Scientists must be free to learn, to speak and to challenge | Kirsty Duncan

Translator: Ngân Nấm Reviewer: Tram Tran Bao

Let me tell you about rock snot.

Để tôi kể bạn nghe về "nước mũi đá".

Since 1992, Dr. Max Bothwell,

Từ năm 1992, tiến sĩ Max Bothwell,

a Government of Canada scientist,

một nhà khoa học Canada,

has been studying a type of algae that grows on rocks.

đã nghiên cứu một loại tảo mọc trên các tảng đá.

Now, the very unscientific term for that algae is rock snot,

Cái thuật ngữ cực kì không khoa học để chỉ loại tảo đó là "nước mũi đá",

because as you can imagine,

bởi vì như bạn có thể tưởng tượng,

it looks a lot like snot.

trông nó nhầy y như nước mũi vậy.

But scientists also call it Didymosphenia geminata

Nhưng các nhà khoa học còn gọi nó là Didymosphenia geminata

and for decades, this algae has been sliming up riverbeds

và trong nhiều thập kỷ, loại tảo nhầy này đã phủ kín lòng các con sông

around the world.

trên khắp thế giới.

The problem with this algae

Vấn đề với loại tảo này là

is that it is a threat to salmon, to trout

nó là mối đe dọa đối với cá hồi, cá hương

and the river ecosystems it invades.

và những hệ sinh thái sông nó xâm chiếm.

Now, it turns out Canada's Dr. Bothwell

Thực ra thì tiến sĩ Bothwell của Canada

is actually a world expert in the field,

là một chuyên gia toàn cầu trong lĩnh vực này,

so it was no surprise in 2014

nên không có gì lạ khi năm 2014

when a reporter contacted Dr. Bothwell

một phóng viên liên lạc tiến sĩ Bothwell

for a story on the algae.

vì một bài tường thuật về loài tảo ấy.

The problem was, Dr. Bothwell wasn't allowed to speak to the reporter,

Vấn đề là, tiến sĩ Bothwell không được nói chuyện với phóng viên,

because the government of the day wouldn't let him.

do sự can thiệp của chính phủ lúc bấy giờ.

110 pages of emails

110 trang thư điện tử

and 16 government communication experts

và 16 chuyên gia truyền thông chính phủ

stood in Dr. Bothwell's way.

đồng loạt cản trở tiến sĩ Bothwell.

Why couldn't Dr. Bothwell speak?

Tại sao tiến sĩ Bothwell không thể nói?

Well, we'll never know for sure,

Ta chắn chắn sẽ không bao giờ biết,

but Dr. Bothwell's research did suggest

nhưng nghiên cứu của tiến sĩ Bothwell

that climate change may have been responsible

đã gợi ra rằng biến đổi khí hậu có thể là nguyên nhân

for the aggressive algae blooms.

cho thời kì bùng nổ của tảo.

But who the heck would want to stifle climate change information, right?

Nhưng tên chết tiệt nào lại muốn giấu thông tin về biến đổi khí hậu chứ?

Yes, you can laugh.

Phải, bạn có thể cười.

It's a joke,

Đây là một trò đùa,

because it is laughable.

bởi vì nó rất nực cười.

We know that climate change is suppressed for all sorts of reasons.

Chúng ta biết rằng sự biến đổi khí hậu bị ỉm đi vì đủ kiểu lí do.

I saw it firsthand when I was a university professor.

Tôi trực tiếp chứng kiến điều đó khi tôi là một giáo sư đại học.

We see it when countries pull out of international climate agreements

Chúng ta nhận ra nó khi các quốc gia rút khỏi các thỏa thuận quốc tế về khí hậu

like the Kyoto Protocol and the Paris Accord,

ví dụ như Nghị định thư Kyoto và Thỏa thuận chung Paris,

and we see it when industry fails to meet its emissions reduction targets.

và ta thấy nó khi nền công nghiệp thất bại trong việc đạt tới mục tiêu giảm khí thải.

But it's not just climate change information that's being stifled.

Nhưng không chỉ thông tin về biến đổi khí hậu là bị lấp liếm.

So many other scientific issues are obscured by alternate facts,

Rất nhiều vấn đề khoa học bị che đậy bởi những sự kiện khác,

fake news and other forms of suppression.

thông tin giả, cùng với đủ kiểu lấp liếm khác nữa.

We've seen it in the United Kingdom,

Ta đã thấy sự việc này diễn ra ở Anh quốc,

we've seen it in Russia,

ta thấy nó ở Nga,

we've seen it in the United States

ở Hiệp chủng quốc Hoa Kỳ

and, until 2015,

và, cho đến năm 2015,

right here in Canada.

ở ngay tại đất nước Canada này.

In our modern technological age,

Trong thời kỳ công nghệ hiện đại ngày nay,

when our very survival depends on discovery,

khi sự tồn tại của chúng ta phụ thuộc vào những khám phá,

innovation and science,

sự đổi mới và khoa học,

it is critical, absolutely critical,

thì đây sẽ là giai đoạn then chốt, cực kì then chốt,

that our scientists are free to undertake their work,

nếu những nhà khoa học của ta được tự do đảm nhận công trình của họ,

free to collaborate with other scientists,

tự do cộng tác với các nhà khoa học khác,

free to speak to the media

tự do trao đổi với truyền thông

and free to speak to the public.

và tự do nói trước công chúng.

Because after all,

Bởi vì xét cho cùng,

science is humanity's best effort at uncovering the truth

khoa học là nỗ lực tuyệt vời nhất của con người để khám phá sự thật

about our world,

về thế giới của chúng ta,

about our very existence.

về sự tồn tại thật sự của chúng ta.

Every new fact that is uncovered

Mỗi một sự thật được phát hiện

adds to the growing body of our collective knowledge.

đều là sự bổ sung vào kho tàng tri thức của nhân loại.

Scientists must be free to explore

Nhà khoa học phải được tự do khám phá

unconventional or controversial topics.

những chủ đề độc đáo hoặc gây tranh cãi.

They must be free to challenge the thinking of the day

Họ phải được tự do thách thức tư duy của thời đại

and they must be free

và họ phải được tự do

to present uncomfortable or inconvenient truths,

phơi bày những chân lý khó chịu hoặc phiền phức,

because that's how scientists push boundaries

bởi vì đó là cách nhà khoa học mở rộng các ranh giới

and pushing boundaries is, after all, what science is all about.

và mở rộng ranh giới, xét cho cùng, là tất cả những gì khoa học hướng tới.

And here's another point:

Và sau đây là một điểm khác:

scientists must be free to fail,

nhà khoa học phải được tự do thất bại,

because even a failed hypothesis teaches us something.

vì thậm chí một giả thuyết thất bại cũng dạy ta điều gì đó.

And the best way I can explain that is through one of my own adventures.

Và cách tốt nhất để tôi giải thích điều đó là qua một cuộc phiêu lưu của chính mình.

But first I've got to take you back in time.

Nhưng trước tiên tôi phải đưa bạn ngược thời gian.

It's the early 1900s

Đó là đầu những năm 1900

and Claire and Vera are roommates in southern Ontario.

và Claire và Vera là bạn cùng phòng ở nam Ontario.

One evening during the height of the Spanish flu pandemic,

Một bữa tối vào giai đoạn đỉnh điểm của đại dịch cúm Tây Ban Nha,

the two attend a lecture together.

bọn họ cùng tham dự một bài diễn thuyết.

The end of the evening, they head for home and for bed.

Cuối buổi tối hôm đó, họ về nhà và lên giường ngủ.

In the morning, Claire calls up to Vera

Sáng hôm sau, Claire gọi Vera

and says she's going out to breakfast.

và nói cô ấy sẽ ra ngoài ăn sáng.

When she returns a short while later,

Khi cô ấy trở về không lâu sau đó,

Vera wasn't up.

Vera vẫn chưa dậy.

She pulls back the covers

Cô kéo chăn mềm ra

and makes the gruesome discovery.

và phát hiện một điều khủng khiếp.

Vera was dead.

Vera đã chết.

When it comes to Spanish flu,

Khi nói đến đại dịch cúm Tây Ban Nha,

those stories are common,

những câu chuyện như vậy rất phổ biến,

of lightning speed deaths.

với những cái chết hết sức đột ngột.

Well, I was a professor in my mid-20s

Tôi là một giáo sư ở độ tuổi 20

when I first heard those shocking facts

khi tôi lần đầu tiên biết đến những sự việc gây sửng sốt ấy

and the scientist in me wanted to know why and how.

và nhà khoa học trong tôi muốn tìm trả lời cho câu hỏi tại sao và làm thế nào.

My curiosity would lead me to a frozen land

Sự tò mò đã đưa tôi đến một vùng đất băng giá

and to lead an expedition

và dẫn đầu một đoàn thám hiểm

to uncover the cause of the 1918 Spanish flu.

để tìm ra nguyên nhân của dịch cúm Tây Ban Nha 1918.

I wanted to test our current drugs against one of history's deadliest diseases.

Tôi muốn thử những thuốc hiện có để chữa một trong các bệnh chết chóc nhất lịch sử.

I hoped we could make a flu vaccine

Tôi hi vọng chúng ta có thể tạo ra một vắc-xin cúm

that would be effective against the virus

hiệu quả để phòng chống vi-rút

and mutation of it,

và sự đột biến của nó,

should it ever return.

bất cứ khi nào nó bùng phát trở lại.

And so I led a team, a research team,

Vậy nên tôi đã dẫn đầu một đội nghiên cứu,

of 17 men

gồm 17 người

from Canada, Norway, the United Kingdom

từ Canada, Na Uy, Anh quốc

and the United States

và Hoa Kỳ

to the Svalbard Islands in the Arctic Ocean.

đến Quần đảo Svalbard ở Bắc Băng Dương.

These islands are between Norway and the North Pole.

Quần đảo này nằm giữa Na Uy và cực Bắc.

We exhumed six bodies

Chúng tôi đào được sáu cơ thể

who had died of Spanish flu and were buried in the permafrost

chết vì cúm Tây Ban Nha và được chôn ở vùng băng vĩnh cửu

and we hoped the frozen ground would preserve the body and the virus.

chúng tôi hi vọng rằng tầng đất đóng băng có thể bảo quản cơ thể và vi-rút.

Now, I know what you are all waiting for,

Giờ, tôi biết các bạn đang mong đợi điều gì,

that big scientific payoff.

cái phần thưởng hậu hĩnh cho khám phá khoa học.

But my science story doesn't have that spectacular Hollywood ending.

Nhưng câu chuyện khoa học của tôi không có cái kết ngoạn mục kiểu Hollywood đó.

Most don't.

Hầu hết đều không có.

Truth is, we didn't find the virus,

Sự thật là, chúng tôi không tìm thấy vi-rút,

but we did develop new techniques

nhưng chúng tôi vẫn phát triển được những kĩ thuật mới

to safely exhume bodies

để an toàn đào những cơ thể

that might contain virus.

có nguy cơ chứa vi-rút.

We did develop new techniques

Chúng tôi phát triển kĩ thuật mới

to safely remove tissue

để an toàn tiêu hủy những mô sinh học

that might contain virus.

có nguy cơ chứa vi-rút.

And we developed new safety protocols

Và chúng tôi phát triển các giao thức an toàn mới

to protect our research team and the nearby community.

để bảo vệ đội nghiên cứu và cộng đồng lân cận.

We made important contributions to science

Chúng tôi có những đóng góp quan trọng cho khoa học

even though the contributions we made

mặc dù những đóng góp ấy

were not the ones originally intended.

không phải là mục tiêu dự định ban đầu.

In science, attempts fail,

Trong khoa học, nỗ lực thì thất bại,

results prove inconclusive

kết quả thì tỏ ra không thuyết phục

and theories don't pan out.

và lý thuyết không đưa ra kết luận gì.

In science,

Trong khoa học,

research builds upon the work and knowledge of others,

một nghiên cứu có thể xây dựng dựa trên công việc và tri thức của nhiều người khác

or by seeing further,

hoặc bằng cách nhìn xa rộng hơn,

by standing on the shoulders of giants,

bằng cách kế thừa thành tựu của các vĩ nhân,

to paraphrase Newton.

để hiểu được lời Newton nói.

The point is, scientists must be free

Mấu chốt là, các nhà khoa học phải được tự do

to choose what they want to explore,

lựa chọn điều họ muốn khám phá,

what they are passionate about

điều mà họ đam mê

and they must be free to report their findings.

và họ phải được tự do tuyên bố phát minh của mình.

You heard me say

Bạn đã nghe tôi nói

that respect for science started to improve in Canada in 2015.

rằng sự tôn trọng khoa học bắt đầu cải thiện ở Canada vào năm 2015.

How did we get here?

Ta đã đạt được điều đó bằng cách nào?

What lessons might we have to share?

Ta cần phải chia sẻ những bài học gì?

Well, it actually goes back to my time as a professor.

Câu trả lời thật ra nằm ở khoảng thời gian tôi làm giáo sư.

I watched while agencies, governments and industries around the world

Tôi dõi theo cách các cơ quan, chính phủ và nền công nghiệp khắp thế giới

suppressed information on climate change.

lấp liếm thông tin về biến đổi khí hậu.

It infuriated me.

Nó làm tôi tức điên lên.

It kept me up at night.

Nó khiến tôi không thể ngủ được.

How could politicians twist scientific fact for partisan gain?

Làm sao các chính trị gia có thể bóp méo thông tin khoa học chỉ vì lợi ích bè phái?

So I did what anyone appalled by politics would do:

Vậy nên tôi đã làm việc một người ghê sợ chính trị sẽ làm:

I ran for office, and I won.

Tôi chạy đến văn phòng, và tôi thắng.

(Applause)

(Vỗ tay)

I thought I would use my new platform

Tôi đã nghĩ tôi sẽ dùng bục diễn thuyết mới của mình

to talk about the importance of science.

để nói về tầm quan trọng của khoa học.

It quickly became a fight for the freedom of science.

Nó nhanh chóng trở thành cuộc đấu tranh vì tự do của khoa học.

After all, I was a scientist, I came from the world under attack,

Xét cho cùng, tôi là một nhà khoa học, tôi đến từ thế giới bị tấn công,

and I had personally felt the outrage.

và bản thân tôi đã cảm thấy bị xúc phạm.

I could be a voice for those who were being silenced.

Tôi có thể là tiếng nói cho những ai đang câm lặng.

But I quickly learned that scientists were nervous,

Nhưng tôi nhanh chóng nhận ra rằng các nhà khoa học lo lắng,

even afraid to talk to me.

thậm chí là sợ nói chuyện với tôi.

One government scientist, a friend of mine,

Một nhà khoa học chính phủ, bạn của tôi,

we'll call him McPherson,

ta sẽ gọi anh ấy là McPherson,

was concerned about the impact

đã lo lắng về tác động

government policies were having on his research

của các chính sách chính phủ đối với nghiên cứu của anh

and the state of science deteriorating in Canada.

và tình trạng giá trị khoa học đang giảm dần ở Canada.

He was so concerned, he wrote to me

Anh đã rất lo âu, anh gửi thư cho tôi

from his wife's email account

từ tài khoản thư điện tử của vợ anh

because he was afraid a phone call could be traced.

vì anh sợ có thể bị theo dõi nếu gọi điện thoại.

He wanted me to phone his wife's cell phone

Anh ấy muốn tôi gọi đến điện thoại di động của vợ anh

so that call couldn't be traced.

để cuộc gọi đó không bị theo dõi.

I only wish I were kidding.

Tôi chỉ ước mình đang đùa.

It quickly brought what was happening in Canada into sharp focus for me.

Nó nhanh chóng dồn sự chú ý của tôi vào những gì đang xảy ra ở Canada.

How could my friend of 20 years be that afraid to talk to me?

Một người bạn 20 năm sao có thể sợ nói chuyện với tôi đến mức đó?

So I did what I could at the time.

Vậy nên tôi đã làm những gì mình có thể lúc đó.

I listened and I shared what I learned

Tôi lắng nghe và chia sẻ điều tôi học được

with my friend in Parliament,

với một người bạn ở Quốc hội,

a man who was interested in all things environment, science,

một người quan tâm tới mọi thứ môi trường, khoa học,

technology, innovation.

công nghệ, sự đổi mới.

And then the 2015 election rolled around

Và rồi cuộc bầu cử 2015 đến

and our party won.

và đảng của chúng tôi thắng.

And we formed government.

Và chúng tôi thiết lập chính phủ.

And that friend of mine

Và người bạn đó của tôi

is now the Prime Minister of Canada, Justin Trudeau.

giờ là Thủ tướng Chính phủ Canada, Justin Trudeau.

(Applause)

(Vỗ tay)

And he asked if I would serve as his Minister of Science.

Và anh ấy đề nghị tôi làm Bộ trưởng Bộ Khoa học.

Together, with the rest of the government,

Cùng nhau, với toàn bộ những người khác của chính phủ,

we are working hard to restore science to its rightful place.

chúng tôi đang làm việc chăm chỉ để đưa khoa học về vị trí xứng đáng.

I will never forget that day in December 2015

Tôi sẽ không bao giờ quên cái ngày vào tháng Mười hai 2015

when I proudly stood in Parliament

khi tôi tự hào đứng tại Quốc hội

and proclaimed,

và tuyên bố,

"The war on science is now over."

"Cuộc chiến khoa học giờ đã kết thúc."

(Applause)

(Vỗ tay)

And I have worked hard to back up those words with actions.

Và tôi đã làm việc chăm chỉ để chứng minh lời nói đó bằng hành động.

We've had many successes.

Chúng tôi đã có nhiều thành công.

There's still more work to do,

Vẫn còn nhiều việc để làm,

because we're building this culture shift.

vì chúng tôi đang xây dựng một sự thay đổi văn hóa.

But we want our government scientists to talk to the media, talk to the public.

Chúng tôi muốn các nhà khoa học chính phủ được nói trước truyền thông, công chúng.

It'll take time, but we are committed.

Nó sẽ mất thời gian, nhưng chúng tôi xin cam kết.

After all, Canada is seen as a beacon for science internationally.

Xét cho cùng, Canada được xem là ngọn đèn dẫn đường cho khoa học toàn cầu.

And we want to send a message

Và chúng tôi muốn gửi một lời nhắn

that you do not mess with something so fundamental,

là bạn đừng có lộn xộn với một thứ thật cơ bản,

so precious, as science.

thật quý giá, như khoa học.

So, for Dr. Bothwell, for Claire and Vera,

Vậy nên, vì Tiến sĩ Bothwell, vì Claire và Vera,

for McPherson and all those other voices,

vì McPherson và toàn thể những tiếng nói khác,

if you see that science is being stifled, suppressed or attacked,

nếu bạn thấy khoa học đang bị đàn áp, ngăn trở hay bị tấn công,

speak up.

hãy lên tiếng.

If you see that scientists are being silenced, speak up.

Nếu bạn thấy các nhà khoa học bị buộc câm lặng, hãy lên tiếng.

We must hold our leaders to account.

Chúng ta phải yêu cầu lời giải thích từ các nhà lãnh đạo.

Whether that is by exercising our right to vote,

Dù là bằng cách sử dụng quyền biểu quyết,

whether it is by penning an op-ed in a newspaper

dù bằng cách viết bình luận cho một tờ báo

or by starting a conversation on social media,

hay bắt đầu một cuộc đàm luận trên truyền thông xã hội,

it is our collective voice that will ensure the freedom of science.

chính tiếng nói chung của chúng ta sẽ bảo đảm quyền tự do của khoa học.

And after all, science is for everyone,

Và xét cho cùng, khoa học là dành cho tất cả,

and it will lead to a better, brighter, bolder future for us all.

và nó sẽ dẫn đến một tương lai tốt hơn, tươi sáng và táo bạo hơn cho chúng ta.

Thank you.

Cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)