The diseases that changed humanity forever - Dan Kwartler

Translator: Thái Hưng Trần Reviewer: Trang Do Nu Gia

Since humanity's earliest days,

Kể từ những ngày đầu tiên của nhân loại,

we’ve been plagued by countless disease-causing pathogens.

chúng ta đã bị ảnh hưởng bởi vô số mầm bệnh gây hại.

Invisible and persistent,

Vô hình và dai dẳng,

these microorganisms and the illnesses they incur

những vi sinh vật này và những căn bệnh mà chúng gây ra

have killed more humans than anything else in history.

đã giết chết nhiều người hơn bất cứ thứ gì khác trong lịch sử.

But which disease is deadliest varies across time and place.

Nhưng căn bệnh nào được xem là gây chết chóc nhiều nhất

lại thay đổi tùy theo thời gian và địa điểm.

Because while the march of progress has made us safer

Bởi vì tuy tiến bộ đã giúp chúng ta an toàn hơn

from some infectious threats,

trước một số nguy cơ nhiễm bệnh,

human innovation often exposes us to surprising new maladies.

nhưng sự tiến bộ ấy lại khiến chúng ta thường xuyên gặp phải

những căn bệnh mới không lường trước được.

Our tour of history’s deadliest diseases begins

Hành trình về những căn bệnh chết chóc nhất lịch sử nhân loại bắt đầu

when humans lived in small hunter-gatherer communities.

khi con người sống trong các cộng đồng săn bắn hái lượm nhỏ.

The illnesses these pre-agricultural nomads encountered

Những căn bệnh mà những người du mục tiền nông nghiệp này gặp phải

most likely came from the various animals they ate,

rất có thể đến từ các loài động vật khác nhau mà họ ăn,

and the soil and water they interacted with.

cũng như loại đất và nước mà họ tiếp xúc.

There are no written records to help us identify these diseases,

Không có văn bản ghi chép nào giúp ta xác định những căn bệnh thời kỳ này,

however, some illnesses leave distinct growths or lesions on the skeleton,

nhưng có một số bệnh để lại sự phát triển hoặc tổn thương đặc trưng trên bộ xương,

allowing bioarchaeologists to diagnose ancient remains.

giúp các nhà khảo cổ sinh học chẩn đoán được bệnh dựa vào các di tích cổ đại.

Và các nhà nghiên cứu phát hiện rằng xương từ thời đại này

And researchers have found that bones from this era

suggest the presence of tuberculosis and treponemal infections.

có sự hiện diện của bệnh lao và nhiễm xoắn khuẩn Treponema.

While these conditions are life-threatening,

Mặc dù những bệnh này đe dọa đến tính mạng,

the deadliest diseases are invariably part of widespread epidemics,

nhưng những căn bệnh chết chóc nhất luôn là một phần của các dịch bệnh lan rộng

and there’s no evidence of any large-scale outbreaks

và không có bằng chứng về bất kỳ đợt bùng phát dịch bệnh quy mô lớn nào

in this lengthy pre-agricultural period.

suốt thời kỳ tiền nông nghiệp kéo dài này.

However, when humans started developing agriculture around 12,000 years ago,

Tuy nhiên, khi con người bắt đầu phát triển nông nghiệp khoảng 12.000 năm trước,

it brought a whole new crop of diseases.

một loạt bệnh hoàn toàn mới đã xuất hiện.

Early farmers knew little about waste and water management,

Những người nông dân thời kỳ đầu biết rất ít về quản lý chất thải và nước,

setting the stage for diarrheal diseases like dysentery.

tạo tiền đề cho các bệnh tiêu chảy như kiết lỵ.

Much worse, the proliferation of open fields and irrigation

Tệ hơn nữa, sự gia tăng của các cánh đồng mở và hệ thống tưới tiêu

created standing pools of water which brought mosquitoes and in turn malaria—

đã tạo ra những vũng nước đọng, mang đến muỗi và bệnh sốt rét—

one of history’s oldest and deadliest diseases.

một trong những căn bệnh lâu đời và chết chóc nhất lịch sử.

We don’t know exactly how many early farmers malaria killed,

Chúng ta không biết chính xác có bao nhiêu nông dân thời kỳ đầu chết vì sốt rét,

or how many it left vulnerable to other lethal infections.

hoặc có bao nhiêu người bị suy yếu bởi các bệnh nhiễm trùng chết người khác.

But we do know this mosquito-borne illness continued to spread

Nhưng chúng ta biết rằng căn bệnh do muỗi truyền này tiếp tục lây lan

through humanity’s next major development: urbanization.

nhờ giai đoạn phát triển quan trọng tiếp theo của nhân loại: đô thị hóa.

In small communities,

Trong các cộng đồng nhỏ,

infectious diseases like measles and smallpox can only circulate so long

các bệnh truyền nhiễm như sởi và đậu mùa chỉ có thể lây lan

before running out of hosts.

cho đến khi không còn vật chủ.

But in densely populated regions with high birth rates,

Nhưng ở những vùng đông dân cư với tỷ lệ sinh cao,

fast-evolving viruses like the flu can continually infect new individuals

các loại virus phát triển nhanh như cúm có thể liên tục lây nhiễm sang các cá thể mới

and morph into various strains.

và biến đổi thành nhiều chủng khác nhau.

When large settlements became common,

Khi các khu định cư lớn trở nên phổ biến,

medical science hadn't advanced enough to effectively treat

thì nền y học vẫn chưa đủ tiến bộ để điều trị hiệu quả

or even distinguish these variants.

hoặc thậm chí phân biệt các biến thể này.

Nor was it prepared to deal with one of the deadliest pandemics of all time:

Y học chưa thể đối phó với một trong những đại dịch chết chóc nhất mọi thời đại:

the Black Death.

Cái chết Đen.

From the 1330s to the 1350s,

Từ những năm 1330 đến những năm 1350,

the bubonic plague swept Asia, Africa and Europe,

bệnh dịch hạch đã càn quét qua khắp châu Á, châu Phi và châu Âu,

reducing the global population from 475 million to roughly 350 million.

làm dân số toàn cầu giảm từ 475 triệu xuống còn khoảng 350 triệu người.

Like most Afro-Eurasian diseases,

Giống như hầu hết các bệnh lục địa Á-Âu-Phi,

the plague didn’t cross the Atlantic until Europeans did in the late 1400s.

dịch hạch không thể vượt qua Đại Tây Dương

cho đến khi người châu Âu thực hiện điều này vào cuối những năm 1400.

But at the height of the plague in Europe, Asia, and North Africa,

Vào thời kỳ đỉnh điểm của bệnh dịch hạch ở châu Âu, châu Á và Bắc Phi,

infection was almost guaranteed,

khả năng lây nhiễm là gần như hoàn toàn,

and the plague’s fatality rate ranged from 30 to 75%.

và tỷ lệ tử vong của bệnh dịch hạch dao động từ 30 đến 75%.

However, the illness wasn't equally distributed among the population.

Tuy nhiên, căn bệnh này không được phân bổ đồng đều trong dân số.

Many wealthy lords and landowners were able to stay safe

Nhiều lãnh chúa và chủ đất giàu có được giữ an toàn

by hiding away in their spacious homes.

nhờ vào việc trốn trong những ngôi nhà rộng rãi của mình.

As medical knowledge became more robust,

Khi kiến thức y học trở nên vững chắc hơn,

this kind of class disparity began reflecting who had access to medical care.

sự chênh lệch giai cấp này bắt đầu quyết định

ai sẽ là người được tiếp cận với dịch vụ chăm sóc y tế.

And that divide became particularly apparent during the reign

Và sự chia rẽ đó trở nên đặc biệt rõ ràng trong thời đại

of our next deadly disease.

xảy ra căn bệnh chết chóc tiếp theo.

By the beginning of the 19th century,

Vào đầu thế kỷ 19,

tuberculosis was already one of the most common causes of death

bệnh lao là một trong những nguyên nhân gây tử vong phổ biến nhất

in Europe and the Americas.

ở châu Âu và châu Mỹ.

But the Industrial Revolution led to working and living conditions

Nhưng cuộc Cách mạng Công nghiệp đã dẫn đến điều kiện sống và làm việc

that were overcrowded and poorly ventilated,

vô cùng đông đúc và thông khí kém,

turning TB into an epidemic that killed a quarter of Europe’s adult population.

biến bệnh lao thành dịch bệnh giết chết một phần tư người trưởng thành ở châu Âu.

The unhealthiest environments were largely populated by impoverished individuals

Những môi trường có hại sức khỏe nhất thường là nơi cư trú của những người nghèo

không được điều trị thường xuyên,

who often went untreated,

while doctors provided wealthier victims with the era’s most cutting-edge care.

trong khi bác sĩ cung cấp cho bệnh nhân giàu có biện pháp chăm sóc tiên tiến nhất.

Throughout the 20th century, vaccines became common in many countries,

Trong suốt thế kỷ 20, vắc-xin trở nên phổ biến ở nhiều quốc gia,

even eradicating the centuries-old viral threat of smallpox.

thậm chí xóa bỏ mối đe dọa kéo dài hàng thế kỷ của virus gây bệnh đậu mùa.

The advent of vaccination,

Sự ra đời của tiêm chủng,

alongside improvements in nutrition and hygiene,

cùng với những cải thiện về dinh dưỡng và vệ sinh,

have helped people live longer lives on average.

đã giúp tuổi thọ trung bình của con người tăng lên.

And today, medical advances in rapid testing and mRNA vaccines

Và ngày nay, những tiến bộ y học trong xét nghiệm nhanh và vắc-xin mRNA

can help us tackle new outbreaks in record time.

có thể giúp ta giải quyết các đợt bùng phát mới với thời gian kỷ lục.

However, countless regions around the world

Tuy nhiên, có vô số khu vực trên thế giới

remain unable to access vaccines,

vẫn chưa thể tiếp cận vắc-xin,

leaving them vulnerable to older threats.

khiến họ dễ bị lây nhiễm bởi các mầm bệnh cũ.

Malaria still takes the lives of over 600,000 people every year,

Sốt rét vẫn cướp đi sinh mạng của hơn 600.000 người mỗi năm,

with 96% of deaths occurring in communities across Africa.

với 96% ca tử vong xảy ra ở các cộng đồng trên khắp châu Phi.

Tuberculosis continues to infect millions,

Bệnh lao tiếp tục lây nhiễm cho hàng triệu người,

almost half of whom live in Southeast Asia.

gần một nửa trong số đó sống ở Đông Nam Á.

Addressing these ailments and those yet to emerge

Giải quyết những căn bệnh này và những căn bệnh chưa xuất hiện

will require scientists to develop new and more effective medicines.

sẽ đòi hỏi các nhà khoa học phải phát triển các loại thuốc mới và hiệu quả hơn.

But something governments and health care systems can do today

Nhưng điều mà các chính phủ và hệ thống y tế có thể làm ngày nay

is working to make the treatments we have already accessible to all.

là làm cho các phương pháp điều trị sẵn có trở nên tiếp cận được với mọi người.