The most detailed map of galaxies, black holes and stars ever made | Juna Kollmeier

Çeviri: Ozay Ozaydin Gözden geçirme: Nevaz Mescioğlu

When I was a kid, I was afraid of the dark.

Çocukken karanlıktan korkuyordum.

The darkness is where the monsters are.

Karanlık, canavarların olduğu yerdi.

And I had this little night light outside of my bedroom

Yatak odamın hemen dışında bir gece lambam vardı ki

so that it would never get too dark.

hiçbir zaman çok karanlık olmazdı.

But over time, my fear of the dark turned to curiosity.

Ama zamanla bu korkum meraka dönüştü.

What is out there in the "dark-dark?"

O karanlıkta neler vardı acaba?

And it turns out

Görünüşe bakılırsa

that trying to understand the darkness is something that's fascinated humans

karanlığı anlamaya çalışmak insanları cezbediyor,

for thousands of years, maybe forever.

binlerce yıldır, belki de ezelden beri.

And we know this

Bunu biliyoruz

because we find their ancient relics of their attempts to map the sky.

çünkü gökyüzü haritası çıkarma girişimlerinin antik kalıntılarını bulduk.

This tusk is over 30,000 years old.

Bu fildişi 30.000 yıldan daha eski

Some people think that it's a carving of Orion

Bazıları, Orion takımyıldızının oyması olduğunu düşünüyor

or maybe a calendar.

ya da belki bir takvim.

We don't know.

Bilmiyoruz.

The Fuxi star map is over 6,000 years old,

Fuxi yıldız haritası da 6.000 yıldan eski

and it's from a neolithic tomb in ancient China.

ve eski Çin'deki bir neolitik mezardan.

And that little pile of clamshells

Ölü adamın ayaklarının altında ortadaki --

underneath the dead guy's foot in the middle --

küçük istiridye kabuğu yığını

that's supposed to be the Big Dipper.

"Büyük Ayı" olmalı.

Maybe.

Belki.

The Nebra disk is uncontroversial.

Nebra diski ise tartışılmaz.

You don't have to be an astronomer to know that you're looking at the Moon phases

Ay'ın evrelerine ya da tutulan bir Güneş'e baktığınızı anlamak için

or the Sun in eclipse.

astronom olmanıza gerek yok.

And that little group of seven stars, that's the Pleiades, the Seven Sisters.

Şu yedi yıldızdan oluşan grup, Ülker takımyıldızı, Yedi Kız Kardeş.

But in any case, the point is clear:

Her hâlükârda şu çok açık:

astronomers have been mapping the sky for a long time.

Astronomlar uzun zamandır yıldız haritaları çıkarıyorlar.

Why?

Neden?

It's our calling card as a species in the galaxy

Galaksideki insan ırkı olarak

to figure things out.

olayları çözmemizin anahtarı.

We know our planet,

Gezegenimizi biliyoruz,

we cure our diseases,

hastalıkları tedavi ediyoruz,

we cook our food,

yemeklerimizi pişiriyoruz,

we leave our planet.

gezegenimizi terk ediyoruz.

But it's not easy.

Ama bu kolay değil.

Understanding the universe is battle.

Evreni anlamak bir mücadele.

It is unrelenting, it is time-varying,

Acımasız, zamanla değişen

and it is one we are all in together.

ve hepimizin içinde olduğu bir mücadele.

It is a battle in the darkness against the darkness.

Karanlığın içinde karanlığa karşı bir savaş.

Which is why Orion has weapons.

Bu yüzden Orion'un silahları var.

In any case, if you're going to engage in this battle,

Her durumda, eğer bu savaşta saf tutacaksanız

you need to know the battlefield.

savaş alanını bilmeniz gerekiyor.

So at its core,

Yani işin özünde

mapping the sky involves three essential elements.

gökyüzünü haritalamak üç temel öge içeriyor.

You've got objects that are giving off light,

Işık saçan cisimler,

you've got telescopes that are collecting that light,

bu ışıkları toplayan teleskoplar

and you've got instruments

ve o ışığın ne olduğunu

that are helping you understand what that light is.

anlamanıza yardımcı olan aletler var.

Many of you have mapped the Moon phases over time

Birçoğunuz gözlerini çok temel bir teleskop olarak kullanıp

with your eyes, your eyes being your more basic telescope.

Ay'ın evrelerini çıkarmıştır.

And you've understood what that means with your brains,

Bu evrelerin ne olduğunu anlamak için

your brains being one of your more basic instruments.

beyninizi kullandınız, yine çok temel bir alet olarak.

Now, if you and a buddy get together,

Şimdi, siz ve yakın bir arkadaşınız,

you would spend over 30 years,

30 yılınızı birlikte geçirip

you would map 1,000 stars extremely precisely.

1.000 yıldızı çok hassas bir şekilde haritaladınız diyelim.

You would move the front line to the battle.

Ön safı savaşa daha da yaklaştırırdınız.

And that's what Tycho Brahe and his buddy, or his assistant, really,

İşte bu tam olarak Tycho Brahe ve arkadaşı ya da asistanı,

Johannes Kepler did back in the 1600s.

Johannes Kepler'in 1600'lü yıllarda yaptığıydı.

And they moved the line,

Safı hareket ettirdiler,

figured out how planets worked,

gezegenlerin nasıl çalıştığını buldular;

how they moved around the Sun.

Güneş'in etrafında nasıl döndüklerini.

But it wasn't until about 100 years ago

Evrenin çok büyük bir yer olduğunu

that we realized

yaklaşık 100 yıl öncesine kadar

it's a big universe.

fark etmemiştik bile.

It seems like the universe is just infinite, which it is,

Evren sonsuz gibi görünüyor -ki öyle-

but the observable universe is finite.

ama gözlemlenebilir evren sonlu.

Which means we can win the battle.

Yani, savaşı kazanabiliriz.

But if you're going to map the universe,

Eğer evreni haritalayacaksanız

you're not going to do it with one or two of your besties.

bunu sadece bir iki kankanızla yapamazsınız.

Mapping the universe takes an army,

Evreni haritalamak bir ordu gerektirir,

an army of curious, creative, craftspeople

meraklı, yaratıcı, zanaatkârlar ordusu,

who, working together, can accomplish the extraordinary.

birlikte çalışarak inanılmazı başaracak.

I lead this army of creatives,

Böyle bir orduya liderlik yapıyorum,

in the fifth generation of the Sloan Digital Sky Survey, SDSS.

Sloan Digital Sky Survey, SDSS'in beşinci neslinde.

And this is how astronomers have managed to shepherd individual curiosity

Astronomlar keşif yapmadaki bireysel beceriyi koruyarak

through its industrial age,

bireysel merakı

preserving the individual ability to make discoveries

bu endüstriyel çağda da gütmeyi başardılar

but putting into place mega machinery to truly advance the frontier.

ama bir yandan da mega makineleri kullanarak savaşta ilerleme katettiler.

In SDSS, we divide the sky into three mappers:

SDSS'te gökyüzünü üç haritacılara böleriz:

one for the stars, one for the black holes

biri yıldızlar, biri kara delikler

and one for the galaxies.

ve biri de galaksiler için.

My survey has two hemispheres,

İncelemelerimin iki yarı küresi var,

five telescopes, or 11, depending on how you count,

beş teleskop ya da on bir, nasıl saydığınıza göre değişir,

10 spectrographs

10 spektrograf

and millions of objects.

ve milyonlarca cisim.

It's a monster.

Tam bir canavar.

So let's go through the mappers.

Haydi haritacıları bir görelim.

The Milky Way galaxy has 250 billion plus or minus a few hundred billion stars.

Samanyolu galaksisinde 250 milyar, artı-eksi birkaç yüz milyar yıldız var.

That is not a number that you hold in your head.

Bu, kafanızda tutacağınız bir rakam değil.

That is a number that doesn't make practical sense

Bu, herhangi biri için

kafaya yatacak bir rakam değil.

to pretty much anybody.

You never get 250 billion jelly beans in your hand. You know?

Sonuçta avcunuza hiçbir zaman 250 milyar jelibon almıyorsunuz, değil mi?

We're nowhere near mapping all of those stars yet.

Bütün bu yıldızların tamamını haritalamanın yakınında bile değiliz.

So we have to choose the most interesting ones.

O yüzden en ilginç olanlarını seçmek zorundayız.

In SDSS-V, we're mapping six million stars

SDSS-V'te yaşlarını ölçebildiğimizi düşündüğümüz

where we think we can measure their age.

altı milyon yıldızı haritalıyoruz.

Because if you can measure the age of a star,

Çünkü eğer bir yıldızın yaşını ölçebiliyorsak

that's like having six million clocks spread all throughout the Milky Way.

Samanyolu'nun her yerine yayılmış altı milyon saatimiz var diyebiliriz.

And with that information,

Bu bilgi ile

we can unravel the history and fossil record of our galaxy

galaksimizin tarihinin ve fosil kaydının üzerindeki örtüyü kaldırabilir

and learn how it formed.

ve nasıl oluştuğunu öğrenebiliriz.

I'm just going to cut right to the chase here.

Şimdi direkt olarak konuya giriyorum.

Black holes are among the most perplexing objects in the universe.

Kara delikler galaksimizdeki en şaşırtıcı cisimler arasında.

Why?

Neden?

Because they are literally just math incarnate, in a physical form,

Çünkü, onlara kelimenin tam anlamıyla ete kemiğe bürünmüş matematik diyebiliriz,

that we barely understand.

zar zor anlayabildiğimiz.

It's like the number zero being animated and walking around the corridors here.

Sıfır rakamının canlanıp burada koridorda dolaşması gibi bir şey.

That would be super weird.

Çok acayip olurdu.

These are weirder.

Bunlar daha da acayip.

And it's not just like a basketball

Böyle söndürüp yassı hâle getirdiğimiz

that you smoosh down into a little point and it's super dense and that's weird.

basket topu gibi değil, çok çok yoğun ve acayip.

No, smooshed basketballs have a surface.

Söndürülmüş basket toplarının yüzeyleri vardır.

These things don't have surfaces, and we know that now.

Bu cisimlerin ise yüzeyleri yok ve bunu artık biliyoruz.

Because we've seen it.

Çünkü gördük.

Or the lack of it.

Ya da göremedik.

What's really interesting about black holes

Kara deliklerle ilgili esas ilginç olan,

is that we can learn a lot about them by studying the material

onlarla ilgili birçok şeyi, hiçbir geri dönüşün olmadığı

just as it passes through that point of no information return.

noktalarına gelen cisimleri inceleyerek elde edebiliyor olmamız.

Because at that point,

Çünkü o noktada,

it's emitting lots of X-rays and optical and UV and radio waves.

X-ray, optik, kızılötesi ve radyo dalgaları yayıyor.

We can actually learn how these objects grow.

Bu cisimlerin nasıl büyüdüklerini öğrenebiliriz.

And in SDSS, we're looking at over half a million supermassive black holes,

SDSS'te, yarım milyondan fazla çok büyük kara deliğe bakıyor,

to try to understand how they formed.

nasıl oluştuklarını anlamaya çalışıyoruz.

Like I said,

Dediğim gibi,

we live in the Milky Way, you guys are all familiar with that.

Samanyolu'nda yaşıyoruz, sizler bunu biliyorsunuz.

The Milky Way is a completely average galaxy.

Samanyolu oldukça sıradan bir galaksi.

Nothing funny going on.

Komik hiçbir şey olmuyor.

But it's ours, which is great.

Ama o bizim ve bu muhteşem.

We think that the Milky Way, and all the Milky Ways,

Samanyolu ve tüm Samanyollarının

have this really disturbing past

kendilerini patlatmak gibi

of literally blowing themselves apart.

rahatsız edici bir geçmişleri olduğunu düşünüyoruz.

It's like every average guy you know

Bu tanıdığınız sıradan birinin geçmişinde

has a history as a punk rock teenager.

genç punk rockçı olduğunu düşünmek gibi.

That's very bizarre.

Çok tuhaf.

Stars are blowing up in these systems,

Yıldızlar bu sistemlerde patlıyor,

black holes are growing at their centers

kara delikler merkezlerinde büyüyorlar

and emitting a tremendous amount of energy.

ve muazzam miktarlarda enerji yayıyorlar.

How does that happen, how does this transformation happen?

Bu nasıl oluyor, bu dönüşüm nasıl oluyor?

And at SDSS, we're going to the bellies of the beast

SDSS'te canavarın karnına gidiyor

and zooming way in,

ve yakınlaşıyoruz,

to look at these processes where they are occurring

bu süreçlerin oluştuğu yerlere bakarak

in order to understand how Sid Vicious grows up into Ward Cleaver.

Sid Vicious'un Ward Cleaver'a nasıl dönüştüğünü anlamaya çalışıyoruz.

My arsenal.

Cephaneliğim.

These are my two big telescopes.

Bunlar benim iki büyük teleskobum.

The Apache Point Observatory hosts the Sloan telescope in New Mexico,

New Mexico'da Apache Point gözlemevi Sloan teleskobuna

and the Las Campanas Observatory in Chile

ve Şili'deki Las Campanas gözlemevi de

hosts the two-and-a-half-meter telescope, the du Pont.

2,5 metrelik du Pont teleskobuna ev sahipliği yapıyor.

Two and a half meters is the size of our mirror,

İki buçuk metre, aynamızın boyutu,

which was huge for Tycho and Kepler.

Tycho ve Kepler için büyük olsa da

But it's actually not so big today.

günümüz için pek de büyük sayılmaz.

There are way bigger telescopes out there.

Şu anda çok daha büyük teleskoplar var.

But in SDSS we use new instruments on these old telescopes

Ama SDSS'te bu eski teleskoplarla yeni aletler kullanarak

to make them interesting.

onları ilginç hâle getiriyoruz.

We capture light from all of those objects into our aperture,

Tüm bu cisimlerden gelen ışığı açıklığımızdan yakalıyoruz,

and that light is then focused at the focal plane,

daha sonra bu ışık, aletlerimizin de bulunduğu

where our instruments sit and process that light.

odak düzleminde toplanıyor ve işleniyor.

What's new in SDSS-V

SDSS-V'te yeni olarak

is that we're making the focal plane entirely robotic.

odak düzlemini tamamen robotik yapıyoruz.

That's right: robots.

Evet doğru, robotlar.

(Laughter)

(Kahkaha)

So I'm going to show them to you,

Şimdi onları size göstereceğim,

but they're fierce and terrifying,

çok ateşli ve korkutucular,

and I want you all to just take a breath.

hepinizin bir nefes almasını istiyorum.

(Exhales) Trigger warning.

(Nefes vererek) Tetik uyarısı.

And with no apologies to all the Blade Runners among you,

Aranızdaki Blade Runnercılardan özür dilemeden

here they are.

işte karşınızda.

(Laughter)

(Gülüşme)

I have 1,000 of these,

Bunlardan 1.000 tane var

500 in the focal plane of each telescope in each hemisphere.

Her bir yarım küredeki teleskobun odak düzleminde beş yüzer adet.

And this is how they move on the sky.

Gökyüzünde işte böyle hareket ediyorlar.

So these are our objects and a star field,

Bunlar bizim cisimlerimiz ve yıldız alanı,

so you've got stars, galaxies, black holes.

yıldızlar, galaksiler ve kara delikler var.

And our robots move to those objects as we pass over them

Robotlarımız, biz üstlerinden geçerken bu cisimlere doğru hareket ediyor,

in order to capture the light

bu sayede o yıldızlardan, galaksilerden ve kara deliklerden gelen ışığı yakalıyor.

from those stars and galaxies and black holes, and yes,

it is weird to capture black hole light,

Evet, kara delik ışığı yakalamak biraz garip

but we've already gone over that black holes are weird.

ama kara deliklerin garipliği konusuna zaten değinmiştik.

One more thing.

Bir şey daha.

Stars are exploding all the time,

Yıldızlar her zaman patlıyor,

like this one did back in 1987 in our cosmic backyard.

1987'de kozmik arka bahçemizde patlayan gibi.

Black holes are growing all the time.

Kara delikler her zaman büyüyor.

There is a new sky every night.

Her gece yeni bir gökyüzü var.

Which means we can't just map the sky one time.

Bu demek oluyor ki tek bir defa gökyüzünü haritalayamayız.

We have to map the sky multiple times.

Onu birkaç kez haritalamamız gerek.

So in SDSS-V, we're going back to each part of the sky multiple times

SDSS-V'te gökyüzünün her bir köşesine birkaç kere geri dönüyoruz,

in order to see how these objects change over time.

bu sayede zamanla nasıl değiştiğini görmüş oluyoruz.

Because those changes in time encode the physics,

Çünkü zamanla olan bu değişimler fiziği deşifre ediyor

and they encode how these objects are growing and changing.

ve cisimlerin nasıl büyüdüğünü ve değiştiğini ortaya seriyor.

Mow the sky.

Gökyüzünü biç.

OK, let me just recap.

Tamam, toparlamama izin verin.

Global survey, two hemispheres,

Küresel inceleme, iki yarım küre,

five telescopes, 10 spectrographs, millions of objects, mow the sky,

beş teleskop, on spektrograf, milyonlarca cisim, gökyüzünü biç,

creative army, robots, yeah.

yaratıcı ordu, robotlar, evet.

So you're thinking, "Wow.

Şimdi düşünüyorsunuz, "Vay canına.

She must have this industrial machine going,

Bu çalışan endüstriyel makine içerisinde

no room for the individual, curious, lone wolf genius," right?

bireysel, meraklı, yalnız kurt dâhilere hiç yer yok." değil mi?

And you'd be 100 percent wrong.

O zaman %100 hatalısınız.

Meet Hanny's Voorwerp.

Hanny's Voorwerp ile tanışın.

Hanny van Arkel was a Dutch schoolteacher

Hanny van Arkel Hollandalı bir öğretmendi,

who was analyzing the public versions of the SDSS data,

SDSS verisinin kamuya açık sürümlerini incelerken

when she found this incredibly rare type of object,

son derece nadir görülen bir cisim türünü buldu

which is now a subject of major study.

ve bu, önemli bir çalışmanın konusu oldu.

She was able to do this

Bunu yapabilmesi,

because SDSS, since its beginning and by mandate from the Sloan Foundation,

SDSS'in kurulduğundan bu yana Sloan Vakfı'nın emriyle

has made its data both publicly available

verilerini hem kamuya açık

and usable to a broad range of audiences.

hem de geniş kitlelerin kullanımına hazır sunması ile mümkün oldu.

She's a citizen -- yeah, clap for that.

O bir vatandaş -- evet, bunun için alkış.

Clap for that.

Bunu alkışlayın.

(Applause)

(Alkış)

Hanny is a citizen scientist,

Hanny vatandaş bir bilim insanı

or as I like to call them,

ya da onlara şöyle demeyi seviyorum,

"citizen warriors."

"vatandaş savaşçılar".

And she shows that you don't have to be a fancy astrophysicist to participate.

Katılmak için illa afili bir astrofizikçi olmaya gerek olmadığını gösteriyor.

You just have to be curious.

Sadece meraklı olmanız yeterli.

A few years ago,

Birkaç yıl önce,

my four-year-old asked, "Can moons have moons?"

4 yaşındaki çocuğum sordu: "Ayların Ay'ı olabilir mi?"

And I set about to answer this question

Bu soruya cevap için kolları sıvadım

because even though many four-year-olds over all of time

çünkü büyük ihtimalle birçok 4 yaşındaki çocuk

have probably asked this question,

bu soruyu sormuştur

many experts, including myself, didn't know the answer.

ve ben dahil birçok uzman, cevabı bilmiyordu.

These are the moons in our solar system that can host hypothetical submoons.

Bunlar, Güneş sistemimizde kuramsal alt uydulara sahip olabilecek uydular.

And that just goes to show you that there are so many basic questions

Bu, daha öğrenebileceğimiz ne kadar çok basit soru olduğunu göstermek içindi.

left to be understood.

And this brings me to the most important point about SDSS.

Bu da beni SDSS'le ilgili en önemli noktaya getiriyor.

Because, yeah, the stars, the galaxies, the black holes, the robots --

Çünkü yıldızlar, galaksiler, kara delikler, robotlar --

that's all super cool.

hepsi çok havalı.

But the coolest thing of all

Ama en havalı şey şu,

is that eensy-weensy creatures on a rubble pile

tamamen sıradan bir galaksideki tamamen sıradan bir yıldızın etrafındaki

around a totally average star in a totally average galaxy

bir moloz yığını üzerindeki bu küçük yaratıklar,

can win the battle to understand their world.

dünyayı anlama savaşını kazandırabilir.

Every dot in this video is a galaxy.

Bu videodaki her bir nokta bir galaksi.

Every dot.

Her bir nokta.

(Cheers) (Applause)

(Tezahüratlar) (Alkış)

I'm showing here the number of galaxies

Burada gösterdiğim, 1980 yılından beri

that astronomers have mapped in large surveys since about 1980.

astronomların büyük incelemelerle haritaladıkları galaksi sayısı.

You can see SDSS kick in around Y2K.

SDSS'in 2000 yılı civarında dahil olduğunu görebilirsiniz.

If we stay on this line,

Bu çizgide kalırsak

we will map every large galaxy in the observable universe by 2060.

gözlemlenebilir evrendeki tüm büyük galaksileri 2060 yılına kadar haritalarız.

Think about that.

Bunu bir düşünün.

Think about it: we've gone from arranging clamshells

Düşünün: istiridye kabuklarını dizmekten

to general relativity to SDSS in a few thousand years --

genel göreliliğe, SDSS'e birkaç bin yılda geldik --

and if we hang on 40 more,

ve eğer 40 yıl daha dayanabilirsek

we can map all the galaxies.

tüm galaksileri haritalayabiliriz.

But we have to stay on the line.

Ama çizgide kalmamız gerekiyor.

Will that be our choice?

Bu bizim seçimimiz mi olacak?

There are dark forces in this world

Bu dünyada karanlık güçler var,

that will rob our entire species of our right to understand our universe.

tüm insanlığı, evrenimizi anlama hakkımızdan alıkoyacak.

Don't be afraid of the dark.

Karanlıktan korkmayın.

Fight back.

Direnin.

Join us.

Bize katılın.

Thank you.

Teşekkürler.

(Applause)

(Alkış)