရစ္ဆာန်မျိုးစုံနဲ့ သူတို့ တုံ့လှည်တဲ့

and the soil and water they interacted with.

မြေနဲ့ ရေတို့ကနေ အများဆုံး လာနိုင်လောက်တယ်။

There are no written records to help us identify these diseases,

ဒီရောဂါတွေကို သိမြင်နိုင်ဖို့ ကူညီပေးတဲ့ မှတ်တမ်းတွေမရှိပေမဲ့၊

however, some illnesses leave distinct growths or lesions on the skeleton,

တချို့ရောဂါတွေက အရိုးစုပေါ်မှာ ကွဲပြားတဲ့ ကြီးထွားမှုတွေ (သို့) ဒဏ်ရာတွေ ကျန်ရစ်တာက

allowing bioarchaeologists to diagnose ancient remains.

ဇီဝရှေးဟောင်းသုတေသီတွေကို ရှေးခေတ် အကြွင်းအကျန်တွေကို စစ်ဆေးနိုင်စေတယ်။

And researchers have found that bones from this era

ဒီခေတ်က အရိုးတွေက တီဘီရောဂါနဲ့ ထရီပိုနီမား

suggest the presence of tuberculosis and treponemal infections.

ကူးစက်မှုတွေရှိတာကို ဖော်ပြတယ်လို့ သုတေသီတွေ တွေ့ရှိခဲ့ကြတယ်။

While these conditions are life-threatening,

ဒီအခြေအနေတွေက အသက် အန္တရာယ်ရှိစေပေမဲ့၊

the deadliest diseases are invariably part of widespread epidemics,

သေဆုံးမှုအများဆုံးရောဂါတွေက ပျံ့နှံ့နေတဲ့ ကူးစက်ရောဂါတွေရဲ့ အမြဲအစိတ်အပိုင်းဖြစ်ပြီး

and there’s no evidence of any large-scale outbreaks

ဒီရှည်ကြာတဲ့ စိုက်ပျိုးရေး မတိုင်မီကာလမှာ

in this lengthy pre-agricultural period.

ကြီးမားတဲ့ ဖြစ်ပွားမှုတွေရဲ့ အထောက်အထားမရှိဘူး။

However, when humans started developing agriculture around 12,000 years ago,

ဒါပေမဲ့ လွန်ခဲ့တဲ့နှစ်ပေါင်း ၁၂,၀၀၀ ခန့်က လူတွေဟာ စိုက်ပျိုးရေး စဖွံ့ဖြိုးလာတဲ့အခါ

it brought a whole new crop of diseases.

ကောက်ပဲသီးနှံ ရောဂါသစ်တစ်ခုကို ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့တယ်။

Early farmers knew little about waste and water management,

အစောပိုင်း လယ်သမားတွေက စွန့်ပစ်ပစ္စည်းနဲ့ ရေစီမံခန့်ခွဲမှုအကြောင်း မသိသလောက်ပါ၊

setting the stage for diarrheal diseases like dysentery.

ဒါက ဝမ်းကိုက်တာလို ဝမ်းရောဂါတွေအတွက် အခြေအနေကို သတ်မှတ်ပေးတာပါ။

Much worse, the proliferation of open fields and irrigation

အများကြီး ပိုဆိုးတာက လယ်ကွင်းတွေနဲ့ ဆည်မြောင်းတွေ တိုးလာတာက ခြင်တွေကိုသယ်လာတဲ့

created standing pools of water which brought mosquitoes and in turn malaria—

အမြဲတမ်း ရေကန်တွေ ဖြစ်ပေါ်လာပြီး ငှက်ဖျားရောဂါကို ဖြစ်စေခဲ့တယ်၊

one of history’s oldest and deadliest diseases.

သမိုင်းရဲ့ ရှေးအကျဆုံးနဲ့ သေဆုံးမှု အများဆုံးရောဂါတွေထဲက တစ်ခုပါ။

We don’t know exactly how many early farmers malaria killed,

ငှက်ဖျားကြောင့် အစောပိုင်း လယ်သမား ဘယ်နှစ်ယောက် သေခဲ့တာ၊ တခြားသေစေနိုင်တဲ့

or how many it left vulnerable to other lethal infections.

ကူးစက်ရောဂါတွေကို ခုခံနိုင်စွမ်းမဲ့တာ ဘယ်လောက်ဆိုတာ အတိအကျမသိဘူး။

But we do know this mosquito-borne illness continued to spread

ဒါပေမဲ့ ခြင်ကြောင့်ဖြစ်တဲ့ ဒီရောဂါဟာ လူသားတွေရဲ့ နောက်ထပ်ကြီးမားတဲ့

through humanity’s next major development: urbanization.

ဖွံ့ဖြိုးမှုကနေ ဆက်ပျံ့နှံ့နေတာကိုတော့ သိပါတယ်။

In small communities,

လူမှုရပ်ရွာလေးတွေမှာ

infectious diseases like measles and smallpox can only circulate so long

ဝက်သက်နဲ့ ကျောက်ရောဂါလို ကူးစက်ရောဂါတွေက လက်ခံသူတွေ မကုန်မီ

before running out of hosts.

အတော်ကြာကကို ပျံ့နှံ့သွားနိုင်တယ်။

But in densely populated regions with high birth rates,

ဒါပေမဲ့ မွေးဖွားနှုန်းမြင့်တဲ့၊ လူဦးရေ ထူထပ်တဲ့ ဒေသတွေမှာ တုပ်ကွေးလို

fast-evolving viruses like the flu can continually infect new individuals

အမြန် ပြောင်းလဲနေတဲ့ ဗိုင်းရပ်စ်ပိုးတွေက လူသစ်တွေကို အဆက်မပြတ် ကူးစက်ပြီး

and morph into various strains.

မတူတဲ့မျိုးစိတ်တွေအဖြစ် ပြောင်းသွားတယ်။

When large settlements became common,

အခြေချနေထိုင်မှုတွေ ပုံမှန်ဖြစ်လာတဲ့အခါ

medical science hadn't advanced enough to effectively treat

ဆေးသိပ္ပံပညာက ထိရောက်စွာ ကုသဖို့ ဒါမှမဟုတ် ဒီမျိုးကွဲတွေကို

or even distinguish these variants.

ခွဲခြားနိုင်လောက်အောင်တောင် မတိုးတက်ခဲ့ဘူး။

Nor was it prepared to deal with one of the deadliest pandemics of all time:

တစ်ချိန်လုံး အသေအပျောက်အများဆုံး ကူးစက် ရောဂါ၊ Black Death ကို ကိုင်တွယ်ဖို့လည်း

the Black Death.

အသင့်မဖြစ်ခဲ့ဘူး။

From the 1330s to the 1350s,

၁၃၃၀ နှစ်လွန်တွေကနေ ၁၃၅၀ နှစ်တွေလောက်အထိ

the bubonic plague swept Asia, Africa and Europe,

ပလိပ်ကပ်ရောဂါက အာရှ၊ အာဖရိကနဲ့ ဥရောပကို ရှင်းထုတ်ခဲ့တယ်၊

reducing the global population from 475 million to roughly 350 million.

ကမ္ဘာ့လူဦးရေ ၄၇၅ သန်းကနေ အကြမ်းဖျင်း သန်း ၃၅၀ အထိ လျော့သွားစေခဲ့တာပါ။

Like most Afro-Eurasian diseases,

အာဖရို-ယူရေးရှန်းရောဂါ အများစုလိုပဲ၊

the plague didn’t cross the Atlantic until Europeans did in the late 1400s.

ပလိပ်ရောဂါက ဥရောပသားတွေဖြစ်ခဲ့သလို ၁၄၀၀ နှောင်းပိုင်းမှ အတ္တလန္တိတ်ကို ဖြတ်တာပါ။

But at the height of the plague in Europe, Asia, and North Africa,

ဒါပေမဲ့ ဥရောပ၊ အာရှနဲ့ မြောက်အာဖရိကမှာ ပလိပ်ရောဂါ အထွတ်အထိပ်ရောက်ချိန်မှာ

infection was almost guaranteed,

ရောဂါကူးစက်မှုက သေချာလုနီးပါးဖြစ်ခဲ့ပြီး

and the plague’s fatality rate ranged from 30 to 75%.

ပလိပ်ရောဂါရဲ့ သေဆုံးမှုနှုန်းက ၃၀ ကနေ ၇၅% အထိ ရှိခဲ့တယ်။

However, the illness wasn't equally distributed among the population.

ဒါပေမဲ့ ဒီရောဂါက လူဦးရေကြားမှာ အညီအမျှ မပျံ့နှံ့ခဲ့ဘူး။

Many wealthy lords and landowners were able to stay safe

ချမ်းသာတဲ့ သခင်တွေနဲ့ မြေပိုင်ရှင် များစွာက ကျယ်ဝန်းတဲ့ အိမ်တွေမှာ

by hiding away in their spacious homes.

ပုန်းရှောင်ရင်း ဘေးကင်းကင်းနေနိုင်ခဲ့တယ်။

As medical knowledge became more robust,

ဆေးဘက်ဆိုင်ရာ အသိပညာက ပိုအားကောင်းလာတော့

this kind of class disparity began reflecting who had access to medical care.

ဒီလူတန်းစား ကွာဟမှုမျိုးက ဆေးကုသမှု ခံယူနိုင်သူတွေကို စတင်ထင်ဟပ်လာတယ်။

And that divide became particularly apparent during the reign

နောက်ထပ် သေစေနိုင်တဲ့ရောဂါ ကာလအတွင်းမှာ

of our next deadly disease.

ဒီကွဲပြားမှုက အထူး သိသာလာတယ်။

By the beginning of the 19th century,

၁၉ ရာစုအစပိုင်းမှာ

tuberculosis was already one of the most common causes of death

တီဘီရောဂါက ဥရောပနဲ့ အမေရိကတိုက်မှာ သေဆုံးမှု အများဆုံး

in Europe and the Americas.

အကြောင်းရင်းတစ်ခုဖြစ်ခဲ့တယ်။

But the Industrial Revolution led to working and living conditions

ဒါပေမဲ့ စက်မှုတော်လှန်ရေးက လူပြည့်ကျပ်ပြီး လေဝင်လေထွက်

that were overcrowded and poorly ventilated,

နည်းပါးတဲ့ အလုပ်နဲ့ နေထိုင်မှု အခြေအနေတွေကို ဖြစ်စေခဲ့ပြီး

turning TB into an epidemic that killed a quarter of Europe’s adult population.

တီဘီကို ဥရောပ လူကြီး ဦးရေရဲ့ ၄ပုံ ၁ပုံကို သေစေခဲ့တဲ့ ကူးစက်ရောဂါဖြစ်စေခဲ့တာပါ။

The unhealthiest environments were largely populated by impoverished individuals

မကြာခဏ ကုသတာမခံရတဲ့ နွမ်းပါးသူတွေက မကျန်းမာဆုံး ဝန်းကျင်တွေမှာ

who often went untreated,

အဓိက နေထိုင်ပေမဲ့၊

while doctors provided wealthier victims with the era’s most cutting-edge care.

ဆရာဝန်တွေက ခေတ်ရဲ့နောက်ဆုံးပေါ် ကုသမှုနဲ့ ချမ်းသာတဲ့ လူနာတွေကို ထောက်ပံ့ပေးခဲ့တယ်။

Throughout the 20th century, vaccines became common in many countries,

၂၀ ရာစုတစ်လျှောက်လုံးမှာ ကာကွယ်ဆေးတွေက နိုင်ငံများစွာမှာ ပုံမှန်ဖြစ်လာပြီး

even eradicating the centuries-old viral threat of smallpox.

ရာစုနှစ်တွေချီတဲ့ ကျောက်ရောဂါ ဗိုင်းရပ်စ် ခြိမ်းခြောက်မှုကိုတောင် ဖယ်ရှားပစ်ခဲ့တယ်။

The advent of vaccination,

အာဟာရနဲ့ တစ်ကိုယ်ရေသန့်ရှင်းမှု

alongside improvements in nutrition and hygiene,

တိုးတက်မှုတွေနဲ့အတူ ကာကွယ်ဆေးထိုးတာ ပေါ်ပေါက်လာတာက

have helped people live longer lives on average.

လူတွေကို ပျမ်းမျှ အသက်ရှည်စေခဲ့တယ်။

And today, medical advances in rapid testing and mRNA vaccines

ဒီနေ့ အမြန်စမ်းသပ်မှုနဲ့ mRNA ကာကွယ်ဆေးတွေ မှာ ဆေးပညာတိုးတက်မှုတွေက အချိန်တိုအတွင်း

can help us tackle new outbreaks in record time.

ဖြစ်ပွားမှုအသစ်တွေကို ကိုင်တွယ်ဖို့ ကူညီနိုင်တယ်။

However, countless regions around the world

ဒါပေမဲ့ ကမ္ဘာတစ်ဝန်းက မရေမနိုင်တဲ့ ဒေသတွေမှာ

remain unable to access vaccines,

ကာကွယ်ဆေးတွေ သုံးခွင့်မရဘဲ ပိုဟောင်းတဲ့

leaving them vulnerable to older threats.

ခြိမ်းခြောက်မှုတွေကို ခံနိုင်စွမ်းမဲ့စေတာပါ။

Malaria still takes the lives of over 600,000 people every year,

ငှက်ဖျားရောဂါက နှစ်စဉ် လူပေါင်း ၆၀၀,၀၀၀ ကျော်ရဲ့ အသက်ကို နုတ်ယူနေဆဲဖြစ်ပြီး

with 96% of deaths occurring in communities across Africa.

အာဖရိက တစ်ဝန်းက ရပ်ရွာတွေမှာ သေဆုံးမှု ၉၆% ဖြစ်ပွားနေဆဲပါ။

Tuberculosis continues to infect millions,

တီဘီရောဂါက သန်းနဲ့ချီကာ ဆက်လက်ကူးစက်နေတယ်၊

almost half of whom live in Southeast Asia.

အရှေ့တောင်အာရှမှာ နေထိုင်သူ ထက်ဝက်နီးပါးပါ။

Addressing these ailments and those yet to emerge

ဒီရောဂါတွေတွေနဲ့ ပေါ်လာဦးမယ့် ရောဂါတွေကို ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းဖို့

will require scientists to develop new and more effective medicines.

သိပ္ပံပညာရှင်တွေဟာ ပိုထိရောက်တဲ့ ဆေးဝါးအသစ်တွေ ထုတ်လုပ်ဖို့ လိုအပ်မှာပါ။

But something governments and health care systems can do today

ဒါပေမဲ့ ဒီခေတ် အစိုးရတွေနဲ့ ကျန်းမာရေး စောင့်ရှောက်မှုစနစ်တွေက

is working to make the treatments we have already accessible to all.

လုပ်နိုင်တာက အားလုံးသုံးခွင့်ရပြီးဖြစ်တဲ့ ကုသမှုတွေ ဖန်တီးဖို့လုပ်ဆောင်နေတာပါ။