Every day you live, you impact the planet | Jane Goodall

Çeviri: Cihan Ekmekçi Gözden geçirme: Figen Ergürbüz

Chris Anderson: Dr. Jane Goodall, welcome.

Chris Anderson: Dr. Jane Goodall, hoş geldiniz.

Jane Goodall: Thank you,

Jane Goodall: Teşekkürler

and I think, you know, we couldn't have a complete interview

ve öyle sanıyorum ki bunun tam bir röportaj olabilmesi için

unless people know Mr. H is with me,

insanlar, Mr. H'nin de burada olduğunu bilmeli

because everybody knows Mr. H.

çünkü herkes Mr. H'yi tanıyor.

CA: Hello, Mr. H.

CA: Selam, Mr. H.

In your TED Talk 17 years ago,

Bundan 17 yıl önceki TED konuşmanızda

you warned us about the dangers of humans crowding out the natural world.

doğal dünyayı kalabalık hale getirmemizin tehlikelerini anlattın.

Is there any sense in which you feel

Sence şu anki pandemi süreci

that the current pandemic is kind of, nature striking back?

doğanın karşı savaşı olabilir mi?

JG: It's very, very clear that these zoonotic diseases,

JG: Şurası oldukça net, tüm bu zoonotik hastalıklar,

like the corona and HIV/AIDS

koronavirüs ve HIV/AIDS

and all sorts of other diseases that we catch from animals,

ve hayvanlardan bulaşan tüm diğer tür hastalıklar,

that's partly to do with destruction of the environment,

kısmen doğanın yok edilmesiyle ilgili.

which, as animals lose habitat, they get crowded together

Hayvanlar yaşam alanlarını kaybediyor, kalabalıklaşıyorlar

and sometimes that means that a virus from a reservoir species,

ve bazen bunun sonucunda reservuarda olan bir türe ait bir virüs,

where it's lived harmoniously for maybe hundreds of years,

ki bu tür belki de yüzlerce yıl uyum içinde yaşadı,

jumps into a new species,

başka bir türe geçiş yapıyor.

then you also get animals being pushed into closer contact with humans.

Sonra da hayvanlar insanlarla daha da yakın temasa itiliyor.

And sometimes one of these animals that has caught a virus can --

Virüs kapmış olan bu hayvanlardan biri

you know, provides the opportunity for that virus to jump into people

bu virüsü insanlara aktarma fırsatı yakalıyor,

and create a new disease, like COVID-19.

bunun da sonucu COVID-19 gibi yeni bir hastalık.

And in addition to that,

Buna ek olarak

we are so disrespecting animals.

Son derece saygısız bir türüz.

We hunt them,

Hayvanları avlıyoruz,

we kill them, we eat them,

öldürüyoruz, yiyoruz,

we traffic them,

satışını yapıyoruz,

we send them off to the wild-animal markets

onları vahşi hayvan pazarlarına gönderiyoruz,

in Asia,

Asya'ya,

where they're in terrible, cramped conditions, in tiny cages,

küçücük kafeslerde sıkışık ve korkunç koşullarda yaşıyorlar.

with people being contaminated with blood and urine and feces,

Bu hayvanların kanı, idrarı ve dışkısı insanlara bulaşıyor,

ideal conditions for a virus to spill from an animal to an animal,

bunlar da bir virüsün hayvandan hayvana ya da insana geçişi için ideal şartlar.

or an animal to a person.

CA: I'd love to just dip backwards in time for a bit,

CA: Bunun öncesinde biraz geçmişe gitmek istiyorum.

because your story is so extraordinary.

Çünkü geçmişin harikulade.

I mean, despite the arguably even more sexist attitudes of the 1960s,

1960'ların cinsiyetçi tavırlarına rağmen

somehow you were able to break through

bir şekilde zorlukları aşabildin

and become one of the world's leading scientists,

ve dünyanın önce gelen bilim insanlarından birine dönüştün,

discovering this astonishing series of facts about chimpanzees,

şempanzelerle ilgili inanılmaz şeyler keşfettin;

such as their tool use and so much more.

onların alet kullanımı ve daha da fazlası.

What was it about you, do you think,

Böylesi bir çığır açabilmen nasıl gerçekleşti?

that allowed you to make such a breakthrough?

JG: Well, the thing is, I was born loving animals,

JG: Hayvanları severek doğdum.

and the most important thing was, I had a very supportive mother.

En önemlisi de çok destekçi bir annem vardı.

She didn't get mad when she found earthworms in my bed,

Yatağımda solucanlar bulduğunda bana kızmazdı,

she just said they better be in the garden.

sadece onları bahçeye çıkarmamı söylerdi.

And she didn't get mad when I disappeared for four hours

Dört saat boyunca ortadan kaybolduğumda

and she called the police, and I was sitting in a hen house,

polisi aradıktan sonra beni tavuk kümesinde bulunca kızmazdı

because nobody would tell me where the hole was where the egg came out.

çünkü kimse bana yumurtanın nereden çıktığını söylemiyordu.

I had no dream of being a scientist,

Bilim insanı olmak gibi bir hayalim yoktu

because women didn't do that sort of thing.

çünkü zamanımda bu, kadınlara göre bir şey değildi.

In fact, there weren't any man doing it back then, either.

Aslında o zamanlar pek erkeklere göre de değildi.

And everybody laughed at me except Mom,

Annem dışında herkes bana gülüyordu,

who said, "If you really want this, you're going to have to work awfully hard,

''Bunu gerçekten istiyorsan çok çok çalışman gerek'' diyordu annem,

take advantage of every opportunity,

''Her fırsatı kullan,

if you don't give up, maybe you'll find a way."

eğer vazgeçmezsen, bir yolunu bulursun.''

CA: And somehow, you were able to kind of, earn the trust of chimpanzees

CA: Belki de kimsenin yapamadığı şekilde şempanzelerin güvenini kazandın.

in the way that no one else had.

Looking back, what were the most exciting moments that you discovered

Geriye baktığında keşfettiğin en önemli anlar nelerdi?

or what is it that people still don't get about chimpanzees?

İnsanların hâlâ şempanzelerle ilgili anlamadıkları şeyler neler?

JG: Well, the thing is, you say, "See things nobody else had,

JG: Az önce dedin ki ''Kimsenin yapamadığı şekilde

get their trust."

güvenlerini kazanmak.''

Nobody else had tried.

Hiç kimse denemedi ki.

Quite honestly.

Hakikaten öyle.

So, basically, I used the same techniques

Benim de yaptığım, temel olarak

that I had to study the animals around my home when I was a child.

küçükken evimin çevresindeki hayvanlarla kullandığım aynı teknikleri kullanmaktı.

Just sitting, patiently,

Sabırla bekleyerek,

not trying to get too close too quickly,

fevri bir şekilde yakınlaşmamaya çalışarak

but it was awful, because the money was only for six months.

ama çok kötüydü çünkü yalnızca altı aylık fon almıştım.

I mean, you can imagine how difficult to get money

Bunun ne kadar zor olduğunu tahmin ediyorsunuzdur;

for a young girl with no degree,

lisans derecesi olmayan bir genç kız

to go and do something as bizarre as sitting in a forest.

ormanda oturmuş tuhaf bir şeyler yapıyor.

And you know, finally,

Sonunda Amerikalı bir hayırsever altı aylık para yardımı yaptı.

we got money for six months from an American philanthropist,

and I knew with time I'd get the chimps' trust,

Zamanla şempanzelerin güvenini kazanacağımı biliyordum,

but did I have time?

peki zamanım var mıydı?

And weeks became months and then finally, after about four months,

Haftalar aylara dönüştü ve sonunda, dört ay kadar sonra

one chimpanzee began to lose his fear,

bir şempanze korkusunu yenmeye başladı.

and it was he that on one occasion I saw --

Daha önce de fark ettiğim bir şempanzeydi.

I still wasn't really close, but I had my binoculars --

Çok yakınında değildm ama dürbünümle gözlem yapıyordum --

and I saw him using and making tools to fish for termites.

Termitleri yakalamak için alet yaparken ve kullanırken görmüştüm.

And although I wasn't terribly surprised,

Aslında öyle çok şaşırmamıştım

because I've read about things captive chimps could do --

çünkü yakalanan şempanzelerin neler yapabildiğini okumuştum --

but I knew that science believed

ancak biliyordum ki bilime göre

that humans, and only humans, used and made tools.

yalnızca ve yalnızca insanlar alet yapıp kullanabiliyordu.

And I knew how excited [Dr. Louis] Leakey would be.

Dr. Leakey'nin bunu öğrenince nasıl heyecanlanacağını düşündüm.

And it was that observation

İşte bu gözlem

that enabled him to go to the National Geographic,

onun National Geographic'e gitmesine olanak sağladı

and they said, "OK, we'll continue to support the research,"

ve onlar da bu araştırmayı desteklemeye devam edeceklerini söylediler.

and they sent Hugo van Lawick, the photographer-filmmaker,

Fotoğrafçı ve film yapımcısı Hugo van Lawick'i gönderdiler,

to record what I was seeing.

gördüklerimi çekecekti.

So a lot of scientists didn't want to believe the tool-using.

Yani pek çok bilim insanı bu alet kullanma işine inanmak istemedi.

In fact, one of them said I must have taught the chimps.

Hatta bir tanesi dedi ki onlara bunu ben öğretmişim.

(Laughter)

(Kahkahalar)

Since I couldn't get near them, it would have been a miracle.

Yakınlarına gidemediğim için bu ancak bir mucize olurdu.

But anyway, once they saw Hugo's film

Neyse, Hugo'nun filmini görünce

and that with all my descriptions of their behavior,

ve anlattığım davranışlarını görünce

the scientists had to start changing their minds.

bilim insanları fikirlerini değiştirmeye başladılar.

CA: And since then, numerous other discoveries

CA: O zamandan beri insanların inanamayacağı ölçüde

that placed chimpanzees much closer to humans than people cared to believe.

onları bize çok daha yakınlaştıran keşifler oldu.

I think I saw you say at one point that they have a sense of humor.

Sanırım bir keresinde mizah anlayışları olduğunu söylemiştin.

How have you seen that expressed?

Böyle bir şeye nasıl tanık oldun?

JG: Well, you see it when they're playing games,

JG: Oyun oynarlarken,

and there's a bigger one playing with a little one,

daha büyük bir tanesi küçük bir tanesiyle oynuyorsa,

and he's trailing a vine around a tree.

büyük olan ağaçtan bir dal sarkıtıyor.

And every time the little one is about to catch it,

Küçük olan bunu her yakalamaya çalıştığında

the bigger one pulls it away,

büyük olan geri çekiyor

and the little one starts crying

ve küçük olan ağlamaya başlıyor,

and the big one starts laughing.

büyük olan da gülmeye.

So, you know.

Öyle işte.

CA: And then, Jane, you observed something much more troubling,

CA: Daha da rahatsız edici bir şey gözlemledin,

which was these instances of chimpanzee gangs,

şempanze çeteleri,

tribes, groups, being brutally violent to each other.

kabileleri, grupları birbirlerine aşırı vahşi davranıyorlar.

I'm curious how you process that.

Bunu nasıl yorumladığını merak ediyorum.

And whether it made you, kind of,

Bu durum, biz insanlar için üzülmene yol açmış olabilir,

I don't know, depressed about us, we're close to them,

onlara yakınız,

did it make you feel that violence is irredeemably

sence bu şiddet eğilimi tüm büyük apeler için kaçınılmaz mı?

part of all the great apes, somehow?

JG: Well, it obviously is.

JG: Görünen o ki evet.

And my first encounter with human, what I call evil,

Benim insan türüyle ilk karşılaşmam, ki ben buna şeytani diyorum,

was the end of the war

savaşın sonuydu

and the pictures from the Holocaust.

ve Soykırım'a dair fotoğraflar vardı.

And you know, that really shocked me.

Bu beni gerçekten şok etmişti.

That changed who I was.

Benliğim değişmişti.

I was 10, I think, at the time.

Sanırım o zaman 10 yaşındaydım.

And when the chimpanzees,

Şempanzelerde de bu karanlık, acımasız yan olsa da

when I realized they have this dark, brutal side,

I thought they were like us but nicer.

Bizim gibi ama bizden daha nazik olduklarını düşünürdüm.

And then I realized they're even more like us

Sonra fark ettim ki

sandığımdan daha çok benziyorlar bize.

than I had thought.

And at that time, in the early '70s,

O zamanlar, 70'li yılların başıydı

it was very strange,

ve tuhaf bir durum vardı,

aggression, there was a big thing

agresifliğin doğuştan mı yoksa öğrenilmiş mi olduğuna dair konuşmalar.

about, is aggression innate or learned.

And it became political.

Sonra konu siyasi bir hâl aldı.

And it was, I don't know, it was a very strange time,

Çok tuhaf zamanlardı

and I was coming out, saying,

ve ben de şunu söylemiştim:

"No, I think aggression is definitely

''Hayır, agresiflik kesinlikle kalıtımlı davranışlarımızın bir parçası.''

part of our inherited repertoire of behaviors."

And I asked a very respected scientist what he really thought,

Çok saygıdeğer bir bilim insanına gerçekten ne düşündüğünü sordum

because he was coming out on the clean slate,

çünkü hiç kuşkusuz agresifliğin öğrenilmiş olduğunu savunuyordu

aggression is learned,

and he said, "Jane, I'd rather not talk about what I really think."

ve bana dedi ki ''Jane, gerçekten ne düşündüğümü konuşmak istemiyorum.''

That was a big shock as far as science was concerned for me.

Bilim açısından bu benim için büyük bir şoktu.

CA: I was brought up to believe a world of all things bright and beautiful.

CA: Bana büyürken dünyadaki her güzel şeye inanmam öğretildi.

You know, numerous beautiful films of butterflies and bees and flowers,

Sınırsız sayıda çiçekler böcekler,

and you know, nature as this gorgeous landscape.

bu muhteşem görünümlü doğa.

And many environmentalists often seem to take the stance,

Çoğu çevreci de genellikle aynı tutumu sergiliyor,

"Yes, nature is pure, nature is beautiful, humans are bad,"

''Evet, doğa saf ve çok güzel. İnsanlar kötü ama.''

but then you have the kind of observations that you see,

Sonra senin yaptığın türden bir gözlem yapınca,

when you actually look at any part of nature in more detail,

doğanın herhangi bir parçasına detaylı bir inceleme yapınca

you see things to be terrified by, honestly.

korkunç şeyler olduğunu da görüyorsun.

What do you make of nature, how do you think of it,

Senin doğaya bakış açın nasıl?

how should we think of it?

Bizim bakış açımız nasıl olmalı?

JG: Nature is, you know,

JG: Evrimin tüm spektrumunu düşününce

I mean, you think of the whole spectrum of evolution,

and there's something about going to a pristine place,

ve el değmemiş topraklara gidince,

and Africa was very pristine when I was young.

Afrika da ben küçükken hiç bozulmamıştı.

And there were animals everywhere.

Hayvanlar her yerdeydi.

And I never liked the fact that lions killed,

Aslanların öldürücü olması hiç hoşuma gitmemişti,

they have to, I mean, that's what they do,

ama öldürmek zorundalar.

if they didn't kill animals, they would die.

Öldürmezlerse kendiler ölecek.

And the big difference between them and us, I think,

Bence onlarla bizim aramızdaki büyük fark,

is that they do what they do because that's what they have to do.

onlar mecbur oldukları için bunu yapıyorlar.

And we can plan to do things.

Ama biz planlıyoruz.

Our plans are very different.

Bizim planlarımız bir hayli farklı.

We can plan to cut down a whole forest,

Koca bir ormanı yok etmeyi planlayabiliriz

because we want to sell the timber,

çünkü odun satmak istiyoruz

or because we want to build another shopping mall,

veya başka bir AVM inşa etmek istiyoruz,

something like that.

bunun gibi şeyler.

So our destruction of nature and our warfare,

Yani bizim doğayı yıkışımız ve savaşlarımızı düşününce

we're capable of evil because we can sit comfortably

biz kötülük yapabiliyoruz çünkü oturduğumuz yerden

and plan the torture of somebody far away.

çok uzaktaki birine eziyet etmeyi planlayabiliyoruz.

That's evil.

İşte bu kötülük.

Chimpanzees have a sort of primitive war,

Şempanzelerin ilkel bir savaşı var

and they can be very aggressive,

ve çok saldırgan olabilirler

but it's of the moment.

ama bunlar anlık.

It's how they feel.

Hissettikleriyle ilgili.

It's response to an emotion.

Bir duyguya tepki veriyorlar.

CA: So your observation of the sophistication of chimpanzees

CA: Yani şempanzelerin sofistike hayatına dair gözlemlerin

doesn't go as far as what some people would want to say

kimi insanların bunun bir tür insani süper güç olduğunu savunmasından

is the sort of the human superpower,

daha öteye gitmiyor,

of being able to really simulate the future in our minds in great detail

yani geleceği ayrıntıyla akıllarında tasvir edebilmek

and make long-term plans.

ve uzun vadeli planlar yapmak.

And act to encourage each other to achieve those long-term plans.

Ve birbirlerini bu uzun vadeli planları gerçekleştirmek için teşvik etmek.

That that feels, even to someone who spent so much time with chimpanzees,

Şempanzelerle bu kadar zaman geçiren biri için bile

that feels like a fundamentally different skill set

bu tamamen farklı bir yetenek seti,

that we just have to take responsibility for

bunun için sorumluluk almalı

and use much more wisely than we do.

ve şu ankinden çok daha akıllıca kullanmamız lazım.

JG: Yes, and I personally think,

JG: Ben şöyle düşünüyorum,

I mean, there's a lot of discussion about this,

buna dair çok tartışma var

but I think it's a fact that we developed the way of communication

ama şu bir gerçek ki kullandığımız iletişim aracını biz kendimiz geliştirdik.

that you and I are using.

And because we have words,

Sözcüklerle iletişim kurduğumuz için...

I mean, animal communication is way more sophisticated

Demek istediğim, hayvan iletişimi sandığımızdan çok daha sofistike.

than we used to think.

And chimpanzees, gorillas, orangutans

Şempanze, goril ve orangutanlar işaret dilini öğrenebiliyorlar.

can learn human sign language of the Deaf.

But we sort of grow up speaking whatever language it is.

Ama biz ana dilimizi konuşarak büyüyoruz.

So I can tell you about things that you've never heard of.

Yani ben sana hiç duymadığın şeyler söyleyebilirim.

And a chimpanzee couldn't do that.

Ama bir şempanze bunu yapamaz.

And we can teach our children about abstract things.

Çocuklarımıza soyut kavramlar öğretebiliyoruz.

And chimpanzees couldn't do that.

Ama şempanzeler bunu yapamaz.

So yes, chimpanzees can do all sorts of clever things,

Evet, şempanzeler bir dizi zekice şey yapabiliyor,

and so can elephants and so can crows and so can octopuses,

filler, kargalar ve ahtapotlar da öyle

but we design rockets that go off to another planet

ama biz başka bir gezegene giden roketler tasarlıyoruz,

and little robots taking photographs,

fotoğraf çeken minik robotlar.

and we've designed this extraordinary way of you and me talking

Dünyanın farklı bölgelerinden konuşmamızı sağlayan

in our different parts of the world.

bu olağanüstü teknolojiyi tasarladık.

When I was young, when I grew up,

Ben gençken, büyürken

there was no TV, there were no cell phones,

TV yoktu, cep telefonları yoktu,

there was no computers.

bilgisayar yoktu.

It was such a different world,

Çok farklı bir dünyaydı.

I had a pencil, pen and notebook, that was it.

Bir kalemim ve defterim vardı, hepsi bu.

CA: So just going back to this question about nature,

CA: Doğayla ilgili bu soruya geri dönersem

because I think about this a lot,

çünkü bunu çok düşünüyorum

and I struggle with this, honestly.

ve kendim de mücadelesini veriyorum.

So much of your work, so much of so many people who I respect,

İşinin büyük kısmı, saygı duyduğum pek çok kişinin büyük kısmı

is about this passion for trying not to screw up the natural world.

doğal dünyayı mahvetmemek için hırsla çabalıyor.

So is it possible, is it healthy, is it essential, perhaps,

Aynı anda doğanın birçok yönünün korkunç olduğunu kabul etmek

to simultaneously accept that many aspects of nature

mümkün mü, sağlıklı mı veya gerekli mi?

are terrifying,

but also, I don't know, that it's awesome,

Ayrıca doğa muhteşem

and that some of the awesomeness comes from its potential to be terrifying

ve bu muhteşemliğin bir kısmı korkutucu potansiyelinden geliyor

and that it is also just breathtakingly beautiful,

ve bu da onu çok daha güzel yapıyor.

and that we cannot be ourselves, because we are part of nature,

Bu biz olamayız çünkü biz de doğanın parçasıyız,

we cannot be whole

peki sence doğayı kucaklayıp onun parçası olmadan bütün olabilir miyiz?

unless we somehow embrace it and are part of it?

Help me with the language, Jane, on how that relationship should be.

İnsan-doğa ilişkisi nasıl olmalı, Jane?

JG: Well, I think one of the problems is, you know, as we developed our intellect,

JG: Sanırım problemlerden biri şu ki biz zekamızı geliştirdikçe

and we became better and better

çevreyi lehimize değiştirme konusunda git gide daha iyi olduk.

at modifying the environment for our own use,

and creating fields and growing crops

Ormanlık olması gereken yerlerde

where it used to be forest or woodland,

Tarlalar oluşturup ürün yetiştirdik,

and you know, we won't go into that now,

şimdi bunu detaylandırmayacağım

but we have this ability to change nature.

ama doğayı değiştirme yeteneğimiz var.

And as we've moved more into towns and cities,

Şehirlere doğru ilerledikçe

and relied more on technology,

teknolojiye daha çok bağlandık,

many people feel so divorced from the natural world.

çok sayıda insan doğal dünyadan koptu.

And there's hundreds, thousands of children

Şehirlerin içinde binlerce çocuk hiç doğanın olmadığı yerlerde büyüyor,

growing up in inner cities,

where there basically isn't any nature,

which is why this movement now to green our cities is so important.

işte bu yüzden şehirlerimizi yeşillendirme hareketi çok önemli.

And you know, they've done experiments,

Bazı denemeler de yapıldı,

I think it was in Chicago, I'm not quite sure,

sanırım Chicago'du, emin değilim,

and there were various empty lots

şehrin çok yabani bir kısmında çeşitli boş araziler vardı.

in a very violent part of town.

So in some of those areas they made it green,

Bu alanların bazılarını yeşillendirdiler,

they put trees and flowers and things, shrubs in these vacant lots.

o boş araziler ağaçlar, çiçekler ve çimlerle dolduruldu.

And the crime rate went right down.

Akabinde suç oranı düştü.

So then of course, they put trees in the other half.

Sonra da diğer yarıyı ağaçlandırdılar.

So it just shows, and also,

Yani görünen ortada,

there have been studies done showing that children

ayrıca bazı çalışmalar gösteriyor ki

really need green nature for good psychological development.

çocukların sağlıklı psikolojik gelişimi için yeşil doğa bir gereklilik.

But we are, as you say, part of nature

Ama dediğin gibi biz de doğanın parçasıyız

and we disrespect it, as we are,

ve şu an ona saygısızlık yapıyoruz.

and that is so terrible for our children

Bu, çocuklarımız için korkunç bir durum,

and our children's children,

onların çocukları için de

because we rely on nature for clean air, clean water,

çünkü temiz hava, temiz su, iklim ve yağmurun düzenlenmesi için

for regulating climate and rainfall.

doğaya ihtiyacımız var.

Look what we've done, look at the climate crisis.

Ne yaptığımıza bir bak, ilkim krizine.

That's us. We did that.

İşte biz buyuz. Bunu biz yaptık.

CA: So a little over 30 years ago,

CA: 30 yıldan biraz uzun bir süre önce

you made this shift from scientist mainly to activist mainly, I guess.

bilim insanından aktivistliğe doğru bir geçiş yaşadın sanırım.

Why?

Niçin?

JG: Conference in 1986, scientific one, I'd got my PhD by then

JG: 1986'da bilimsel bir konferanstaydım, doktoramı da tamamlamıştım

and it was to find out how chimp behavior differed, if it did,

ve konu, şempanze davranışlarının çevrelere göre nasıl değiştiğiydi.

from one environment to another.

There were six study sites across Africa.

Afrika'dan altı araştırma sahası vardı.

So we thought, let’s bring these scientists together

Bu bilim insanları bir araya getirip

and explore this,

bu konuyu araştıralım dendi,

which was fascinating.

bu da harika bir haberdi.

But we also had a session on conservation

Korunmalarına dair bir oturum yaptık

and a session on conditions in some captive situations

ve yakalandıkları takdirde yapılacaklara dair bir oturum yaptık,

like medical research.

tıbbi araştırma gibi.

And those two sessions were so shocking to me.

Bu iki oturum da bende şok etkisi yarattı.

I went to the conference a a scientist,

Konferansa bilim insanı olarak gittim

and I left as an activist.

ve aktivist olarak döndüm.

I didn't make the decision, something happened inside me.

Bir karar vermedim, içimde bir şeyler oldu.

CA: So you spent the last 34 years

CA: Yani son 34 yılı

sort of tirelessly campaigning for a better relationship

doğa ve insan arasındaki ilişkiyi daha iyi kılmak için

between people and nature.

yorulmadan çalışarak geçirdin.

What should that relationship look like?

Bu ilişki sence nasıl olmalı?

JG: Well, you know, again you come up with all these problems.

JG: Yine tüm bu sorunlar baş gösteriyor.

People have to have space to live.

İnsanların yaşamak için alanları olmalı.

But I think the problem is

Ama problem şu ki biz çok varlıklı toplumlara dönüştük,

that we've become, in the affluent societies,

too greedy.

çok açgözlüyüz.

I mean, honestly, who needs four houses with huge grounds?

Kim kocaman bahçeli dört eve ihtiyaç duyar ki?

And why do we need yet another shopping mall?

Bir tane daha AVM'ye gerek var mı?

And so on and so on.

Bunun gibi şeyler.

So we are looking at short-term economic benefit,

Sürekli kısa vadeli ekonomik getiriye bakıyoruz.

money has become a sort of god to worship,

Para, tapılacak bir tanrıya dönüştü,

as we lose all spiritual connection with the natural world.

biz de doğal dünyayla olan ruhani bağımızı kaybediyoruz.

And so we're looking for short-term monetary gain, or power,

Bu yüzden kısa vadeli parasal kazanca bakıyoruz,

rather than the health of the planet

gezegenin iyiliğine veya çocuklarımızın geleceğine değil.

and the future of our children.

We don't seem to care about that anymore.

Bunları artık önemsemiyor gibiyiz.

That's why I'll never stop fighting.

İşte bu yüzden savaşı bırakmayacağım.

CA: I mean, in your work specifically on chimpanzee conservation,

CA: Özellikle şempanze korunması için yaptığın çalışmalar

you've made it practice to put people at the center of that,

yerel halkı, onlarla kaynaşmaları için çalışmanın merkezine koydu,

local people, to engage them.

How has that worked

Bu süreç nasıl oldu

and do you think that's an essential idea

ve gezegeni korumayı başarmak adına bu gerekli bir fikir mi?

if we're to succeed in protecting the planet?

JG: You know, after that famous conference,

JG: O bahsettiğim konferans sonrasında

I thought, well, I must learn more about why chimps are vanishing in Africa

şempanzelerin neden Afrika'da yok olduğunu

ve ormana ne olduğunu bulmalıyım diye düşündüm.

and what's happening to the forest.

So I got a bit of money together and went out to visit six range countries.

Bir miktar parayı toparladım ve ilgili altı ülkeyi ziyaret ettim.

And learned a lot about the problems faced by chimps, you know,

Şempanzelerin karşılaştığı sorunlar hakkında çok şey öğrendim;

hunting for bushmeat and the live animal trade

vahşi hayvan eti avı, canlı hayvan ticareti,

and caught in snares

tuzaklarla yakalamalar,

and human populations growing and needing more land

insan nüfusu artışı ve dolayısıyla ekinler, çiftlik hayvanları

for their crops and their cattle and their villages.

ve köyleri için daha fazla alana ihtiyaç duymaları.

But I was also learning about the plight faced by so many people.

İnsanların bu zor durumu hakkında da bilgi ediniyordum.

The absolute poverty, the lack of health and education,

Mutlak yoksulluk, sağlık ve eğitim yetersizliği,

the degradation of the land.

arazilerin yok edilmesi.

And it came to a head when I flew over the tiny Gombe National Park.

Küçük Gombe Ulusal Parkı'na gittiğimde de artık göz ardı edilemez bir duruma geldi.

It had been part of this equatorial forest belt right across Africa

Afrika'nın hemen batı kıyısına doğru ekvator boyunca uzanan bir orman kuşağı.

to the west coast,

and in 1990,

1990 yılında,

it was just this little island of forest, just tiny national park.

küçük bir orman adasıydı, küçük bir ulusal park.

All around, the hills were bare.

Tüm çevresinde tepeler çıplaktı.

And that's when it hit me.

İşte o zaman fark ettim.

If we don't do something

İnsanlara çevrelerini yok etmeden yaşamaları için yardım etmezsek

to help the people find ways of living

without destroying their environment,

we can't even try to save the chimps.

şempanzeleri korumanın bahsi bile olamaz.

So the Jane Goodall Institute began this program "Take Care,"

Jane Goodall Enstitüsü de ''Take Care'' isimle bu programa başladı,

we call it "TACARE."

biz ''TACARE'' diyoruz.

And it's our method of community-based conservation,

Yöntemimiz topluluk bazlı koruma,

totally holistic.

tamamen holistik.

And we've now put the tools of conservation

Artık koruma araçlarını yerli halkın ellerine bıraktık

into the hand of the villagers,

because most Tanzanian wild chimps are not in protected areas,

çünkü Tanzanya vahşi şempanzelerinin çoğu korunmuş alanlarda değiller,

they're just in the village forest reserves.

köylerin orman rezervlerindeler.

And so, they now go and measure the health of their forest.

O yüzden gidip ormanlarının sağlığını kontrol ediyorlar.

They've understood now

Artık şunu anladılar ki

that protecting the forest isn't just for wildlife,

ormanı korumak yalnızca vahşi hayatı korumak demek değil,

it's their own future.

bu kendi gelecekleri için.

That they need the forest.

Ormana ihtiyaçları var.

And they're very proud.

Ve çok gururlular.

The volunteers go to workshops,

Gönüllüler çalıştaylara gidiyor,

they learn how to use smartphones,

akıllı telefonları kullanmayı öğreniyorlar,

they learn how to upload into platform and the cloud.

platforma ve buluta yüklemeyi öğreniyorlar.

And so it's all transparent.

Her şey şeffaf.

And the trees have come back,

Yeniden ağaçlar var,

there's no bare hills anymore.

tepeler artık ağaçsız değil.

They agreed to make a buffer zone around Gombe,

Gombe çevresinde bir koruma alanı yapmayı kabul ettiler,

so the chimps have more forest than they did in 1990.

böylece şempanzelerin 1990 yılına göre daha çok orman alanı olacak.

They're opening up corridors of forest

Dağılmış şempanze grupları için

to link the scattered chimp groups so that you don't get too much inbreeding.

ormanda kanallar açıyorlar ve soy içi çiftleşme azaltılıyor.

So yes, it's worked, and it's in six other countries now.

Yani evet, işe yaradı ve şu an altı ülkede uygulanıyor.

Same thing.

Aynı şey.

CA: I mean, you've been this extraordinary tireless voice, all around the world,

CA: Çok seyahat ediyorsun ve tüm dünyada olağanüstü ses getirdin,

just traveling so much,

speaking everywhere, inspiring people everywhere.

her yerde konuşma yapıyorsun, insanlara ilham veriyorsun.

How on earth do you find the energy,

Bunun için böylesi enerjiyi nasıl buluyorsun,

you know, the fire to do that,

because that is exhausting to do,

çünkü bu çok yorucu bir iş,

every meeting with lots of people,

bu kadar insanla toplantılar düzenlemek,

it is just physically exhausting,

fiziksel olarak da yorucu

and yet, here you are, still doing it.

ve hâlâ bunu yapıyorsun.

How are you doing this, Jane?

Bunu nasıl yapıyorsun, Jane?

JG: Well, I suppose, you know, I'm obstinate, I don't like giving up,

JG: Sanırım inatçı olduğumdan. Pes etmek bana göre değil

but I'm not going to let these CEOs of big companies

Ormanları yok eden büyük şirketlere izin vermeye niyetim yok

who are destroying the forests,

or the politicians who are unraveling all the protections that were put in place

ya da önceki başkanlar tarafından göreve getirilmiş yeni politikacıların

by previous presidents,

mevcut korumaları kaldırmasına.

and you know who I'm talking about.

Kimden bahsettiğimi biliyorsun.

And you know, I'll go on fighting,

Savaşmaya devam edeceğim.

I care about, I'm passionate about the wildlife.

Vahşi hayatı önemsiyorum, seviyorum.

I'm passionate about the natural world.

Doğal dünyayı seviyorum.

I love forests, it hurts me to see them damaged.

Ormanları seviyorum, yok edilmelerini görmek beni çok etkiliyor.

And I care passionately about children.

Çocukları da çok önemsiyorum.

And we're stealing their future.

Onların geleceğini çalıyoruz.

And I'm not going to give up.

Pest etmeyeceğim.

So I guess I'm blessed with good genes, that's a gift,

Sanırım genlerim iyi. Çok şanslıyım.

and the other gift, which I discovered I had,

Farkına vardığım diğer şansım da iletişimdi,

was communication,

whether it's writing or speaking.

gerek yazılı gerek sözlü olsun.

And so, you know,

İzlediğim yol işe yaramıyor olsaydı...

if going around like this wasn't working,

but every time I do a lecture,

ama işe yarıyor çünkü her konuşmamda

people come up and say,

insanlar gelip şöyle diyor,

"Well, I had given up, but you've inspired me,

''Pes etmiştim ama bana ilham verdin.

I promise to do my bit."

Ben de üzerime düşeni yapacağım.''

And we have our youth program "Roots and Shoots" now in 65 countries

Artık 65 ülkede kendi gençlik programımız var, ''Roots and Shoots''

and growing fast,

ve hızla büyüyor, her yaşa hitap ediyor,

all ages,

all choosing projects to help people, animals, the environment,

herkes kollarını sıvamış, insanlara, hayvanlara, çevreye yardım etmek için

rolling up their sleeves and taking action.

projeler seçip harekete geçiyor.

And you know, they look at you with shining eyes,

Gözleri ışıldıyor,

wanting to tell Dr. Jane what they've been doing

Dr. Jane'e dünyayı daha iyi yapmak için neler yaptıklarını anlatmak istiyorlar.

to make the world a better place.

How can I let them down?

Onları hayal kırıklığına uğratamam.

CA: I mean, as you look at the planet's future,

CA: Gezegenin geleceğine baktığın zaman

what worries you most, actually,

seni en çok ne endişelendiriyor?

what scares you most about where we're at?

Bulunduğumuz noktada seni en çok korkutan ne?

JG: Well, the fact that we have a small window of time, I believe,

JG: Çok az bir zamanımız olduğu gerçeği,

when we can at least start healing some of the harm

bu zaman içinde verdiğimiz zararın bir kısmını telafi edebiliriz

and slowing down climate change.

ve iklim değişikliğini yavaşlatabiliriz.

But it is closing,

Ama zaman daralıyor.

and we've seen what happens with the lockdown around the world

Ayrıca COVID-19 karantinalarıyla dünyada neler olduğunu da gördük:

because of COVID-19:

clear skies over cities,

şehirlerde berrak gökyüzü,

some people breathing clean air that they've never breathed before

bazı insanların hiç solumadığı kadar temiz hava,

and looking up at the shining skies at night,

gece vakti yukarı bakıp yıldızları görebilmek

which they've never seen properly before.

ki bunu da doğru düzgün göremeyenler var.

And you know,

Ama beni en çok endişelendiren,

so what worries me most

is how to get enough people,

yeterli sayıda insana ulaşmak;

people understand, but they're not taking action,

insanlar anlasa da harekete geçmiyorlar.

how to get enough people to take action?

Bunu nasıl sağlarız?

CA: National Geographic just launched this extraordinary film about you,

CA: National Geographic hakkında olağanüstü bir film yayımladı,

highlighting your work over six decades.

60 yıllık çalışman anlatılıyor.

It's titled "Jane Goodall: The Hope."

Filmin adı ''Jane Goodall: The Hope.''

So what is the hope, Jane?

Filmin adında geçen umut ne, Jane?

JG: Well, the hope,

JG: En büyük umudum tüm bu genç insanlar.

my greatest hope is all these young people.

I mean, in China, people will come up and say,

Çin'de insanlar çıkıp diyecek ki

"Well, of course I care about the environment,

''Tabii ki çevreyi önemsiyorum,

I was in 'Roots and Shoots' in primary school."

ilkokulda 'Roots and Shoots' programındaydım.''

And you know, we have "Roots and Shoots" just hanging on to the values

''Roots and Shoots'' temel değerlerin bir parçası olacak

and they're so enthusiastic once they know the problems

ve sorunlar hakkında bilgi edindikçe çok hırslanıyorlar

and they're empowered to take action,

ve harekete geçmek için güçleniyorlar.

they are clearing the streams, removing invasive species humanely.

Akarsuları temizliyorlar, invasif türleri insani bir şekilde temizliyorlar.

And they have so many ideas.

Ve o kadar çok fikirleri var ki.

And then there's, you know, this extraordinary intellect of ours.

Tabii bir de olağanüstü zekâmız var.

We're beginning to use it to come up with technology

Hep birlikte uyum içinde yaşamak için

that really will help us to live in greater harmony,

bu zekâyı teknolojiye uygulamaya başladık.

and in our individual lives,

Bireysel hayatlarımızda,

let's think about the consequences of what we do each day.

her gün yaptığımız şeylerin sonuçlarını düşünelim.

What do we buy, where did it come from,

Neler satın alıyoruz, nereden geldi,

how was it made?

nasıl yapıldı?

Did it harm the environment, was it cruel to animals?

Doğaya zarar verdi mi? Hayvanlara acımasızca davranıldı mı?

Is it cheap because of child slave labor?

Çocuk işçiliği söz konusu olduğu için mi ucuz?

Make ethical choices.

Etik kararlar verin.

Which you can't do if you're living in poverty, by the way.

Ama yoksulluk içinde yaşıyorsanız bunu yapamazsınız.

And then finally, this indomitable spirit

Sonra imkânsız görünen şeyi başaran

of people who tackle what seems impossible

o karşı konulmaz insanlar çıkageliyor

and won't give up.

ve pes etmiyorlar.

You can't give up when you have those ...

Bunlar varlen pes edemezsiniz.

But you know, there are things that I can't fight.

Ama savaşamadığım şeyler de var.

I can't fight corruption.

Yolsuzlukla savaşamıyorum.

I can't fight military regimes and dictators.

Askeri rejimlerle ve diktatörlerle savaşamıyorum.

So I can only do what I can do,

Yalnızca yapabildiklerimi yapıyorum.

and if we all do the bits that we can do,

Hepimiz yapabildiğimizi yaparsak

surely that makes a whole that eventually will win out.

sonunda kazanabileceğimiz bir bütün olacak.

CA: So, last question, Jane.

CA: Son sorum, Jane.

If there was one idea, one thought,

Bunu seyreden herkes için bir fikir, bir düşünce aşılamak istesen

one seed you could plant in the minds of everyone watching this,

what would that be?

bu ne olurdu?

JG: You know, just remember that every day you live,

JG: Unutmayın ki yaşadığınız her gün gezegeni etkiliyorsunuz.

you make an impact on the planet.

You can't help making an impact.

Etki bırakmaktan kaçınamazsınız.

And at least, unless you're living in extreme poverty,

Aşırı yoksulluk içinde yaşamıyorsanız

you have a choice as to what sort of impact you make.

yaptığınız etkinin türü üzerinde bir seçim şansınız var.

Even in poverty you have a choice,

Hatta yoksullukta bile var

but when we are more affluent, we have a greater choice.

ama varlık içindeyken bu şansımız daha fazla.

And if we all make ethical choices,

Ve hepimiz etik seçimler yaparsak

then we start moving towards a world

torunlarımıza çok da umutsuz olmayan bir dünya bırakma yolunda adım atarız.

that will be not quite so desperate to leave to our great-grandchildren.

That's, I think, something for everybody.

Bu düşünce herkese hitap ediyor.

Because a lot of people understand what's happening,

Çünkü çok insan neler olduğunun farkında

but they feel helpless and hopeless, and what can they do,

ama çaresiz ve umutsuz hissediyorlar,

so they do nothing and they become apathetic.

dolayısıyla hiçbir şey yapmayıp duyarsızlaşıyorlar.

And that is a huge danger, apathy.

Bu da büyük bir tehlike.

CA: Dr. Jane Goodall, wow.

CA: Dr. Jane Goodall, harika.

I really want to thank you for your extraordinary life,

Olağanüstü hayatın, yaptıkların ve bizimle zaman geçirdiğin için

for all that you've done

and for spending this time with us now.

gerçekten çok teşekkür etmek istiyorum.

Thank you.

Teşekkürler.

JG: Thank you.

JG: Teşekkürler.