Every day you live, you impact the planet | Jane Goodall

Translator: Loan Nguyen Reviewer: Hoàng Trung Lê

Chris Anderson: Dr. Jane Goodall, welcome.

Chris Anderson: Tiến sĩ Jane Goodall, xin chào bà.

Jane Goodall: Thank you,

Jane Goodall: Cảm ơn anh,

and I think, you know, we couldn't have a complete interview

và tôi nghĩ, cuộc phỏng vấn này sẽ không hoàn chỉnh

unless people know Mr. H is with me,

nếu mọi người không biết ngài H đang cùng tôi,

because everybody knows Mr. H.

vì ai cũng biết ngài H.

CA: Hello, Mr. H.

CA: Xin chào ngài H.

In your TED Talk 17 years ago,

Trong bài nói chuyện TED Talk 17 năm trước,

you warned us about the dangers of humans crowding out the natural world.

bà đã cảnh báo chúng tôi về mối nguy khi nhân loại chèn ép thế giới tự nhiên.

Is there any sense in which you feel

Bà có khi nào cảm thấy rằng

that the current pandemic is kind of, nature striking back?

đại dịch hiện giờ có vẻ như là cuộc phản công của tự nhiên không?

JG: It's very, very clear that these zoonotic diseases,

JG: Rõ ràng những bệnh truyền từ động vật sang người này,

like the corona and HIV/AIDS

như corona và HIV/AIDS

and all sorts of other diseases that we catch from animals,

và tất cả loại bệnh khác mà chúng ta mắc phải từ động vật,

that's partly to do with destruction of the environment,

đều phần nào liên quan đến việc phá hủy môi trường,

which, as animals lose habitat, they get crowded together

là khi động vật mất môi trường sống, chúng sống chen chúc với nhau

and sometimes that means that a virus from a reservoir species,

và đôi khi là do một virus từ một loài vật chủ này,

where it's lived harmoniously for maybe hundreds of years,

vốn sống hòa hợp với nhau có lẽ hàng trăm năm,

jumps into a new species,

lây lan qua loài khác,

then you also get animals being pushed into closer contact with humans.

rồi tình trạng động vật bị dồn phải tiếp xúc gần hơn với con người.

And sometimes one of these animals that has caught a virus can --

Và đôi khi một trong những động vật mắc virus này có thể --

you know, provides the opportunity for that virus to jump into people

tạo cơ hội cho virus đó lây sang con người

and create a new disease, like COVID-19.

rồi tạo nên bệnh mới, như COVID-19.

And in addition to that,

Và ngoài ra,

we are so disrespecting animals.

chúng ta đang rất không tôn trọng động vật.

We hunt them,

Ta săn bắt chúng,

we kill them, we eat them,

ta giết chúng, ta ăn thịt chúng,

we traffic them,

ta buôn lậu chúng,

we send them off to the wild-animal markets

ta đem chúng ra chợ động vật hoang dã ở châu Á,

in Asia,

trong điều kiện nhồi nhét tồi tệ, trong những chiếc chuồng nhỏ xíu,

where they're in terrible, cramped conditions, in tiny cages,

with people being contaminated with blood and urine and feces,

con người bị nhiễm bẩn với máu, nước tiểu và phân,

ideal conditions for a virus to spill from an animal to an animal,

tình trạng lý tưởng cho virus truyền từ động vật tới động vật,

or an animal to a person.

hay từ động vật sang người.

CA: I'd love to just dip backwards in time for a bit,

CA: Tôi muốn quay ngược thời gian một chút

because your story is so extraordinary.

vì câu chuyện của bà quá phi thường.

I mean, despite the arguably even more sexist attitudes of the 1960s,

Bất chấp thái độ phân biệt giới tính gây tranh cãi những năm 1960,

somehow you were able to break through

bằng cách nào đó bà đã vượt qua

and become one of the world's leading scientists,

và trở thành một trong những nhà khoa học hàng đầu thế giới,

discovering this astonishing series of facts about chimpanzees,

khám phá một loạt sự thật đáng ngạc nhiên về loài tinh tinh,

such as their tool use and so much more.

như việc chúng dùng công cụ và nhiều điều khác nữa.

What was it about you, do you think,

Theo bà, điều gì ở bà

that allowed you to make such a breakthrough?

đã cho phép bà tạo ra đột phá đó?

JG: Well, the thing is, I was born loving animals,

JG: Sự thật là tôi sinh ra đã yêu động vật

and the most important thing was, I had a very supportive mother.

và điều quan trọng nhất là tôi có một người mẹ rất ủng hộ.

She didn't get mad when she found earthworms in my bed,

Bà không nổi điên khi thấy giun đất trên giường tôi,

she just said they better be in the garden.

bà chỉ nói chúng nên ở trong vườn.

And she didn't get mad when I disappeared for four hours

Và bà không nổi điên khi tôi biến mất bốn tiếng đồng hồ

and she called the police, and I was sitting in a hen house,

rồi bà gọi cảnh sát, còn tôi thì đang ngồi trong chuồng gà,

because nobody would tell me where the hole was where the egg came out.

vì không ai chỉ tôi cái lỗ mà trứng chui ra.

I had no dream of being a scientist,

Tôi không ước mơ làm nhà khoa học,

because women didn't do that sort of thing.

vì phụ nữ không làm mấy chuyện đó.

In fact, there weren't any man doing it back then, either.

Thật ra, thời ấy cũng chẳng đàn ông nào làm mấy chuyện đó.

And everybody laughed at me except Mom,

Ai cũng cười nhạo tôi trừ mẹ,

who said, "If you really want this, you're going to have to work awfully hard,

bà nói: "Nếu con thực sự muốn làm, con sẽ phải làm việc cực kỳ chăm chỉ,

take advantage of every opportunity,

tận dụng mọi cơ hội,

nếu không bỏ cuộc, có thể con sẽ tìm ra cách."

if you don't give up, maybe you'll find a way."

CA: And somehow, you were able to kind of, earn the trust of chimpanzees

CA: Và bằng cách nào đó, bà đã chiếm được lòng tin của loài tinh tinh

in the way that no one else had.

theo cách chưa từng ai làm được.

Looking back, what were the most exciting moments that you discovered

Khi nghĩ lại, khoảnh khắc nào thú vị nhất khi bà tìm hiểu về tinh tinh

or what is it that people still don't get about chimpanzees?

hay có điều gì ở tinh tinh mà con người vẫn chưa hiểu được?

JG: Well, the thing is, you say, "See things nobody else had,

JG: Sự thật là, anh nói "Thấy những thứ chưa ai thấy,

get their trust."

chiếm lòng tin của chúng".

Nobody else had tried.

Chưa ai từng thử.

Quite honestly.

Thành thật là vậy.

So, basically, I used the same techniques

Nên về cơ bản, tôi sử dụng kỹ thuật

that I had to study the animals around my home when I was a child.

tôi đã dùng để nghiên cứu động vật quanh nhà khi tôi còn nhỏ.

Just sitting, patiently,

Chỉ ngồi đó, thật kiên nhẫn,

not trying to get too close too quickly,

cố không đến quá gần quá nhanh,

but it was awful, because the money was only for six months.

nhưng thật kinh khủng, vì chi phí chỉ đủ cho sáu tháng.

I mean, you can imagine how difficult to get money

Anh có thể tưởng tượng khó khăn đến thế nào để có tiền

for a young girl with no degree,

với một cô gái trẻ không bằng cấp,

to go and do something as bizarre as sitting in a forest.

để đi và làm điều kỳ quặc là ngồi trong rừng.

And you know, finally,

Anh biết đó, cuối cùng,

we got money for six months from an American philanthropist,

chúng tôi xin được tiền cho sáu tháng từ một nhà hảo tâm người Mỹ,

and I knew with time I'd get the chimps' trust,

và tôi biết từ từ tôi sẽ lấy được lòng tin của tinh tinh,

but did I have time?

nhưng tôi có thời gian không?

And weeks became months and then finally, after about four months,

Rồi tuần trở thành tháng và cuối cùng, sau khoảng bốn tháng,

one chimpanzee began to lose his fear,

một con tinh tinh bắt đầu bớt sợ,

and it was he that on one occasion I saw --

và đó là con tinh tinh mà tôi đã có lần nhìn thấy --

I still wasn't really close, but I had my binoculars --

tôi vẫn chưa đến gần, nhưng tôi có ống nhòm --

and I saw him using and making tools to fish for termites.

tôi thấy nó sử dụng và chế tạo công cụ để bắt mối.

And although I wasn't terribly surprised,

Dù tôi không quá ngạc nhiên,

because I've read about things captive chimps could do --

vì tôi đã đọc những điều mà tinh tinh nuôi nhốt có thể làm,

but I knew that science believed

nhưng tôi biết khoa học tin rằng

that humans, and only humans, used and made tools.

con người, chỉ có con người, sử dụng và chế tạo công cụ.

And I knew how excited [Dr. Louis] Leakey would be.

Và tôi biết Leakey [Tiến sĩ Louis] sẽ vui thế nào.

And it was that observation

Chính sự quan sát đó

that enabled him to go to the National Geographic,

đã cho phép ông tới tạp chí Địa Lý Quốc Gia,

and they said, "OK, we'll continue to support the research,"

rồi họ bảo, "Được, chúng tôi sẽ tiếp tục hỗ trợ nghiên cứu này",

and they sent Hugo van Lawick, the photographer-filmmaker,

rồi họ gửi Hugo van Lawick, nhiếp ảnh gia kiêm nhà làm phim,

to record what I was seeing.

để quay lại những gì tôi thấy.

So a lot of scientists didn't want to believe the tool-using.

Nhiều nhà khoa học không muốn tin việc sử dụng công cụ.

In fact, one of them said I must have taught the chimps.

Thật ra, một trong số họ nói tôi hẳn đã dạy cho tinh tinh.

(Laughter)

(Cười)

Since I couldn't get near them, it would have been a miracle.

Do tôi không đến gần chúng, điều đó hẳn là kỳ diệu.

But anyway, once they saw Hugo's film

Nhưng dù sao, khi họ xem phim của Hugo

and that with all my descriptions of their behavior,

kèm tất cả mô tả của tôi về hành vi của chúng,

the scientists had to start changing their minds.

các nhà khoa học phải bắt đầu thay đổi suy nghĩ.

CA: And since then, numerous other discoveries

CA: Kể từ đó, nhiều khám phá khác

that placed chimpanzees much closer to humans than people cared to believe.

đã chỉ ra tinh tinh thực sự gần gũi với con người hơn chúng ta tưởng.

I think I saw you say at one point that they have a sense of humor.

Tôi nhớ bà từng nói chúng rất hài hước.

How have you seen that expressed?

Điều đó được thể hiện ra sao?

JG: Well, you see it when they're playing games,

JG: Anh thấy điều đó khi chúng chơi trò chơi,

and there's a bigger one playing with a little one,

có con lớn hơn chơi với con nhỏ hơn,

and he's trailing a vine around a tree.

nó kéo lê một dây leo quanh một cái cây.

And every time the little one is about to catch it,

Mỗi khi con nhỏ sắp chộp được,

the bigger one pulls it away,

con lớn kéo dây ra xa,

and the little one starts crying

con nhỏ bắt đầu khóc

and the big one starts laughing.

còn con lớn bắt đầu cười.

So, you know.

Thế là tôi biết.

CA: And then, Jane, you observed something much more troubling,

CA: Sau đó bà đã quan sát được một điều phức tạp hơn,

which was these instances of chimpanzee gangs,

đó là trường hợp các băng nhóm tinh tinh,

tribes, groups, being brutally violent to each other.

bộ tộc, nhóm, trở nên bạo lực hung hãn với nhau.

I'm curious how you process that.

Tôi tò mò không biết suy nghĩ của bà như thế nào.

And whether it made you, kind of,

Liệu rằng điều đó có khiến bà cảm thấy,

I don't know, depressed about us, we're close to them,

buồn lòng về con người, bởi cả hai rất tương đồng,

did it make you feel that violence is irredeemably

liệu có làm bà thấy bạo lực là đặc tính tất yếu

part of all the great apes, somehow?

ở bất cứ họ linh trưởng nào không?

JG: Well, it obviously is.

JG: Rõ ràng là vậy.

And my first encounter with human, what I call evil,

Lần tiếp xúc đầu tiên của tôi với bản tính độc ác của con người,

was the end of the war

là khi chiến tranh vừa chấm dứt

and the pictures from the Holocaust.

những hình ảnh của cuộc Diệt Chủng.

And you know, that really shocked me.

Chúng thực sự làm tôi sốc.

That changed who I was.

Bản thân tôi thay đổi từ đó.

I was 10, I think, at the time.

Tôi nghĩ khi ấy mình mới mười tuổi.

And when the chimpanzees,

Khi tôi nhận ra

when I realized they have this dark, brutal side,

tinh tinh cũng có mặt tối tăm hung hãn,

I thought they were like us but nicer.

tôi nghĩ chúng như chúng ta nhưng dễ thương hơn.

And then I realized they're even more like us

Rồi tôi nhận ra chúng còn giống chúng ta hơn

than I had thought.

là tôi từng nghĩ.

And at that time, in the early '70s,

Khi ấy là đầu thập niên 70,

it was very strange,

một thời kỳ rất lạ,

aggression, there was a big thing

sự hung hăng đang là chủ đề lớn

about, is aggression innate or learned.

được tranh cãi là bẩm sinh hay do học hỏi.

And it became political.

Rồi nó được mang lên chính trường.

And it was, I don't know, it was a very strange time,

Với tôi, đây là một thời kỳ vô cùng lạ lẫm,

and I was coming out, saying,

và tôi lên tiếng rằng:

"No, I think aggression is definitely

"Không, tôi nghĩ sự hung hăng

part of our inherited repertoire of behaviors."

chính xác là hành vi được di truyền của chúng ta."

And I asked a very respected scientist what he really thought,

Tôi hỏi một nhà khoa học rất nổi tiếng ông nghĩ sao,

because he was coming out on the clean slate,

vì ông đã tuyên bố không căn cứ rằng,

aggression is learned,

bản tính này do học hỏi mà có,

and he said, "Jane, I'd rather not talk about what I really think."

ông nói: "Jane, tôi không muốn nói về những gì tôi thực sự nghĩ."

That was a big shock as far as science was concerned for me.

Trên phương diện khoa học điều này thực sự làm tôi rất sốc.

CA: I was brought up to believe a world of all things bright and beautiful.

CA: Tôi được dạy tin rằng mọi thứ đều tươi đẹp trong cuộc sống.

You know, numerous beautiful films of butterflies and bees and flowers,

Vô số thước phim đẹp về bướm và ong và hoa,

and you know, nature as this gorgeous landscape.

tự nhiên thật tươi đẹp vô cùng.

And many environmentalists often seem to take the stance,

Nhiều nhà môi trường học dường như hay thể hiện thái độ rằng:

"Yes, nature is pure, nature is beautiful, humans are bad,"

"Vâng, tự nhiên thật trong lành, đẹp đẽ, còn con người thì xấu xa,"

but then you have the kind of observations that you see,

nhưng rồi ta cũng quan sát thấy rằng,

when you actually look at any part of nature in more detail,

khi thực sự tìm hiểu về bất kỳ thành tố nào của tự nhiên,

you see things to be terrified by, honestly.

ta lại thấy những điều đáng sợ.

Bà nghĩ sao về chuyện này,

What do you make of nature, how do you think of it,

và chúng ta nên có thái độ như thế nào?

how should we think of it?

JG: Nature is, you know,

JG: Nhắc tới tự nhiên, như anh biết đấy,

I mean, you think of the whole spectrum of evolution,

là nhắc tới toàn bộ phạm trù của tiến hóa,

and there's something about going to a pristine place,

nó gợi lại trong ta một cảm giác ban sơ,

and Africa was very pristine when I was young.

và châu Phi rất hoang sơ khi tôi còn nhỏ.

And there were animals everywhere.

Động vật ở mọi nơi.

And I never liked the fact that lions killed,

Tôi không thích việc sư tử săn mồi,

they have to, I mean, that's what they do,

dù biết đó là bản chất của chúng.

if they didn't kill animals, they would die.

Nếu chúng không ăn thịt động vật, chúng sẽ chết.

And the big difference between them and us, I think,

Khác biệt lớn giữa chúng và chúng ta, theo tôi,

is that they do what they do because that's what they have to do.

chính là chúng làm vậy bởi đó là việc chúng phải làm.

And we can plan to do things.

Còn chúng ta có thể lên kế hoạch làm việc.

Our plans are very different.

Kế hoạch của chúng ta rất khác biệt.

We can plan to cut down a whole forest,

Chúng ta có thể lên kế hoạch chặt toàn bộ một khu rừng,

because we want to sell the timber,

vì chúng ta muốn bán gỗ,

or because we want to build another shopping mall,

hay vì chúng ta muốn xây một khu thương mại khác,

something like that.

hoặc vì lý do nào khác.

So our destruction of nature and our warfare,

Sự phá hủy thiên nhiên và chiến tranh của chúng ta,

we're capable of evil because we can sit comfortably

chúng ta có khả năng trở nên xấu xa vì chúng ta có thể ngồi lại thoải mái

and plan the torture of somebody far away.

và lên kế hoạch hành hạ ai đó từ xa.

That's evil.

Thật là xấu xa.

Chimpanzees have a sort of primitive war,

Tinh tinh có kiểu chiến tranh nguyên sơ,

and they can be very aggressive,

chúng có thể rất hiếu chiến,

but it's of the moment.

nhưng chỉ trong tức thời,

It's how they feel.

đó là cách chúng cảm nhận.

It's response to an emotion.

Đó là phản ứng cho cảm xúc của chúng.

CA: So your observation of the sophistication of chimpanzees

CA: Trong quan sát của mình về tính phức tạp của tinh tinh

doesn't go as far as what some people would want to say

bà thấy chúng không giống như những điều bị người ta thổi phồng

is the sort of the human superpower,

tinh tinh không hề có siêu năng lực,

of being able to really simulate the future in our minds in great detail

về khả năng định hình tương lai với đa dạng chi tiết như con người

and make long-term plans.

và lập kế hoạch dài hạn.

And act to encourage each other to achieve those long-term plans.

Và hành động khích lệ nhau để đạt được các kế hoạch dài hạn đó.

That that feels, even to someone who spent so much time with chimpanzees,

Đây dường như, thậm chí đối với người bỏ nhiều thời gian với tinh tinh,

that feels like a fundamentally different skill set

một bộ kỹ năng cơ bản hoàn toàn khác

that we just have to take responsibility for

mà chúng ta phải chịu trách nhiệm

and use much more wisely than we do.

để sử dụng một cách khôn ngoan hơn.

JG: Yes, and I personally think,

JG: Vâng, cá nhân tôi nghĩ,

I mean, there's a lot of discussion about this,

đã có nhiều cuộc thảo luận về chuyện này,

but I think it's a fact that we developed the way of communication

nhưng thực tế là chúng ta đã phát triển cách giao tiếp

that you and I are using.

như anh và tôi đang dùng.

And because we have words,

Bởi chúng ta có từ ngữ,

I mean, animal communication is way more sophisticated

ý tôi là, giao tiếp động vật còn phức tạp hơn những gì

than we used to think.

chúng ta vẫn nghĩ.

And chimpanzees, gorillas, orangutans

Tinh tinh, khỉ đột, đười ươi

can learn human sign language of the Deaf.

có thể học ngôn ngữ kí hiệu của con người dành cho người điếc.

But we sort of grow up speaking whatever language it is.

Nhưng chúng ta có thể nói bất kỳ ngôn ngữ nào được học,

So I can tell you about things that you've never heard of.

nên tôi có thể nói cho anh những điều mà anh chưa từng nghe đến.

And a chimpanzee couldn't do that.

Tinh tinh không thể làm thế.

And we can teach our children about abstract things.

Chúng ta có thể dạy cho con trẻ về những khái niệm trừu tượng.

And chimpanzees couldn't do that.

Tinh tinh không làm được.

So yes, chimpanzees can do all sorts of clever things,

Vâng, tinh tinh có thể làm nhiều thứ khéo léo,

and so can elephants and so can crows and so can octopuses,

con voi, con quạ hay bạch tuộc cũng vậy,

but we design rockets that go off to another planet

nhưng chúng ta thiết kế hỏa tiễn có thể bay tới hành tinh khác

and little robots taking photographs,

và robot nhỏ chụp hình,

and we've designed this extraordinary way of you and me talking

chúng ta giao tiếp trơn tru một cách kỳ lạ

in our different parts of the world.

dù ở những vùng khác nhau trên thế giới.

When I was young, when I grew up,

Khi tôi còn trẻ, khi tôi lớn lên,

there was no TV, there were no cell phones,

không có TV, không có điện thoại di động,

there was no computers.

không có máy vi tính.

It was such a different world,

Nó là một thế giới khác biệt,

I had a pencil, pen and notebook, that was it.

Tôi có bút chì, bút bi, sổ tay, chỉ có thế.

CA: So just going back to this question about nature,

CA: Quay lại câu hỏi về tự nhiên,

because I think about this a lot,

vì tôi nghĩ nhiều về việc này,

and I struggle with this, honestly.

tôi tranh đấu với chuyện này, thành thực mà nói.

So much of your work, so much of so many people who I respect,

Nhiều công trình của bà, nhiều công trình của người khác tôi ngưỡng mộ

is about this passion for trying not to screw up the natural world.

nói về đam mê nhằm bảo tồn thế giới tự nhiên.

So is it possible, is it healthy, is it essential, perhaps,

Liệu có khả năng, hay có quan trọng không

to simultaneously accept that many aspects of nature

khi đồng thời chấp nhận rằng những khía cạnh khác của tự nhiên

are terrifying,

vô cùng đáng sợ,

but also, I don't know, that it's awesome,

nhưng cùng lúc cũng thật hùng vĩ,

and that some of the awesomeness comes from its potential to be terrifying

và sự hùng vĩ ấy phần nào đến từ tiềm năng gây kinh sợ

and that it is also just breathtakingly beautiful,

mà nó lại cũng đẹp đến nín thở,

and that we cannot be ourselves, because we are part of nature,

chúng ta không được là bản thân mình, vì chúng ta là một phần của tự nhiên,

we cannot be whole

chúng ta không thể được trọn vẹn

unless we somehow embrace it and are part of it?

trừ khi chúng ta bằng cách nào đó chấp nhận nó và là một bộ phận của nó?

Help me with the language, Jane, on how that relationship should be.

Giúp tôi trình bày với, Jane, về mối quan hệ đó nên ra sao.

JG: Well, I think one of the problems is, you know, as we developed our intellect,

JG: Tôi nghĩ một trong số vấn đề là, khi chúng ta phát triển trí tuệ,

and we became better and better

chúng ta trở nên tốt và tốt hơn

at modifying the environment for our own use,

điều chỉnh môi trường cho chúng ta dùng,

and creating fields and growing crops

và tạo nên những cánh đồng và trồng cây lương thực

where it used to be forest or woodland,

vốn là nơi từng là rừng hay vùng trồng cây,

and you know, we won't go into that now,

anh biết đấy, giờ chúng ta sẽ không đi theo cách đó

but we have this ability to change nature.

nhưng chúng ta có khả năng thay đổi tự nhiên.

And as we've moved more into towns and cities,

Khi chúng ta chuyển đến sống ở thành phố và thị trấn,

and relied more on technology,

và dựa nhiều vào công nghệ,

many people feel so divorced from the natural world.

nhiều người cảm thấy xa rời thế giới tự nhiên.

And there's hundreds, thousands of children

Có hàng trăm ngàn trẻ em

growing up in inner cities,

lớn lên trong thành phố,

where there basically isn't any nature,

căn bản là không có chút tự nhiên nào,

which is why this movement now to green our cities is so important.

đó là lý do phong trào hiện nay là làm xanh thành phố thật quan trọng.

And you know, they've done experiments,

Anh biết đấy, họ đang thí nghiệm,

I think it was in Chicago, I'm not quite sure,

tôi nghĩ là tại ở Chicago, tôi cũng không chắc,

and there were various empty lots

có nhiều chỗ trống khác nhau

in a very violent part of town.

ở những vùng ngột ngạt của thành phố.

So in some of those areas they made it green,

Ở những vùng đó họ phủ xanh,

they put trees and flowers and things, shrubs in these vacant lots.

họ để cây và hoa và nhiều thứ, bụi rậm ở những chỗ trống.

And the crime rate went right down.

Tỷ lệ tội phạm giảm xuống.

So then of course, they put trees in the other half.

Dĩ nhiên là, họ để cây cối ở nửa kia.

So it just shows, and also,

Điều đó chứng minh khá nhiều, cũng thế,

there have been studies done showing that children

có nhiều nghiên cứu cho thấy trẻ em

really need green nature for good psychological development.

thực sự cần thiện nhiên xanh cho sự phát triển tâm sinh lý tốt.

But we are, as you say, part of nature

Nhưng chúng ta, như anh đã nói, là bộ phận của tự nhiên

and we disrespect it, as we are,

chúng ta không tôn trọng điều đó, như bản thân chính mình,

and that is so terrible for our children

điều đó quá khủng khiếp cho trẻ em

and our children's children,

và con cháu của con chúng ta,

because we rely on nature for clean air, clean water,

vì chúng ta lệ thuộc vào tự nhiên cho không khí sạch, nước sạch,

for regulating climate and rainfall.

để điều hòa khí hậu và lượng mưa.

Look what we've done, look at the climate crisis.

Hãy xem những gì chúng ta đã làm, khủng hoảng khí hậu.

That's us. We did that.

Đó là lỗi chúng ta. Chúng ta đã gây họa.

CA: So a little over 30 years ago,

CA: Hơn 30 năm qua,

you made this shift from scientist mainly to activist mainly, I guess.

tôi đoán bà chuyển từ chỉ là nhà khoa học sang chỉ là nhà hoạt động.

Why?

Tại sao vậy?

JG: Conference in 1986, scientific one, I'd got my PhD by then

JG: Hội nghị năm 1986, về khoa học, tôi vừa có bằng tiến sĩ

and it was to find out how chimp behavior differed, if it did,

tôi định tìm xem hành vi tinh tinh khác ra sau, nếu có,

from one environment to another.

từ môi trường này đến môi trường khác.

There were six study sites across Africa.

Có sáu chỗ nghiên cứu khắp châu Phi.

So we thought, let’s bring these scientists together

Vậy nên chúng tôi nghĩ, hãy đưa các nhà khoa học đến với nhau

and explore this,

và khám phá điều này,

which was fascinating.

một điều thật thú vị.

But we also had a session on conservation

Nhưng chúng tôi cũng có một phiên về việc bảo tồn

and a session on conditions in some captive situations

và một phiên về điều kiện trong những khu nuôi nhốt

like medical research.

giống như nghiên cứu y khoa,

And those two sessions were so shocking to me.

Hai phiên đó làm tôi rất sốc.

I went to the conference a a scientist,

Tôi tới hội nghị như một nhà khoa học,

and I left as an activist.

và tôi đi ra như nhà hoạt động.

I didn't make the decision, something happened inside me.

Tôi không ra quyết định, điều gì đã diễn ra trong tôi.

CA: So you spent the last 34 years

CA: Vậy bà bỏ ra 34 năm vừa qua

sort of tirelessly campaigning for a better relationship

vận động không mệt mỏi cho mối quan hệ tốt hơn

between people and nature.

giữa con người và tự nhiên.

What should that relationship look like?

Mối quan hệ đó nên ra sao?

JG: Well, you know, again you come up with all these problems.

JG: Anh biết đấy, anh gặp phải tất cả những vấn đề này.

People have to have space to live.

Người ta cần chỗ để sống.

But I think the problem is

Nhưng tôi nghĩ vấn đề là

that we've become, in the affluent societies,

trong xã hội giàu có, chúng ta trở nên

too greedy.

quá tham lam.

I mean, honestly, who needs four houses with huge grounds?

Thành thực mà nói, ai cần bốn căn nhà với mảnh đất to lớn?

And why do we need yet another shopping mall?

Tại sao chúng ta cần khu mua sắm khác nữa?

And so on and so on.

Vân vân và vân vân.

So we are looking at short-term economic benefit,

Chúng ta xem lợi ích kinh tế ngắn hạn

money has become a sort of god to worship,

tiền bạc trở thành loại thánh để thờ phụng

as we lose all spiritual connection with the natural world.

khi chúng ta mất hết mối liên hệ tinh thần với thế giới tự nhiên.

And so we're looking for short-term monetary gain, or power,

Chúng ta tìm kiếm nguồn tiền ngắn hạn, hay quyền lực,

rather than the health of the planet

hơn là sức khỏe của hành tinh

and the future of our children.

và tương lai của con em chúng ta.

We don't seem to care about that anymore.

Dường như chúng ta không quan tâm về điều đó nữa nữa.

That's why I'll never stop fighting.

Đó là lý do tôi sẽ không ngừng đấu tranh.

CA: I mean, in your work specifically on chimpanzee conservation,

CA: Ý tôi, công trình của bà đặc biệt về bảo tồn tinh tinh,

you've made it practice to put people at the center of that,

bà biến nó thành thực tế khi đưa con người là trung tâm,

local people, to engage them.

lôi cuốn người dân địa phương.

How has that worked

Bà đã làm thế nào được

and do you think that's an essential idea

và bà có nghĩ đó là ý tưởng quan trọng

if we're to succeed in protecting the planet?

nếu chúng ta thành công trong việc bảo vệ hành tinh?

JG: You know, after that famous conference,

JG: Anh biết đấy, sau hội nghị nổi tiếng đó,

I thought, well, I must learn more about why chimps are vanishing in Africa

Tôi đã nghĩ, tôi phải học hỏi nhiều hơn lý do tinh tinh biến mất ở Châu Phi

and what's happening to the forest.

và những gì xảy ra ở các khu rừng.

So I got a bit of money together and went out to visit six range countries.

Vậy nên tôi gom ít tiền bạc lại và đi thăm sáu nước.

And learned a lot about the problems faced by chimps, you know,

Và học được nhiều về những vấn đề mà tinh tinh đối mặt,

hunting for bushmeat and the live animal trade

săn tìm thịt vật hoang dã và mua bán động vật sống

and caught in snares

bắt bằng bẫy

and human populations growing and needing more land

dân số gia tăng và cần thêm đất

for their crops and their cattle and their villages.

cho mùa màng và gia súc của họ và làng xóm họ.

But I was also learning about the plight faced by so many people.

Nhưng tôi cũng biết những hoàn cảnh mà nhiều người đối mặt.

The absolute poverty, the lack of health and education,

Tình trạng nghèo khó, thiếu hệ thống y tế và giáo dục,

the degradation of the land.

giảm chất lượng đất đai.

And it came to a head when I flew over the tiny Gombe National Park.

Nó đến trước tôi khi tôi bay qua Vườn Quốc Gia Gombe nhỏ bé.

It had been part of this equatorial forest belt right across Africa

Nó từng là phần của vành đai rừng xích đạo ngang qua ngay châu Phi

to the west coast,

tới bờ Tây,

and in 1990,

vào năm 1990,

it was just this little island of forest, just tiny national park.

nó chỉ là một khu rừng nhỏ bé, chỉ là công viên quốc gia nhỏ.

All around, the hills were bare.

Quanh đó, đồi thì trọc.

And that's when it hit me.

Đó là lúc làm tôi sực tỉnh.

If we don't do something

Nếu chúng ta không làm điều gì

to help the people find ways of living

để giúp người ta tìm cách sinh sống

without destroying their environment,

mà không hủy hoại môi trường,

we can't even try to save the chimps.

chúng ta thậm chí không thể cố cứu loài tinh tinh.

So the Jane Goodall Institute began this program "Take Care,"

Nên Viện Jane Goodall bắt đầu chương trình "Chăm Sóc," này

we call it "TACARE."

chúng tôi gọi nó "TACARE."

And it's our method of community-based conservation,

Đó là phương pháp của chúng tôi về bảo tồn dựa vào cộng đồng,

totally holistic.

hoàn toàn tổng hòa.

And we've now put the tools of conservation

Chúng tôi giờ đặt công cụ bảo tồn

into the hand of the villagers,

vào tay dân làng,

because most Tanzanian wild chimps are not in protected areas,

vì hầu hết tinh tinh hoang dã ở Tanzania không ở vùng được bảo vệ,

they're just in the village forest reserves.

chúng chỉ ở trong khu dự trữ rừng của làng.

And so, they now go and measure the health of their forest.

Nên giờ họ đi và đo lường sức khỏe của khu rừng của họ.

They've understood now

Giờ họ đã hiểu

that protecting the forest isn't just for wildlife,

rằng bảo vệ rừng không chỉ dành cho đời sống hoang dã,

it's their own future.

mà đó là tương lai của họ.

That they need the forest.

Là họ cần rừng.

And they're very proud.

Và họ rất tự hào.

The volunteers go to workshops,

Tình nguyện viên dự hội thảo,

they learn how to use smartphones,

họ biết cách dùng điện thoại thông minh,

they learn how to upload into platform and the cloud.

họ biết cách đăng lên trên diễn đàn và mạng.

And so it's all transparent.

Rồi tất cả rõ ràng.

And the trees have come back,

Và cây quay lại,

there's no bare hills anymore.

không còn đồi trọc nữa.

They agreed to make a buffer zone around Gombe,

Họ đồng ý tạo vùng đệm quanh Gombe,

so the chimps have more forest than they did in 1990.

để tinh tinh có thêm rừng hơn năm 1990.

They're opening up corridors of forest

Họ mở ra hành lang quanh rừng

to link the scattered chimp groups so that you don't get too much inbreeding.

để nối những nhóm tinh tinh rải rác vì bạn không muốn cận phối giống.

So yes, it's worked, and it's in six other countries now.

Vâng, nó có tác dụng, và nó hiện được thực hiện ở sáu quốc gia.

Same thing.

Tương tự.

CA: I mean, you've been this extraordinary tireless voice, all around the world,

CA: Tôi muốn nói, bà là một tiếng nói lạ không mệt mỏi, khắp thế giới

just traveling so much,

đi rất nhiều,

speaking everywhere, inspiring people everywhere.

nói chuyện mọi nơi, truyền cảm hứng cho mọi người khắp nơi.

How on earth do you find the energy,

Làm thế nào mà bà có được năng lượng đó,

you know, the fire to do that,

bà biết đấy, ngọn lửa để làm việc,

because that is exhausting to do,

vì làm vậy thật tốn sức,

every meeting with lots of people,

mọi cuộc họp với nhiều người,

it is just physically exhausting,

nó chỉ là mệt mỏi thể chất,

and yet, here you are, still doing it.

thế nhưng, ở đây, bà vẫn làm việc.

How are you doing this, Jane?

Làm sao mà bà làm được, Jane?

JG: Well, I suppose, you know, I'm obstinate, I don't like giving up,

JG: Tôi cho rằng tôi cứng cỏi, tôi không thích đầu hàng,

but I'm not going to let these CEOs of big companies

tôi sẽ không chùn bước trước những CEO của các công ty lớn

who are destroying the forests,

đang hủy hoại rừng,

or the politicians who are unraveling all the protections that were put in place

hay chính gia đang tháo dỡ mọi sự bảo hộ đang được thực hiện

by previous presidents,

bởi những cựu tổng thống,

and you know who I'm talking about.

anh biết tôi đang nói về ai mà.

And you know, I'll go on fighting,

Anh biết đấy, tôi tiếp tục tranh đấu.

I care about, I'm passionate about the wildlife.

Tôi quan tâm, tôi đam mê đời sống hoang dã.

I'm passionate about the natural world.

Tôi say mê thế giới tự nhiên.

I love forests, it hurts me to see them damaged.

Tôi yêu thích rừng, tôi thấy tổn thương khi thấy chúng bị thiệt hại.

And I care passionately about children.

Tôi quan tâm sâu sắc về trẻ con.

And we're stealing their future.

Chúng ta đánh cắp tương lai của chúng.

And I'm not going to give up.

Tôi sẽ không đầu hàng.

So I guess I'm blessed with good genes, that's a gift,

Tôi đoán tôi may mắn có được gen tốt, đó là món quà,

and the other gift, which I discovered I had,

một món quà khác, tôi khám phá ra mình có,

was communication,

là giao tiếp,

whether it's writing or speaking.

dù là viết hay nói.

And so, you know,

Anh thấy đấy,

if going around like this wasn't working,

nếu đi quanh như thế mà không có tác dụng,

but every time I do a lecture,

nhưng mỗi khi tôi phát biểu,

people come up and say,

mọi người đứng dậy và nói:

"Well, I had given up, but you've inspired me,

"Tôi đã đầu hàng, nhưng bà truyền cảm hứng cho tôi,

I promise to do my bit."

Tôi hứa sẽ làm phần nhỏ của mình."

And we have our youth program "Roots and Shoots" now in 65 countries

Rồi chúng tôi có chương trình cho giới trẻ "Roots and Shoots" giờ ở 65 nước

and growing fast,

đang phát triển nhanh,

all ages,

mọi lứa tuổi,

all choosing projects to help people, animals, the environment,

tất cả chọn dự án để giúp con người, động vật, môi trường,

rolling up their sleeves and taking action.

xắn tay và hành động.

And you know, they look at you with shining eyes,

Anh biết đấy, họ nhìn tôi với ánh mắt sáng ngời,

wanting to tell Dr. Jane what they've been doing

muốn kể với Tiến sĩ Jane họ đang làm gì

to make the world a better place.

để thế giới trở thành một nơi tốt hơn.

How can I let them down?

Làm sao mà tôi làm họ thất vọng?

CA: I mean, as you look at the planet's future,

CA: Ý tôi, khi bà nhìn vào tương lai hành tinh,

what worries you most, actually,

điều gì thực sự làm bà lo lắng nhất,

what scares you most about where we're at?

làm bà sợ nhất về tình trạng hiện giờ của chúng ta?

JG: Well, the fact that we have a small window of time, I believe,

JG: Sự thật là chúng ta còn chút thời gian, tôi tin thế,

when we can at least start healing some of the harm

khi chúng ta có thể ít ra bắt đầu chữa trị những gì nguy hại

and slowing down climate change.

và làm chậm lại sự thay đổi khí hậu.

But it is closing,

Nhưng nó đang đóng dần,

and we've seen what happens with the lockdown around the world

chúng ta thấy điều xảy ra với việc đóng cửa quanh thế giới

because of COVID-19:

vì COVID-19:

clear skies over cities,

bầu trời trong ở các thành phố,

some people breathing clean air that they've never breathed before

vài người hít thở không khí sạch mà chưa từng có trước đó

and looking up at the shining skies at night,

và nhìn lên bầu trời sáng ban đêm

which they've never seen properly before.

mà họ chưa thấy lúc trước.

And you know,

Anh biết đấy,

so what worries me most

điều lo lắng nhất

is how to get enough people,

là làm sao có đủ người

people understand, but they're not taking action,

mọi người hiểu, nhưng họ không hành động,

how to get enough people to take action?

làm sao có đủ người dám hành động?

CA: National Geographic just launched this extraordinary film about you,

CA: Kênh Địa Lý Quốc Gia vừa tung ra bộ phim hoành tráng về bà,

highlighting your work over six decades.

nêu bật công trình của bà qua sáu thập niên.

It's titled "Jane Goodall: The Hope."

Nó có tựa là "Jane Goodall: Niềm Hy Vọng."

So what is the hope, Jane?

Đó là hy vọng gì vậy, Jane?

JG: Well, the hope,

JG: Hy vọng,

my greatest hope is all these young people.

hy vọng lớn nhất của tôi là tất cả bạn trẻ này.

I mean, in China, people will come up and say,

Ý tôi, tại Trung Quốc, mọi người đứng lên và nói:

"Well, of course I care about the environment,

"Dĩ nhiên tôi quan tâm đến môi trường,

Tôi tham gia "Roots and Shoots" ở tiểu học."

I was in 'Roots and Shoots' in primary school."

And you know, we have "Roots and Shoots" just hanging on to the values

Anh biết đấy, chúng tôi có "Roots and Shoots" giữ gìn các giá trị

and they're so enthusiastic once they know the problems

họ rất say mê một khi họ biết về những vấn đề

and they're empowered to take action,

họ được trao quyền hành động,

they are clearing the streams, removing invasive species humanely.

họ làm sạch suối, xóa bỏ các loài xâm hại một cách nhân đạo.

And they have so many ideas.

Họ có nhiều ý tưởng.

And then there's, you know, this extraordinary intellect of ours.

Rồi thế đó, anh biết đấy, trí tuệ đặc biệt này của chúng ta.

We're beginning to use it to come up with technology

Chúng ta bắt đầu sử dụng nó để nghĩ tới công nghệ

that really will help us to live in greater harmony,

thực sự giúp chúng ta sống hòa đồng hơn,

and in our individual lives,

trong đời sống riêng của chúng ta,

let's think about the consequences of what we do each day.

hãy nghĩ về hậu quả chúng ta làm hằng ngày.

What do we buy, where did it come from,

Chúng ta mua gì, nó đến từ đâu,

how was it made?

sản xuất nó ra sao?

Did it harm the environment, was it cruel to animals?

Liệu nó có làm hại môi trường, nó có độc ác với động vật?

Is it cheap because of child slave labor?

Có phải nó rẻ vì làm bằng công sức trẻ em?

Make ethical choices.

Hãy chọn lựa hợp đạo đức.

Which you can't do if you're living in poverty, by the way.

Nhân tiện, bạn không thể làm nếu bạn sống trong nghèo khổ.

And then finally, this indomitable spirit

Cuối cùng là tinh thần bất khuất

of people who tackle what seems impossible

của những người đương đầu với những điều tưởng như không thể

and won't give up.

và không đầu hàng.

You can't give up when you have those ...

Bạn không thể đầu hàng khi bạn có tinh thần đó.

But you know, there are things that I can't fight.

Nhưng anh biết đấy, có những thứ tôi không thể đấu tranh.

I can't fight corruption.

Tôi không thể đấu tranh chống tham nhũng.

I can't fight military regimes and dictators.

Tôi không thể đấu tranh chống chế độ quân phiệt và độc tài.

So I can only do what I can do,

Vậy nên tôi chỉ làm việc mình có thể làm,

and if we all do the bits that we can do,

và nếu tất cả chúng ta làm một chút những gì mình có thể

surely that makes a whole that eventually will win out.

chắc chắn sẽ gộp lại thành thắng lợi cuối cùng.

CA: So, last question, Jane.

CA: Câu hỏi cuối, Jane.

If there was one idea, one thought,

Nếu có một ý tưởng, một suy nghĩ,

one seed you could plant in the minds of everyone watching this,

một hạt giống mà bà gieo vào đầu những ai đang xem,

what would that be?

điều đó là gì?

JG: You know, just remember that every day you live,

JG: Hãy nhớ rằng từng ngày bạn sống,

you make an impact on the planet.

bạn tác động lên hành tinh.

You can't help making an impact.

Bạn không thể ngừng tác động.

And at least, unless you're living in extreme poverty,

Ít ra, trừ phi bạn quá nghèo,

you have a choice as to what sort of impact you make.

bạn có chọn lựa bạn tác động gì.

Even in poverty you have a choice,

Thậm chí dù nghèo, bạn có một lựa chọn,

but when we are more affluent, we have a greater choice.

nhưng khi chúng ta đầy đủ hơn, chúng ta có lựa chọn nhiều hơn.

And if we all make ethical choices,

Nếu chúng ta lựa chọn có đạo đức,

then we start moving towards a world

thì chúng ta bắt đầu tiến về một thế giới

that will be not quite so desperate to leave to our great-grandchildren.

không quá tuyệt vọng để truyền lại cho con cháu về sau.

That's, I think, something for everybody.

Tôi nghĩ, đó là điều dành cho mọi người.

Because a lot of people understand what's happening,

Vì nhiều người hiểu chuyện gì đang diễn ra

but they feel helpless and hopeless, and what can they do,

nhưng họ thấy vô dụng và tuyệt vọng, họ có thể làm gì,

so they do nothing and they become apathetic.

rồi họ chẳng làm gì họ trở nên thờ ơ.

And that is a huge danger, apathy.

Đó thật nguy hiểm, sự hờ hững.

CA: Dr. Jane Goodall, wow.

CA: Tiến sĩ Jane Goodall, chà.

I really want to thank you for your extraordinary life,

Tôi thật muốn cảm ơn cuộc đời đặc biệt của bà,

for all that you've done

vì tất cả những gì bà làm

và vì dành thời gian này với chúng tôi.

and for spending this time with us now.

Thank you.

Xin cảm ơn.

JG: Thank you.

JG: Cảm ơn.