The past, present and future of the bubonic plague - Sharon N. DeWitte

Translator: Daban Q Jaff Reviewer: Aga Ismael

Imagine if half the people in your neighborhood, your city,

بیھێنە بەر چاو، نیوەی دراوسێکان، یان شار،

or even your whole country were wiped out.

یان کۆی گشتی وڵات لە ناو بچن.

It might sound like something out of an apocalyptic horror film,

لەوانەیە وەک ڕووداوەکانی ناو فیلمە ترسناکەکان بێتە بەر چاو،

but it actually happened in the 14th century

بەڵام لە سەدەی چواردە ئەمە ڕوویداوە

during a disease outbreak known as the Black Death.

لە کاتی بڵاوبوونەوەی مردنی ڕەش.

Spreading from China through Asia, the Middle East, Africa and Europe,

لە صین بڵاو دەبێتەوە و بەرەو ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا و ئەروپا ھەڵ دەکشێت،

the devastating epidemic destroyed as much as 1/5 of the world's population,

ئەم پەتایە مەترسیدارە نزیکەی یەک لەسەر پێنجی دانیشتوانی زەوی دەکوژێت،

killing nearly 50% of Europeans in just four years.

نزیکەی سەدا پەنجای دانیشتوانی ئەوروپا لە ماوەی چوار ساڵ لە ناو دەبات.

One of the most fascinating and puzzling things abut the Black Death

سەیرترین و شاراوەترین شتی مردنی ڕەش

is that the illness itself was not a new phenomenon

ئەوەیە ئەم پەتایە شتێکی تازە نەبووە

but one that has affected humans for centuries.

بەڵکو بۆ چەندین سەدە بەرۆکی مرۆڤی گرتووە.

DNA analysis of bone and tooth samples from this period,

شیکردنەوەی دی ئێن ئەی ھێسکەکانی ددانی ئەو سەردەمە،

as well as an earlier epidemic known as the Plague of Justinian in 541 CE,

لە گەڵ نموونەکانی سەردەمی پەتایی سەردەمی جەستەنتین لە سالی ٥٤١ی پێش زایندا،

has revealed that both were caused by Yersinia pestis,

دەریدەخەن کە تاعونی یارسینە ھۆکار بووە،

the same bacterium that causes bubonic plague today.

ھەمان ئەم بەکتریایە کە ئەمڕۆ دەبێتە ھۆکاری پەتایی بوبۆنیک.

What this means is that the same disease caused by the same pathogen

ئەمە ئەوە دەگەێنێت کە ئەم پەتایانە بەھۆی ھەمان جێرم بووە

can behave and spread very differently throughout history.

کە بە درێژایی مێژوو دەتوانێت بڵاو بێتەوە و بە شێوەی جیاواز دەربکەوێت.

Even before the use of antibiotics, the deadliest oubreaks in modern times,

پێش بەکارھێنانی دژە زیندەگییەکان، کوشندەترین بڵاوبوونەوە پەتایی لەم سەردەمە،

such as the ones that occurred in early 20th century India,

وەک ئەوەی لە سەدەی بیست لە ھێندستان بڵاو دەبێتەوە،

killed no more than 3% of the population.

کە سەدا ٣ ی دانیشتوان دەکوژێت.

Modern instances of plague also tend to remain localized,

سەرھەڵدانی تری ئەم پەتایە لە ئاستی ناوەخۆیی دەمێنێتەوە،

or travel slowly, as they are spread by rodent fleas.

یان بەخاوی دەگوازرێتەوە چونکە لە ڕێگەی قرتێنەرەکان دەگوازرێنەوە.

بەڵام مردنی ڕەشی سەدەکانی ناوەڕاست کە وەک ئاگری دارستانەکان بلاوبوویەوە،

But the medieval Black Death, which spread like wildfire,

was most likely communicated directly from one person to another.

بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ لە کەسێکەوە بۆ کەسێک دەگوازرایەوە.

And because genetic comparisons of ancient to modern strains of Yersinia pestis

بەھۆی بەراورد کردنی زنجیرەی جینی تاعونی یارسینە کۆن و تازە

have not revealed any significantly functional genetic differences,

هیچ جیاوازیەکی کاریگەری دەرنەخستووە.

هۆکاری سەرەکی کە بۆچی لە سەدەکانی ڕابردوو ئەم پەتایە ئەوەندە کاریگەر بووە

the key to why the earlier outbreak was so much deadlier

must lie not in the parasite but the host.

بەکتریاکە نەبووە، بەڵکو خانەخوێ بەکتریاکە بووە.

For about 300 years during the High Middle Ages,

بۆ ماوەی ٣٠٠ ساڵ لە سەدەکانی ناوەڕاست،

a warmer climate and agricultural improvements

گەرم بوونی کەش و هەوا و بەرەو پێش چوونی کشتوکاڵ

had led to explosive population growth throughout Europe.

بوونە هۆکاری گەشەی خێرایی دانیشتوانی گشت ئەوروپا.

But with so many new mouths to feed,

بەڵام بە هۆی داخوازی زۆر لە سەر خۆراک،

the end of this warm period spelled disaster.

ئەم چەرخە گەرمە بە کارەسات کۆتایی دێت.

High fertility rates combined with reduced harvest,

بەرز بوونەوەی ڕێژەی بە پیتی هاوشان دەبێـت لەگەڵ کەمی بەرهەمی کشتوکاڵ،

meant the land could no longer support its population,

واتا زەوی چیتر نەیدەتوانی چیتر پێداویستی دانیشتووان پڕ بکاتەوە،

while the abundant supply of labor kept wages low.

زۆربوونی ڕێژەی دەستی کار، ڕێژەی مووچە دادەبەزێنێت.

As a result, most Europeans in the early 14th century

بۆیە، لە چەرخی ١٤دا زۆربەی ئەوروپیەکان

experienced a steady decline in living standards,

ڕێژەی خۆشگوزەرانیان وردە وردە بەرەو خراپی دەڕۆیشت،

marked by famine, poverty and poor health, leaving them vulnerable to infection.

کە دەبێتە هۆکاری سەرهەڵدانی هەژاری، نەبوونی و خراپی سیستەمی تەندروستی.

And indeed, the skeletal remains of Black Death victims found in London

لە ڕاستیدا، ئەو پەیکەرانەی کە بە هۆی مردنی ڕەش لە لەندەن مردوون

show telltale signs of malnutrition and prior illness.

دەرخەری خراپی سیستەمی تەندروستی و بوونی نەخۆشیترە.

The destruction caused by the Black Death changed humanity in two important ways.

کاولکاری مردنی رەش مرۆڤایەتی بە دوو شێوەی گرنگ گۆڕی.

On a societal level, the rapid loss of population

لە ئاستی کۆمەڵایەتی، کەم بوونەوەی بەر چاوی دانیشتوان

led to important changes in Europe's economic conditions.

کە دەبێتە هۆکاری گۆرانکاری گرنگ لە ئابوری ئەوروپا.

With more food to go around,

بەهۆی زیاد بوونی خۆراک،

as well as more land and better pay for the surviving farmers and workers,

و زۆر بوونی زەوی و بەرز بوونیەوەی مووچەی کرێکارەکان، خەڵک

people began to eat better and live longer as studies of London cemeteries have shown.

زیاتریان خواردووە و زیاتر ژیاون، توێژینەوە لە گۆڕستانەکانی لەندەن دووپاتی دەکەنەوە.

Higher living standards also brought an increase in social mobility,

بەرزبوونەوەی پێوەرەکانی ژیان دەبێتە هۆی زۆربوونی جووڵەی کۆمەڵایەتی،

weakening feudalism, and eventually leading to political reforms.

هەڵسانەوەی سیستەمی دەرەبەگایەتی و چاکسازی سیاسی.

But the plague also had an important biological impact.

بەڵام پەتایەکە کاریگەریەکی بایۆلۆجی گرنگ درووست دەکات.

The sudden death of so many of the most frail and vulnerable people

بە مردنی لە ناکاوی بێ هێز، لاواز و نەخۆشەکان

left behind a population with a significantly different gene pool,

جینێکی باشی دانیشتوان دەمێنێتەوە،

including genes that may have helped survivors resist the disease.

ئەو جینەی کە دەتوانێت رووبەڕووی ئەم پەتایە ببێتەوە.

And because such mutations often confer immunities

گۆڕانی جینی لەم شێوەیە سیستەمی بەرگری بە هێز دەکات

to multiple pathogens that work in similar ways,

لە دژی ئەو بەکتریایانەی کە هاوشێوە کار دەکەن،

research to discover the genetic consequences of the Black Death

توێژەرەکان، زنجیرەیەک جینی مردنی ڕەشیان دۆزیتەوە

has the potential to be hugely beneficial.

کە دەکرێت زۆر بە سوود بێت.

Today, the threat of an epidemic on the scale of the Black Death

ئەمڕۆ، پەتایەکی کوشندەی لە ئاستی مردنی ڕەش

has been largely eliminated thanks to antibiotics.

بەهۆی دەرمانە دژە زیندەگییەکان، بە شێوەیەکی گشتی لە نەبوونەوە نزیکە.

But the bubonic plague continues to kill a few thousand people worldwide every year,

بەڵام پەتایی بوبۆنێک ساڵانە چەند هەزار کەسێک لە جیهان دەکوژێت،

and the recent emergence of a drug-resistant strain

و بڵاوبوونەوەی زنجیرەی نوێ کە دژی ئەم دەرمانانەیە

threatens the return of darker times.

هەڕەشەی گەڕانەوەی کاتە تاریکەکان دەکات.

Learning more about the causes and effects of the Black Death is important,

زانین زیاتر سەبارەت بە هۆکار و کاریگەریەکانی مردنی رەش گرنگە،

not just for understanding how our world has been shaped by the past.

نەک تەنها بۆ زانینی ئەوەی کە ڕابردوو چۆن کاریگەری لە سەر جیهان جێهێشتووە.

It may also help save us from a similar nightmare in the future.

بەڵکو بۆ پاراستنمان لە کارەساتێکی هاوشێوە لە داهاتوو.