Corneille Ewango: A hero of the Congo Basin forest

Translator: Uyên Lê Thị Diễm Reviewer: Le Phuong Tran

I don't speak English.

Tôi không nói tiếng Anh.

I start speaking English, learning English, about a year ago.

Tôi bắt đầu nói tiếng Anh , học tiếng Anh, khoảng một năm trước.

I speak French and I grew up with French, so my English is Franglais.

Tôi nói tiếng Pháp và lớn lên ở Pháp, vì vậy tiếng Anh của tôi là Anh-Pháp.

I'm born in the Western Congo, in an area around here,

Tôi sinh ở miền Tây Cộng hòa Congo, tại một vùng quanh đây,

and then went to university in Kisangani.

và rồi tôi học đại học ở Kisangani.

And after I finished, I went to this area, the Ituri Forest.

Và sau khi học xong, tôi tới vùng này, rừng Ituri.

But what I've been doing --

Nhưng những gì tôi làm --

when I was about 14, I grew in my uncle's house.

khi lên 14, tôi lớn lên ở nhà của chú mình.

And my father was a soldier,

Và bố tôi là một người lính,

and my uncle was a fisherman and also a poacher.

và chú tôi là ngư dân và cũng là một thợ săn trộm.

What I've been doing from 14 to 17 was,

Những gì tôi làm từ lúc 14 tuổi đến lúc 19 tuổi là,

I was assisting them collecting ivory tusk, meat

tôi giúp họ thu lượm ngà voi, thịt

and whatever they were killing, poaching, hunting in the forest,

và bất kỳ con gì họ giết được, trộm được, săn được trong rừng,

bring it in the main city to get access to the market.

mang nó vào thành phố để tới chợ.

But finally, I got myself involved.

Nhưng cuối cùng, tôi đã tham gia vào.

Around 17 to 20 years, I became, myself, a poacher.

Trong 17 đến 20 năm, chính tôi đã trở thành một kẻ săn trộm.

And I wanted to do it, because -- I believed -- to continue my studies.

Và tôi đã muốn làm điều đó, bởi vì -- tôi tin -- để được tiếp tục việc học.

I wanted to go to university, but my father was poor, my uncle even.

Tôi muốn học lên đại học, nhưng bố tôi nghèo, chú tôi cũng vậy.

So, I did it.

Cho nên, tôi đã làm việc đó.

And for three to four years, I went to university.

Và trong vòng 3 đến 4 năm, tôi vào đại học.

For three times, I applied to biomedical science, to be a doctor.

Tới 3 lần, tôi nộp đơn vào ngành y, để trở thành bác sĩ.

I didn't succeed.

Tôi đã không thành công.

I was having my inscriptions, my admission to biology.

Tôi nộp hồ sơ và được nhận vào ngành sinh vật học.

Và tôi tự nhủ: ''Không đâu, mình sẽ không làm vậy''.

And I said, "No way, I'm not doing it.

My family's poor, my area don't have better health care.

Nhà tôi nghèo, khu tôi ở không có sự chăm sóc y tế khá hơn được.

I want to be a doctor to serve them."

Tôi muốn làm bác sĩ để phục vụ họ.''

Three times, that means three years, and I start getting old.

Ba lần, nghĩa là ba năm, và tôi bắt đầu trưởng thành hơn.

I say, "Oh, no, I continue."

Tôi nói: ''Oh, tiếp tục thôi.''

So, I did tropical ecology and plant botany.

Do đó, tôi đã nghiên cứu về thực vật học và sinh thái học nhiệt đới.

When I finished, I went to the Ituri Forest for my internship.

Khi học xong, tôi đã tới rừng Ituri để thực tập.

It's where I really getting passion with what I'm doing

Đó là nơi tôi thật sự đam mê với những điều tôi đang làm

right up to now -- I'm standing in front of you --

cho đến giờ -- khi tôi đứng trước các bạn --

doing botany and wildlife conservation.

làm công tác bảo tồn thực vật học và động vật hoang dã.

That time the Ituri Forest was created as a forest reserve

Lúc này rừng Ituri đã được gây dựng như một rừng bảo tồn

with some animals and also plants.

với vài loại động vật và cả thực vật.

And the training center there was built

Và trung tâm huấn luyện đã được xây ở đó

around the scientific Congolese staff

gần các nhân viên của hội đồng khoa học Congo

and some American scientists also.

và một vài nhà khoa học Mỹ nữa.

So, the Okapi Faunal Reserve protects number --

Vì vậy, hội đồng Bảo tồn Động vật Okapi bảo vệ số lượng --

I think that is the largest number of elephants

tôi nghĩ rằng đó là số voi lớn nhất

we have right now in protected areas in Congo.

chúng tôi có lúc này tại những vùng được bảo vệ ở Congo.

It has also chimpanzees.

Có cả những con tinh tinh nữa.

And it has been named Okapi Faunal Reserve

Và nó đã được đặt tên là Khu Bảo tồn Động vật Okapi

because of this beautiful creature.

chính vì sinh vật xinh đẹp này.

That is a forest giraffe.

Đây là hươu cao cổ sống ở rừng nhiệt đới.

I think you guys know it quite well.

Tôi nghĩ các bạn biết nó rất rõ.

Here we have savanna giraffes,

Ở đây chúng tôi có hươu cao cổ xavan,

but through evolution we have this forest giraffe

nhưng nhờ phát triển chúng tôi có loài hươu cao cổ nhiệt đới

that lives only in Congo.

chỉ sống ở Congo này.

It has also some beautiful primates.

Nơi đây còn có vài loài linh trưởng xinh đẹp.

13 loài -- sự trù phú nhất chúng tôi có thể thấy tại một vùng ở châu Phi.

Thirteen species -- highest diversity we can find in one single area in Africa.

And it has the Ituri Forest itself --

Và rừng Ituri sở hữu điều đó --

about 1,300 species of plants, so far known.

khoảng 1,300 loài cây, được biết gần đây.

I joined the Wildlife Conservation Society, working there, in 1995,

Tôi đã gia nhập Hội Bảo tồn Động vật hoang dã, làm việc ở đó, vào năm 1995

but I started working with them as a student in 1991.

nhưng tôi bắt đầu làm việc với họ khi còn là sinh viên năm 1991.

I was appointed as a teaching assistant at my university

Tôi đã được bổ nhiệm làm trợ giảng ở trường đại học

because I accomplished with honor.

bởi vì tôi đã hoàn thành việc học danh dự.

But I didn't like the way -- the instruction I got was very poor.

Nhưng tôi không thích cách họ giáo dục -- tôi học được rất ít.

And I wanted to be formed to a training center and a research center.

Và tôi đã muốn được vào một trung tâm huấn luyện và một trung tâm khảo sát.

With the end of the dictatorship regime of Mobutu Sese Seko,

Với sự chấm dứt nền độc tài của tổng thống Mobutu Sese Seko,

that most of you know, life became very, very difficult.

mà hầu hết các bạn đều biết, đời sống trở nên cực kỳ khó khăn.

And the work we have been doing

Và công việc chúng tôi đã và đang làm

was completely difficult to do and to achieve it.

hoàn toàn không dễ thành công.

When Kabila started his movement to liberate Congo,

Khi tổng thống Kabila bắt đầu đánh vào Cộng hòa Dân chủ Congo,

so Mobutu soldiers started moving and retreated.

thì quân của Mobutu cũng bắt đầu rút quân.

So they started fleeing from the east to the west.

Bọn chúng bắt đầu thoát thân từ miền đông tới miền tây.

And the Okapi Faunal Reserve is there,

Và Khu bảo tồn Thực vật Okapi nằm ngay đó,

so there was a road from Goma, somewhere here,

nên đã có một con đường từ Goma, một nơi ở đây,

and coming like this.

và ra đời như vậy.

So they might go through, pass through the Okapi Faunal Reserve.

Có lẽ chúng đã ngang qua Khu Bảo tồn Thực vật Okapi.

Congo has five of the world's richest sites of protected area,

Congo có năm trong số những vùng miền giàu có nhất khu vực được bảo vệ,

and the Okapi Faunal Reserve is one of them.

và Khu Bảo tồn Thực vật Okapi là một trong số đó.

So soldier was fleeing in the Okapi Faunal Reserve.

Quân lính đã thoát thân vào Khu Bảo tồn Thực vật Okapi.

On their way, they looted everything.

Trên đường, chúng cướp bóc mọi thứ.

Torture, wars -- oh, my God, you can't believe.

Tra tấn, chiến tranh -- oh, Chúa ơi, các bạn hẳn không tin đâu.

Every person was looking his way -- where to go, we don't know.

Ai cũng đều tìm đường trốn -- đi đâu, chúng tôi không biết.

And it was for us, the young, the first time really

Và chính chúng tôi, người trẻ, lần đầu thật sự

we hear the language of war, of guns.

nghe về ngôn ngữ của chiến tranh, súng đạn.

And even people who faced the rebellion of 1963,

Và thậm chí những ai kinh qua trận bạo loạn năm 1963,

after our independence, they didn't believe what was happening.

sau độc lập, họ còn không tin vào những gì đã diễn ra.

Bọn chúng giết người. Chúng làm điều gì chúng muốn

They were killing people. They were doing whatever they want

because they have power.

bởi vì chúng có sức mạnh.

Who have been doing that?

Những ai đã và đang làm điều đó?

Young children. Child soldiers.

Thiếu niên. Lính thiếu niên.

You can't ask him how old he is because he has guns.

Bạn không thể hỏi tuổi cậu ta vì cậu ta có súng.

But I was from the west, working in the east.

Nhưng tôi tới từ miền tây, làm việc ở miền đông.

I even [at] that time was not speaking Swahili.

Lúc này tôi thậm chí còn không nói tiếng Swahili.

And when they came, they looted everything.

Và khi chúng đến, chúng cướp mọi thứ.

You can't speak Lingala because Lingala was from Mobutu,

Bạn không thể nói tiếng Lingala vì Lingala xuất phát từ Mobutu,

and everyone speaking Lingala is soldier.

và ai nói tiếng Lingala thì là lính.

And I was from the same area to him.

Và tôi cùng quê với cậu ta.

Tất cả bạn bè tôi đã nói rằng, chúng tôi rời đi vì chúng tôi là mục tiêu.

All my friends said, we are leaving because we are a target.

But I'm not going to the east, because I don't know Swahili.

Nhưng tôi sẽ không tới miền đông, vì tôi không biết tiếng Swahili.

I stay. If I go, I will be killed.

Tôi ở lại. Nếu đi, tôi sẽ bị giết.

I can't go back to my area -- it's more than 1,000 kilometers [away].

Tôi không thể quay trở lại chỗ của mình -- hơn 1,000 kilomet [cách xa].

I stayed after they looted everything.

Tôi đã ở lại sau khi chúng cướp bóc mọi thứ.

We have been doing research on botany,

Chúng tôi đã khảo sát về thực vật,

and we have a small herbarium of 4,500 sheets of plants.

và chúng tôi có một bộ sưu tập nhỏ 4,500 mẫu cây khô.

We cut, we dry and we packed them,

Chúng tôi cắt, làm khô và đóng gói chúng,

we mounted them on a folder.

chúng tôi ép chúng vào một tập.

Purpose: so that we start them for agriculture,

Mục đích: để chúng tôi dùng vào nông nghiệp,

for medicine, for whatever, and for science,

thuốc men, bất kỳ ngành nào, và cho khoa học

for the study of the flora and the change of the forest.

cho sự nghiên cứu hệ thực vật và sự thay đổi của khu rừng.

That is people moving around, that's even Pygmies.

Đó là những người sống quanh đó, kể cả tộc người lùn Pygmy.

And this is a bright guy, hard-working person, and Pygmy.

Và đây là một chàng trai thông minh, một người chăm chỉ, và là người lùn Pygmy.

I've been working with him about 10 years.

Tôi đã làm việc với anh ta khoảng 10 năm.

And with soldiers, they went to the forest for poaching elephants.

Và bọn lính, chúng vào rừng để săn trộm voi.

Because he's Pygmy, he knows how to track elephants in the forest.

Vì là người lùn Pygmy, anh ta biết cách lần dấu những con voi trong rừng.

He has been attacked by a leopard and they abandon him in the forest.

Anh ta đã bị tấn công bởi một con báo và họ cấm anh ta vào rừng.

They came to told me, I have to save him.

Họ đến nói với tôi rằng, tôi phải cứu anh ta.

And what I did, I gave him just antibiotics

Và tôi đã làm gì, tôi chỉ cho anh ta dùng thuốc kháng sinh

that we care for tuberculosis.

mà chúng tôi dùng cho bệnh lao.

And fortunately, I saved his life.

Và may mắn thay, tôi đã cứu sống anh ta.

And that was the language of the war.

Và đó là ngôn ngữ của chiến tranh.

Everywhere there has been constant extraction of mineral,

Nơi nào cũng có nạn khai khoáng liên miên,

killing animals, the logging timbers and so on.

giết chóc động vật, đốn gỗ và v.v..

And what of important things --

Và điều quan trọng,

I think all of you here have a cell phone.

tôi nghĩ tất cả các bạn ở đây đều có điện thoại di động.

That mineral has killed a lot:

Ngành khai khoáng này đã giết nhiều người:

five millions of Congolese have gone because of this

năm triệu dân Congo đã chết vì

Colombo-Tantalite -- they call it Coltan --

quặng Colombo-Tantalite này -- họ gọi nó là Coltan

that they use it to make cell phones

mà họ dùng để tạo ra điện thoại di động.

and it has been in that area, all over in Congo. Extraction,

và nó đã âm ỉ ở vùng đất này, trên khắp Congo. Nạn khai khoáng,

and good, big business of the war.

và cả phi vụ kinh doanh lớn, béo bở của chiến tranh.

And what I did for the first war, after we have lost everything,

Và điều tôi đã làm trong trận chiến đầu tiên, sau khi chúng tôi mất tất cả,

I have to save something, even myself, my life and life of the staff.

tôi phải cứu vớt gì đó, kể cả chính tôi, cuộc sống của tôi và cả các nhân viên nữa.

I buried some of our new vehicle engines, I buried it to save it.

tôi đã chôn một vài động cơ xe, tôi chôn để cứu nó.

And some of equipment went with them,

Và một vài thiết bị đi cùng với chúng,

on the top of the canopy, to save it.

trên ngọn cây, để cứu nó.

He's not collecting plants, he's going to save our equipment

Anh ta không thu nhặt cây trồng, anh ta cứu thiết bị của chúng tôi

on the canopy.

trên ngọn cây.

And with the material that's left --

Và với vật liệu còn lại --

because they wanted to destroy it, to burn it,

vì chúng muốn phá hủy nó, đốt nó,

chúng không hiểu nó, chúng không được ăn học tử tế --

they didn't understand it, they didn't go to school --

I packed it.

tôi đã gói nó lại.

And that is me, going to, hurrying to Uganda,

Và tôi, sắp sửa, vội vã tới Uganda,

to try to save that 4,000 material,

để cố cứu 4,000 tư liệu này,

with people carrying them on the bikes, bicycles.

bằng việc mọi người vận chuyển chúng bằng xe đạp.

And after that, we succeeded.

Và sau đó, chúng tôi đã thành công.

I housed that 4,000 material at the herbarium of Makerere University.

Tôi cất 4,000 mẫu tư liệu này ở phòng mẫu cây của Đại học Makerere.

And after the war, I have been able to bring it back home,

Và sau chiến tranh, tôi đã có thể mang nó về nhà,

để chúng tôi tiếp tục việc nghiên cứu của mình.

so that we continue our studies.

The second war came while we didn't expect it.

Cuộc chiến thứ hai xảy ra khi chúng tôi không hề ngờ tới.

With friends, we had been sitting and watching match football,

Cùng với bạn bè, chúng tôi đã cùng ngồi và xem những trận bóng,

and having some good music with WorldSpace radio,

và tận hưởng chút âm nhạc hay ho trên đài WorldSpace,

when it started, I think.

khi nó bắt đầu, tôi nghĩ.

So, it was so bad.

Vậy nên, thật là tồi tệ.

Chúng tôi nghe rằng lúc này đây từ phía đông chiến tranh được châm ngòi,

We heard that now from the east again the war started,

and it's going fast.

và nó đang diễn ra nhanh chóng.

This time I think Kabila will go in place of, as he did with Mobutu.

Lúc này tôi nghĩ rằng quân của Kaliba sẽ đánh tới, như anh ấy đã làm với Mobutu.

And the reserve was a target to the rebels.

Và khu bảo tồn là mục tiêu của quân phiến loạn.

Three different movements and two militia acting in the same area

Ba cánh quân khác nhau và hai toán dân quân hoạt động trong cùng một vùng

and competing for natural resources.

và tranh giành tài nguyên thiên nhiên.

And there was no way to work.

Và đã không có cách nào hữu hiệu.

They destroy everything.

Chúng tàn phá mọi thứ.

Poaching -- oh, no way.

Săn trộm -- oh, không được rồi.

Và đó chính là bọn quyền lực. Chúng tôi đã phải gặp và nói chuyện với chúng.

And that's the powerful men. We have to meet and to talk to them.

What's the regulation of the reserve

Quy định của khu bảo tồn là gì

and what is the regulation of the parks?

và quy định của các công viên là gì?

And they can't do what they are doing.

Và chúng không thể làm những gì chúng đang làm.

So we went to meet them.

Vì vậy chúng tôi đã đi gặp bọn chúng.

That is Coltan extraction, gold mining.

Đây là hoạt động khai khoáng Coltan, là tệ đào vàng.

Vậy nên, chúng tôi bắt đầu nói chuyện với bọn chúng,

So, we started talking with them,

thuyết phục chúng rằng chúng tôi đang ở trong vùng được bảo vệ.

convincing them that we are in a protected area.

There are regulations

Có những điều lệ

that it's prohibited to do logging, mining and poaching, specifically.

rằng đốn gỗ, khai mỏ và săn trộm bị cấm.

But they said, "You guys,

Nhưng họ nói rằng, ''Các anh,

you think that soldiers who are dying are not important,

các anh nghĩ rằng binh lính đang ngã xuống không quan trọng,

and your animals you are protecting are most important.

và động vật các anh đang bảo vệ là quan trọng nhất.

We don't think so.

Chúng tôi không nghĩ vậy.

We have to do it, because to let our movement advance."

Chúng tôi phải làm điều đó, để hùng mạnh hơn.''

I say, "No way, you are not going to do it here."

Tôi nói, ''Không đời nào, các anh sẽ không làm điều đó ở đây.''

We started talking with them and I was negotiating.

Chúng tôi bắt đầu nói chuyện với chúng và tôi đã thương lượng.

Tried to protect our equipment, tried to protect our staff

Cố gắng bảo vệ thiết bị của mình, cố gắng bảo vệ nhân viên của mình

and the villages of about 1,500 people.

và ngôi làng hơn 1,500 dân.

And we continued.

Và chúng tôi đã tiếp tục.

But I was doing that, negotiating with them.

Nhưng tôi đang làm điều đó, thương lượng với chúng.

Sometimes we are having meeting

Thỉnh thoảng chúng tôi gặp mặt

và chúng đang nói chuyện với tổng thống Jean-Pierre Bemba,

and they are talking with Jean-Pierre Bemba,

with Mbusa Nyamwisi, with Kabila, and I'm there.

với bộ trưởng Mbusa Nyamwisi, với tổng thống Kabila, và tôi ở đó.

Thỉnh thoảng, chúng nói chuyện bằng tiếng mẹ đẻ của tôi, tiếng Lingala.

Sometimes, they talk to my own language, that is, Lingala.

I hear it and what strategy they are doing, what they are planning.

Tôi nghe nó và chiến lược chúng đang lên, điều chúng kế hoạch.

Thỉnh thoảng, chúng lên kế hoạch chiếc trực thăng

Sometimes, they are having a helicopter

to supply them with ammunition and so on.

mang đầy đạn dược và v.v..

They used me to carry that, and I was doing counting,

Chúng dùng tôi để mang số đạn đó, và tôi đã thử làm phép tính,

what comes from where, and where, and where.

cái gì đến từ đâu, và từ đâu, và từ đâu.

I had only this equipment -- my satellite phone, my computer

Tôi chỉ có thiết bị này -- chiếc điện thoại vệ tinh, máy tính

and a plastic solar panel -- that I hide it in the forest.

và một tấm năng lượng mặt trời bằng nhựa -- tôi giấu trong rừng.

And every time, daily, after we have meeting,

Và mỗi lần, ngày ngày, sau khi chúng tôi gặp nhau,

what compromise we have, whatever,

những dàn xếp của chúng tôi, hay thứ bất kỳ,

I go, I write a short email, send it.

tôi đi, viết một email ngắn, gửi nó.

I don't know how many people I had on my address.

Tôi không biết tôi có bao nhiêu tên liên lạc trong danh bạ.

I sent the message: what is going about the progress of the war

Tôi đã gửi đi tin nhắn: Điều sắp xảy ra với tiến trình chiến tranh

and what they are planning to do.

và điều chúng sắp sửa tiến hành.

They started suspecting that what we do on the morning,

Chúng bắt đầu nghi ngờ những gì chúng tôi làm vào buổi sáng,

and the afternoon, it's on the news, BBC, RFI.

và buổi chiều, nó ngay trên tin tức, đài BBC, RFI đó thôi.

(Laughter)

(Cười)

Something might be going on.

Điều gì đó có lẽ sắp xảy ra.

Và một ngày nọ, chúng tôi đã tiến tới cuộc gặp chính thức.

And one day, we went for a meeting.

(Applause)

(Vỗ tay)

Sorry.

Xin lỗi.

Một ngày nọ, chúng tôi đã đến gặp vị Tổng chỉ huy.

One day, we went to meet the Chief Commander.

He had the same iridium cell phone like me.

Ông ta có chiếc di động Iriddi giống tôi.

Và ông ta đã hỏi tôi, ''Anh biết cách sử dụng cái này chứ?''

And he asked me, "Do you know how to use this?"

I said, "I have never seen it.

Tôi nói, ''Tôi chưa bao giờ thấy nó cả.

(Laughter)

(Cười)

I don't know."

Tôi không biết.''

And I had mine on my pocket.

Và tôi có một cái trong túi.

Nên, đó là một cơ hội để họ thật tin tưởng tôi.

So, it was a chance that they trusted me a lot.

They didn't -- they was not looking on me.

Họ không làm thế -- họ không đoái hoài tới tôi.

So I was scared.

Cho nên tôi đã lo sợ.

And when we finished the meeting, I went to return it in the forest.

Và khi chúng tôi kết thúc cuộc gặp, tôi đã mang nó trở lại vào rừng.

And I was sending news, doing whatever,

Và tôi đã gửi tin, làm bất cứ điều gì,

reporting daily to the U.N., to UNESCO, to our institution in New York,

thuật lại ngày ngày cho tờ U.N, UNESCO, viện nghiên cứu của chúng tôi ở New York,

what have been going.

về những gì đã xảy ra.

And for that, they have been having big pressure to leave, to free the area.

Và chính vì điều đó, chúng bị buộc phải rút quân, để lập lại hòa bình cho khu vực.

Because there was no way --

Bởi vì không còn cách nào khác --

whatever they do, it's known the same time.

cho dù chúng làm gì, sẽ đều bị lộ ngay.

During the first two rebellions, they killed all animals in the zoo.

Suốt hai cuộc bạo loạn đầu tiên, chúng đã giết tất cả động vật ở sở thú.

We have a zoo of 14 Okapis, and one of them was pregnant.

Chúng tôi có một sở thú gồm 14 con hươu đùi vằn, và một trong số đó đang có mang.

And during the war, after a week of heavy war, fighting in the area,

Và suốt cuộc chiến, sau một tuần chiến tranh khốc liệt, chiến đấu trong vùng,

chúng tôi đã chiến thắng: chúng tôi giành lại vườn thú Okapi đầu tiên.

we succeeded: we had the first Okapi.

This is the only trouser and shirt remind me of this.

Đây là bộ quần áo gợi nhắc tôi nhớ về nó.

This is not local population, this is rebels.

Đây không phải là dân địa phương, đây là quân phiến loạn.

They are now happy sending the news

Chúng giờ đây nhởn nhơ gửi đi thông tin

that they have protected the Okapi with the war,

rằng chúng đã bảo vệ Okapi bằng chiến tranh

because we sent the news that they are killing

bởi chúng tôi đã truyền tin rằng chúng đang giết chóc

and poaching everywhere.

và săn trộm khắp nơi.

After a week, we celebrated the birthday of that Okapi,

Sau một tuần, chúng tôi tổ chức sinh nhật cho vườn thú Okapi,

they killed an elephant, just 50 meters to the area

bọn chúng đã giết một con voi, chỉ cách khu vực 50 mét

where the zoo, where Okapi was born.

nơi sở thú, nơi Okapi ra đời.

And I was mad.

Và tôi đã điên lên.

I oppose it -- that they are now going to dissect it,

Tôi phản đối -- rằng giờ chúng định chia nhỏ sở thú,

until I do my report and then I see the Chief Commander.

cho đến khi tôi làm tường trình và lên gặp vị Tổng chỉ huy.

And I succeeded.

Và tôi đã thành công.

The elephant just decayed and they just got the tusks.

Con voi chỉ mới phân hủy và chúng chỉ mới lấy đi cặp ngà.

What we are doing after that -- that was the situation of the war --

Những gì chúng tôi làm sau đó -- trong thời chiến --

we have to rebuild.

chúng tôi phải tái kiến thiết.

I had some money. I was paid 150 dollars.

Tôi có một số tiền. Tôi đã được trả 150 đô.

I devoted half of it to rebuild the herbarium,

Tôi đã hiến phân nửa để xây lại phòng mẫu cây,

because we didn't have good infrastructure to start plants.

bởi vì chúng tôi không có cơ sở hạ tầng tốt để gieo giống.

Wildlife Conservation Society more dealing with plants.

Hội Bảo tồn Động vật Hoang dã xoay xở tốt hơn với những cái cây.

I started this with 70 dollars,

Tôi bắt đầu với 70 đô,

and start fundraising money to where I've been going.

và bắt đầu gây quỹ tại những nơi tôi đã tới.

I had opportunity to go all over,

Tôi có cơ hội đi khắp,

where herbarium for my African material is.

nơi có nhà mẫu cây cho tư liệu châu Phi của tôi.

And they supported me a bit, and I built this.

Và họ phần nào ủng hộ tôi, và tôi đã xây nơi này.

Now, it's doing work to train young Congolese.

Giờ, đến lúc làm công việc huấn luyện những công dân Congo trẻ tuổi.

Và hơn nữa, một trong số điều đặc biệt chúng tôi đang thực hiện,

And also, what one of the speciality we are doing,

my design is tracking the global warming effect on biodiversity,

dự án của tôi đang theo dấu tác động nóng lên toàn cầu tới đa dạng sinh học,

and what the impacts of the Ituri Forest is playing to uptake carbon.

và những tác động của rừng Ituri đối với sự trao đổi các-bon.

This is one of the studies we are doing on a 40-hectare plot,

Đây là một trong số nghiên cứu chúng tôi đang làm trên một mảnh đất 40 hecta,

where we have tagged trees and lianas from one centimeters,

nơi chúng tôi đã đánh dấu cây và dây leo từ lúc chúng 1 centimet,

and we are tracking them.

và chúng tôi đang theo dấu chúng.

We have now data of about 15 years,

Giờ chúng tôi có dữ liệu của khoảng 15 năm,

to see how that forest is contributing to the carbon reductions.

để thấy được khu rừng này đang đóng góp thế nào vào việc giảm thiểu khí các-bon.

And that is -- I think it's difficult for me.

Và điều đó -- tôi nghĩ thật khó với tôi.

This is a very embarrassing talk, I know.

Tôi biết, đây là cuộc nói chuyện đầy bỡ ngỡ.

I don't know where to start, where to finish it.

Tôi không biết bắt đầu từ đâu, kết thúc ở đâu.

When I was thinking to come here,

Khi tôi chuẩn bị tâm lý để đến đây,

what best title I wanted to say to my talk, I didn't find this.

tựa đề tốt nhất cho cuộc nói chuyện của mình, tôi đã không tìm ra.

But now I think that I would have titled it, "The Language of Guns."

Nhưng giờ đây tôi nghĩ là tôi sẽ đặt tên nó, ''Ngôn ngữ của Súng đạn.''

Where are you people?

Các bạn ở đâu?

Now we are talking about reconstitution, rebuild Africa.

Bây giờ chúng ta đang nói về sự tái xây dựng, tái kiến thiết châu Phi.

Nhưng công nghiệp súng đạn có là công cụ để tái kiến thiết, hay một cuộc chơi?

But is gun industries a tool to rebuild, or is it a game?

I think we see the war like a game --

Tôi nghĩ chúng ta coi chiến tranh như một cuộc chơi --

like soccer, football.

như bóng đá, túc cầu.

Everybody is happy, but see what it's doing,

Ai cũng vui vẻ, nhưng nhìn mà xem việc gì đang xảy ra,

see what is going in Darfur.

xem điều gì đang diễn ra ở Darfur.

Giờ thử nói, oh, Chúa ơi.

Now we say, oh, my God.

See what the wars in Rwanda.

Nhìn xem chiến tranh ở Rwanda.

That's because of the language of guns.

Đều là vì ngôn ngữ của súng đạn.

I don't think that someone may blame Google,

Tôi không nghĩ ai đó có thể buộc tội Google,

because it's doing the right things,

bởi vì nó đang làm những điều đúng đắn,

even if people like Al-Qaeda are using Google

thậm chí những tổ chức như Al-Qaeda đang dùng Google

to connect between them.

để kết nối giữa chúng.

But it's serving millions for the best.

Nhưng nó đang mang lại những gì tốt nhất cho hàng triệu người.

But what is doing with gun industries?

Nhưng điều gì đang diễn ra với nền công nghiệp súng đạn?

Thank you.

Cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)

Chris Anderson: Thank you, thank you.

Chris Anderson: Cảm ơn, cảm ơn.

Just wait over there.

Hãy chờ ở đó.

It's an amazing story.

Đó là một câu chuyện đáng kinh ngạc.

I suspect a lot of people here have the same question I have.

Tôi đoán nhiều người ở đây có cùng câu hỏi với tôi.

How can we help you?

Chúng tôi có thể giúp anh thế nào đây?

Corneille Ewango: That's really embarrassing questions.

Corneille Ewango: Đó là những câu hỏi thật sự làm tôi bối rối.

I think that now I feel nervous.

Tôi nghĩ lúc này mình cảm thấy lo lắng.

And I think, helping us, people are acting sometimes by ignorance.

và tôi nghĩ, khi giúp chúng tôi, người ta đôi lúc hành động trong thiếu hiểu biết.

I did it myself.

Chính tôi đã ở trong tình huống đó.

If I know when I was young,

Nếu tôi ý thức được khi còn trẻ,

rằng [bằng] việc giết một con voi, tôi đang hủy hoại sự đa dạng sinh học,

that [by] killing an elephant, I'm destroying biodiversity,

I would not have done it.

tôi đã sẽ không làm việc đó.

Many, many of you have seen the talents of Africans,

Rất nhiều trong số các bạn đã chứng kiến các nhân tài của châu Phi,

but there are few who are going to school.

nhưng chỉ ít người được đến trường.

Many are dying because of all those kind of pandemics,

Nhiều người đang chết dần chết mòn vì tất cả những loại đại dịch này,

HIV, malaria, poverty, not going to school.

HIV, sốt rét, thất học.

What you can assist us, it's by building capacities.

Những gì bạn có thể giúp chúng tôi, đó là bằng việc tạo dựng những tiềm lực.

How many have got opportunity like me

Bao nhiêu người nhận được cơ hội giống tôi

to go to U.S., do a master's?

tới Mỹ, học cử nhân?

And go -- now, I'm in the Netherlands to do a Ph.D.

Và hãy đi đi -- ngay bây giờ, tôi đang ở Hà Lan để học thạc sỹ.

But many of them are just here, because they don't have money.

Nhưng nhiều người trong số họ chỉ ở đây, vì họ không có tiền.

And they can't go even to university.

Và họ thậm chí không thể vào đại học.

They can't even attain the bachelor's degree.

Họ thậm chí không thể lấy bằng tú tài.

Building capacities for the young generation

Tạo dựng tiềm lực cho thế hệ trẻ

is going to make a better generation

là khiến một thế hệ tốt đẹp hơn

and a better future tomorrow for Africa.

và một tương lai ngày mai tươi sáng hơn cho châu Phi.

CA: Thank you, thank you.

CA: Cảm ơn, cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)