Hunting for dinosaurs showed me our place in the universe | Kenneth Lacovara

Tłumaczenie: Patrycja Dzianok Korekta: Marta Konieczna

How do you find a dinosaur?

Jak znaleźć dinozaura?

Sounds impossible, doesn't it?

Wydaje się to niemożliwe, prawda?

It's not.

Ale nie jest.

And the answer relies on a formula that all paleontologists use.

Odpowiedź opiera się na wzorze, używanym przez paleontologów.

And I'm going to tell you the secret.

Zdradzę wam ten sekret.

First, find rocks of the right age.

Po pierwsze, znajdź skały w odpowiednim wieku.

Second, those rocks must be sedimentary rocks.

Po drugie, te skały muszą być osadowe.

And third, layers of those rocks must be naturally exposed.

I po trzecie, warstwy tych skał muszą być naturalnie odkryte.

That's it.

To wszystko.

Find those three things and get yourself on the ground,

Znajdź te trzy rzeczy, zacznij grzebać w ziemi,

chances are good that you will find fossils.

szanse są wysokie, że znajdziesz skamieliny.

Now let me break down this formula.

A teraz przełamię ten wzór.

Organisms exist only during certain geological intervals.

Organizmy istnieją tylko podczas wybranych okresów geologicznych.

So you have to find rocks of the right age,

A więc musisz znaleźć skały we właściwym wieku,

depending on what your interests are.

w zależności od tego, co cię interesuje.

If you want to find trilobites,

Jeśli chcesz znaleźć trylobity,

you have to find the really, really old rocks of the Paleozoic --

musisz znaleźć naprawdę stare skały z paleozoiku,

rocks between a half a billion and a quarter-billion years old.

mające pomiędzy pół miliarda, a ćwierć miliarda lat.

Now, if you want to find dinosaurs,

Jeśli chcesz znaleźć dinozaury,

don't look in the Paleozoic, you won't find them.

nie szukaj w paleozoiku, bo ich nie znajdziesz.

They hadn't evolved yet.

Wtedy jeszcze nie wyewoluowały.

You have to find the younger rocks of the Mesozoic,

Musisz znaleźć młodsze skały z mezozoiku,

and in the case of dinosaurs,

i aby znaleźć dinozaury,

between 235 and 66 million years ago.

te skały muszą mieć od 235 do 66 milionów lat.

Now, it's fairly easy to find rocks of the right age at this point,

Teraz łatwo znaleźć skały w odpowiednim wieku,

because the Earth is, to a coarse degree,

ponieważ Ziemia jest, w ogólnym stopniu,

geologically mapped.

geologicznie zmapowana.

This is hard-won information.

Ta informacja jest wiele warta.

The annals of Earth history are written in rocks,

Dzieje Ziemi są zapisane w skałach,

jeden rozdział po drugim,

one chapter upon the next,

such that the oldest pages are on bottom

tak, że najstarsze strony są na samym dole,

and the youngest on top.

a najmłodsze na górze.

Now, were it quite that easy, geologists would rejoice.

Jeśli byłoby to tak proste, geolodzy byliby zachwyceni.

It's not.

Ale nie jest.

The library of Earth is an old one.

Biblioteka Ziemi jest jedną ze starszych.

It has no librarian to impose order.

Nie ma żadnego bibliotekarza utrzymującego porządek.

Operating over vast swaths of time,

Oddziałujące przez ogromne połacie czasu

myriad geological processes offer every possible insult

niezliczone procesy geologiczne mogą wywołać wszystkie możliwe

to the rocks of ages.

zniszczenia wiekowych skał.

Most pages are destroyed soon after being written.

Większość stron jest niszczonych zaraz po napisaniu.

Some pages are overwritten,

Niektóre z nich są nadpisywane,

creating difficult-to-decipher palimpsests of long-gone landscapes.

tworząc zaszyfrowane palimpsesty dawno zapomnianych krajobrazów.

Pages that do find sanctuary under the advancing sands of time

Strony, które odnajdują schronienie pod napierającymi piaskami czasu,

are never truly safe.

nigdy nie są naprawdę bezpieczne.

Unlike the Moon -- our dead, rocky companion --

W przeciwieństwie do księżyca, martwego, skalistego towarzysza,

the Earth is alive, pulsing with creative and destructive forces

Ziemia jest żywa, pulsująca twórczymi i niszczycielskimi siłami,

that power its geological metabolism.

które napędzają jej geologiczny metabolizm.

Lunar rocks brought back by the Apollo astronauts

Skały księżycowe od astronautów Apollo

all date back to about the age of the Solar System.

są datowane na wiek Układu Słonecznego.

Moon rocks are forever.

Skały na księżycu będą wieczne.

Earth rocks, on the other hand, face the perils of a living lithosphere.

Ale skały na Ziemi mierzą się z niebezpieczeństwami żywej litosfery.

All will suffer ruination,

Będą chylić się ku ruinie,

through some combination of mutilation, compression,

poprzez różne kombinacje okaleczania, kompresji,

folding, tearing, scorching and baking.

fałdowania, rozrywania, spalania i pieczenia.

Thus, the volumes of Earth history are incomplete and disheveled.

Tym samym, tomy historii Ziemi są niekompletne i zaniedbane.

The library is vast and magnificent --

Biblioteka jest ogromna i okazała,

but decrepit.

lecz popada w ruinę.

And it was this tattered complexity in the rock record

I to właśnie ta poszarpana złożoność zapisu skalnego

that obscured its meaning until relatively recently.

do niedawna przysłaniała jego znaczenie.

Nature provided no card catalog for geologists --

Natura nie dała geologom żadnego katalogu,

this would have to be invented.

musieliśmy to sami wynaleźć.

Five thousand years after the Sumerians learned to record their thoughts

Pięć tysięcy lat po tym jak Sumerowie nauczyli się zapisywać swoje myśli

on clay tablets,

na tabliczkach z gliny,

the Earth's volumes remained inscrutable to humans.

tomy Ziemi wciąż pozostały dla ludzi nieodgadnione.

We were geologically illiterate,

Byliśmy geologicznymi analfabetami,

unaware of the antiquity of our own planet

nieświadomi antyczności własnej planety

and ignorant of our connection

i ignorujący nasz związek

to deep time.

z odległymi czasami.

It wasn't until the turn of the 19th century

Dopiero na przełomie XIX wieku

that our blinders were removed,

zaczęliśmy dostrzegać prawdę,

first, with the publication of James Hutton's "Theory of the Earth,"

najpierw dzięki publikacji Jamesa Huttona "Teoria Ziemi",

in which he told us that the Earth reveals no vestige of a beginning

gdzie odkrył że Ziemia nie ujawnia śladów początków

and no prospect of an end;

ani perspektyw końca,

and then, with the printing of William Smith's map of Britain,

a później, z wydrukiem mapy Brytanii Williama Smitha,

the first country-scale geological map,

pierwszej mapy geologicznej o skali kraju,

giving us for the first time

dając nam po raz pierwszy

predictive insight into where certain types of rocks might occur.

prognostyczny wgląd w to, gdzie mogą wystąpić dane typy skał.

After that, you could say things like,

Po tym można mówić takie rzeczy, jak:

"If we go over there, we should be in the Jurassic,"

"Jeśli pójdziemy tam, znajdziemy jurę",

or, "If we go up over that hill, we should find the Cretaceous."

albo "Jeśli wejdziemy na to wzgórze, powinniśmy znaleźć kredę"

So now, if you want to find trilobites,

Jeśli poszukujesz trylobitów,

get yourself a good geological map

zdobądź dobrą mapę geologiczną

and go to the rocks of the Paleozoic.

i poszukaj skał z paleozoiku.

If you want to find dinosaurs like I do,

A jeśli chcesz jak ja odnaleźć dinozaury,

find the rocks of Mesozoic and go there.

znajdź skały z mezozoiku i idź tam.

Now of course, you can only make a fossil in a sedimentary rock,

Oczywiście, możemy znaleźć tylko skamieniałości w skale osadowej,

a rock made by sand and mud.

złożonej z piasku i błota.

You can't have a fossil

Nie ma skamieniałości w skale magmowej jak granit

in an igneous rock formed by magma, like a granite,

or in a metamorphic rock that's been heated and squeezed.

ani w skale metamorficznej, która została podgrzana i ściśnięta.

And you have to get yourself in a desert.

No i musisz dostać się na pustynię.

It's not that dinosaurs particularly lived in deserts;

Nie chodzi o to, że dinozaury żyły właśnie na pustyniach.

they lived on every land mass

Żyły na każdym lądzie

and in every imaginable environment.

i w każdym środowisku, które można sobie wyobrazić.

It's that you need to go to a place that's a desert today,

Trzeba udać się do miejsca, które dziś jest pustynią,

a place that doesn't have too many plants covering up the rocks,

gdzie nie ma zbyt wielu roślin pokrywających skały,

and a place where erosion is always exposing new bones at the surface.

gdzie erozja zawsze odsłoni nowe kości na powierzchnię.

So find those three things:

Znajdź te trzy rzeczy:

rocks of the right age,

skały w odpowiednim wieku,

that are sedimentary rocks, in a desert,

które są osadowe, na pustyni,

and get yourself on the ground,

pochyl się nad ziemią,

and you literally walk

i po prostu idź

until you see a bone sticking out of the rock.

dopóki nie zobaczysz kości wystającej ze skały.

Here's a picture that I took in Southern Patagonia.

To zdjęcie wykonałem w południowej Patagonii.

Every pebble that you see on the ground there

Każdy otoczak, który tu widzicie

is a piece of dinosaur bone.

to część kości dinozaura.

So when you're in that right situation,

Jeśli znajdziesz się w dobrym miejscu,

it's not a question of whether you'll find fossils or not;

pytaniem nie jest to, czy znajdziesz skamieniałości,

you're going to find fossils.

po prostu tak będzie.

The question is: Will you find something that is scientifically significant?

Pytaniem jest: czy odnajdziesz coś, co będzie istotne naukowo?

And to help with that, I'm going to add a fourth part to our formula,

Aby pomóc, dodam kolejną część wzoru,

which is this:

która brzmi:

get as far away from other paleontologists as possible.

ucieknij jak najdalej to możliwe od innych paleontologów.

(Laughter)

(Śmiech)

It's not that I don't like other paleontologists.

To nie tak, że nie lubię innych paleontologów.

When you go to a place that's relatively unexplored,

Wybierając miejsce w miarę nieodkryte,

you have a much better chance of not only finding fossils

są większe szanse, by nie tylko znaleźć skamieniałości,

but of finding something that's new to science.

ale by znaleźć coś nowego dla nauki.

So that's my formula for finding dinosaurs,

To moja recepta na znalezienie dinozaurów,

and I've applied it all around the world.

stosowałem ją na całym świecie.

In the austral summer of 2004,

W 2004 roku latem półkuli południowej

I went to the bottom of South America,

udałem się na kraniec Ameryki Południowej

to the bottom of Patagonia, Argentina,

do dolnej Patagonii, Argentyny,

to prospect for dinosaurs:

na poszukiwania dinozaurów:

a place that had terrestrial sedimentary rocks of the right age,

do miejsca ze skałami osadowymi w odpowiednim wieku,

in a desert,

na pustyni,

a place that had been barely visited by paleontologists.

rzadko odwiedzanego przez paleontologów.

And we found this.

I znaleźliśmy to.

This is a femur, a thigh bone,

To kość udowa

of a giant, plant-eating dinosaur.

wielkiego roślinożernego dinozaura.

That bone is 2.2 meters across.

Ta kość liczy sobie 2,2 metra.

That's over seven feet long.

Ma ponad 2 metry długości.

Now, unfortunately, that bone was isolated.

Niestety, kość była odłączona od ciała.

We dug and dug and dug, and there wasn't another bone around.

Kopaliśmy i kopaliśmy, ale nie znaleźliśmy innej kości obok.

But it made us hungry to go back the next year for more.

Ale to wzbudziło w nas pragnienie, by wrócić tam za rok.

And on the first day of that next field season,

I już pierwszego dnia następnego sezonu wykopalisk,

I found this: another two-meter femur,

znalazłem to: kolejną dwumetrową kość udową,

only this time not isolated,

ale tym razem niewyizolowaną,

this time associated with 145 other bones

lecz połączoną ze 145 innymi kośćmi

of a giant plant eater.

wielkiego roślinożercy.

And after three more hard, really brutal field seasons,

Po trzech naprawdę wyczerpujących sezonach wykopaliskowych,

the quarry came to look like this.

znalezisko zaczęło wyglądać w ten sposób.

And there you see the tail of that great beast wrapping around me.

Tutaj widzicie owinięty wokół mnie ogon tej wielkiej bestii.

The giant that lay in this grave, the new species of dinosaur,

Olbrzym leżący w tym grobie, nowy gatunek dinozaura

we would eventually call "Dreadnoughtus schrani."

został przez nas nazwany "Dreadnoughtus schrani"

Dreadnoughtus was 85 feet from snout to tail.

Dreadnoughtus miał prawie 26 m długości od pyska do ogona.

It stood two-and-a-half stories at the shoulder,

Jego ramiona sięgały ponad drugie piętro,

and all fleshed out in life, it weighed 65 tons.

a ciało ważyło 65 ton.

People ask me sometimes, "Was Dreadnoughtus bigger than a T. rex?"

Ludzie czasami mnie pytają: "Czy byl większy od tyranozaura?"

That's the mass of eight or nine T. rex.

To masa ośmiu lub dziewięciu tyranozaurów.

Now, one of the really cool things about being a paleontologist

Jedną z najfajniejszych rzeczy w byciu paleontologiem jest to,

is when you find a new species, you get to name it.

że kiedy odnajdziesz nowy gatunek, możesz go nazwać.

And I've always thought it a shame that these giant, plant-eating dinosaurs

Uważałem, że to wielka szkoda, że wielkie, roślinożerne dinozaury

are too often portrayed as passive, lumbering platters of meat

są najczęściej ukazywane jako pasywne, ociężałe półmiski z mięsem

on the landscape.

gdzieś tam na horyzoncie.

(Laughter)

(Śmiech).

They're not.

One takie nie są.

Big herbivores can be surly, and they can be territorial --

Wielcy roślinożercy mogą być niemili i mogą być terytorialni,

you do not want to mess with a hippo or a rhino or a water buffalo.

nikt nie zadziera z hipopotamem, nosorożcem lub wołem domowym.

The bison in Yellowstone injure far more people than do the grizzly bears.

Bizony w Parku Yellowstone ranią więcej turystów niż niedźwiedzie grizzly.

So can you imagine a big bull, 65-ton Dreadnoughtus

Wyobraźcie sobie wielkiego samca, 65-tonowego Dreadnoughtusa

in the breeding season,

w sezonie rozrodczym,

defending a territory?

broniącego swojego terytorium?

That animal would have been incredibly dangerous,

Takie zwierzę byłoby bardzo niebezpieczne,

a menace to all around, and itself would have had nothing to fear.

groźne dla wszystkiego wokół, a samo nie miałoby się czego bać

And thus the name, "Dreadnoughtus,"

Stąd to imię, "Dreadnoughtus",

or, "fears nothing."

czyli "Niebojący się niczego".

Now, to grow so large,

Żeby tak urosnąć

an animal like Dreadnoughtus would've had to have been

zwierzę takie jak Dreadnoughtus musiało być

a model of efficiency.

modelem efektywności.

That long neck and long tail help it radiate heat into the environment,

Długa szyja i ogon pomagały mu w oddawaniu ciepła do otoczenia,

passively controlling its temperature.

pasywnie kontrolując jego temperaturę.

And that long neck also serves as a super-efficient feeding mechanism.

Długa szyja służyła też jako wydajny mechanizm do pobierania pokarmu.

Dreadnoughtus could stand in one place and with that neck

Dreadnoughtus mógł stać w miejscu i z pomocą tej szyi

clear out a huge envelope of vegetation,

pochłonąć ogromną połać roślinności,

taking in tens of thousands of calories while expending very few.

przyswajając dziesiątki tysięcy kalorii, a spalając bardzo niewiele.

And these animals evolved a bulldog-like wide-gait stance,

Zwierzęta te wyewoluowały z postawą szerokiego bulldogo-podobnego chodu,

giving them immense stability,

co dało im ogromną stabilność,

because when you're 65 tons, when you're literally as big as a house,

bo jeśli ważysz 65 ton i jesteś dosłownie tak wielki, jak dom,

the penalty for falling over

karą za upadek

is death.

jest śmierć.

Yeah, these animals are big and tough,

Te zwierzęta są wielkie i twarde,

but they won't take a blow like that.

ale nie przyjmą takiego ciosu.

Dreadnoughtus falls over, ribs break and pierce lungs.

Dreadnoughtus upada, żebro się łamie i przebija płuco.

Organs burst.

Organy zostają rozerwane.

If you're a big 65-ton Dreadnoughtus,

Bedąc 65-tonowym Dreadnoughtusem,

you don't get to fall down in life -- even once.

nigdy się nie przewracasz, nawet raz.

Now, after this particular Dreadnoughtus carcass was buried

Po tym jak zwłoki tego osobnika zostały pochowane

and de-fleshed by a multitude of bacteria, worms and insects,

i obdarte z mięsa przez masę bakterii, robaków i insektów,

its bones underwent a brief metamorphosis,

jego kości przeszły małą metamorfozę,

exchanging molecules with the groundwater

wymieniając cząsteczki z wodami gruntowymi

and becoming more and more like the entombing rock.

i zmieniając się coraz bardziej w pogrzebaną skałę.

As layer upon layer of sediment accumulated,

Warstwy zgromadzonych osadów

pressure from all sides weighed in like a stony glove

naciskały ze wszystkich stron jak kamienna rękawica,

whose firm and enduring grip held each bone in a stabilizing embrace.

której stanowczy i stały chwyt trzymał każdą kość w stabilizującym uścisku.

And then came the long ...

A potem długo...

nothing.

nic się nie działo.

Epoch after epoch of sameness,

Epoka po epoce,

nonevents without number.

żadnego wydarzenia.

All the while, the skeleton lay everlasting and unchanging

Przez cały ten czas, szkielet leżał wiecznie i niezmiennie

in perfect equilibrium

w doskonałej równowadze

within its rocky grave.

w swoim skalistym grobie.

Meanwhile, Earth history unfolded above.

Tymczasem historia wyjawiła powyższe.

The dinosaurs would reign for another 12 million years

Dinozaury będą królować przez następne 12 milionów lat

before their hegemony was snuffed out in a fiery apocalypse.

zanim ich hegemonia zostanie zgaszona w ognistej apokalipsie.

The continents drifted. The mammals rose.

Kontynenty dryfowały. Ssaki się rozwijały.

The Ice Age came.

Nadeszła epoka lodowcowa.

And then, in East Africa,

I wtedy, we Wschodniej Afryce,

an unpromising species of ape evolved the odd trick of sentient thought.

mało obiecujący gatunek małp wyewoluował z dziwną sztuczką: świadomością myśli.

These brainy primates were not particularly fast or strong.

Te rozgarnięte naczelne nie były szczególnie szybkie czy silne.

But they excelled at covering ground,

Ale celowały na objęcie całej Ziemi,

and in a remarkable diaspora

i w niezwykłej diasporze

surpassing even the dinosaurs' record of territorial conquest,

przewyższając nawet rekord dinozaurów w podboju terytorialnym,

they dispersed across the planet,

rozeszły się po całej planecie,

ravishing every ecosystem they encountered,

wstrząsając każdym ekosystemem, który napotkały,

along the way, inventing culture and metalworking and painting

po drodze wymyślając kulturę, obróbkę metali i malarstwo,

and dance and music

taniec, muzykę,

and science

naukę

and rocket ships that would eventually take 12 particularly excellent apes

oraz statki kosmiczne, które zabrały 12 szczególnie zdolnych małp

to the surface of the Moon.

na powierzchnię Księżyca.

With seven billion peripatetic Homo sapiens on the planet,

Z siedmioma miliardami wędrownych Homo sapiens na planecie,

it was perhaps inevitable

to chyba nieuniknione,

that one of them would eventually trod on the grave of the magnificent titan

że jedna z nich ostatecznie nastąpi na grób wspaniałego tytana

buried beneath the badlands of Southern Patagonia.

pogrzebanego pod złymi ziemiami Południowej Patagonii.

I was that ape.

Ja byłem tą małpą.

And standing there, alone in the desert,

I stojąc tam samotnie na pustyni

nie utraciłem przekonania,

it was not lost on me

that the chance of any one individual entering the fossil record

że szansa dowolnej osoby na znalezienie zapisu kopalnego

is vanishingly small.

jest znikoma, niewielka.

But the Earth is very, very old.

Ale Ziemia jest bardzo, bardzo stara.

And over vast tracts of time, the improbable becomes the probable.

I w ogromnych połaciach czasu, nieprawdopodobne staje się możliwe.

That's the magic of the geological record.

To właśnie magia skamieniałości.

Thus, multitudinous creatures living and dying on an old planet

Niezliczone istoty żyjące i umierające na starej planecie,

leave behind immense numbers of fossils,

zostawiają po sobie ogromne ilości skamielin.

each one a small miracle,

Każda z nich jest małym cudem,

but collectively, inevitable.

ale przy takiej ilości, to nieuniknione.

Sixty-six million years ago, an asteroid hits the Earth

Sześćdziesiąt sześć milionów lat temu, asteroida uderzyła w Ziemię

and wipes out the dinosaurs.

i zgładziła dinozaury.

This easily might not have been.

Ale mogło się tak nie stać.

But we only get one history, and it's the one that we have.

Możemy mieć tylko jedną historię i to właśnie ona.

Ale ta wybrana rzeczywistość nie była nieunikniona.

But this particular reality was not inevitable.

The tiniest perturbation of that asteroid far from Earth

Najmniejsze zaburzenie tej asteroidy daleko od Ziemi

would have caused it to miss our planet by a wide margin.

sprawiłoby, że ominęłaby naszą planetę z dużym marginesem.

The pivotal, calamitous day during which the dinosaurs were wiped out,

Kluczowy, tragiczny dzień, kiedy wyginęły dinozaury,

setting the stage for the modern world as we know it

który przygotował grunt pod współczesny świat,

didn't have to be.

nie musiał się wydarzyć.

It could've just been another day --

Może to właśnie był kolejny dzień,

a Thursday, perhaps --

na przykład czwartek,

among the 63 billion days already enjoyed by the dinosaurs.

pośród 65 miliardów dni przysługujących dinozaurom.

But over geological time,

Ale w miarę upływu geologicznego czasu,

improbable, nearly impossible events

nieprawdopodobne, prawie niemożliwe wydarzenia

do occur.

się zdarzają.

Along the path from our wormy, Cambrian ancestors

Wzdłuż drogi od naszych przodków robaków z Kambru,

to primates dressed in suits,

do naczelnych ubranych w garnitury,

innumerable forks in the road led us to this very particular reality.

niezliczone rozwidlenia na drodze doprowadziły nas do tej rzeczywistości.

The bones of Dreadnoughtus lay underground for 77 million years.

Kości Dreadnoughtusa leżały pod ziemią 77 milionów lat.

Who could have imagined

Kto sobie wyobrażał,

that a single species of shrew-like mammal

że pojedynczy gatunek ssaka podobnego do ryjówki,

living in the cracks of the dinosaur world

mieszkającego w szczelinach obok dinozaurów

would evolve into sentient beings

wyewoluuje w rozumną istotę,

capable of characterizing and understanding

zdolną do charakteryzowania i zrozumienia

the very dinosaurs they must have dreaded?

samych dinozaurów, które mu zagrażały?

I once stood at the head of the Missouri River

Stałem kiedyś u źródła rzeki Missouri

and bestraddled it.

i objąłem je całym wzrokiem.

There, it's nothing more than a gurgle of water

Nie ma tam nic prócz bulgotania wody,

that issues forth from beneath a rock in a boulder in a pasture,

która płynie przed siebie spod skały, przez otoczaki i pastwiska,

high in the Bitterroot Mountains.

wysoko w Górach Bitterroot.

The stream next to it runs a few hundred yards

Obok, kilkaset metrów dalej, biegnie strumień

and ends in a small pond.

i kończy w niewielkim stawie.

Those two streams -- they look identical.

Te dwa strumienie wyglądają identycznie.

But one is an anonymous trickle of water,

Lecz jeden z nich jest anonimowym strumykiem,

and the other is the Missouri River.

a drugi to rzeka Missouri.

Now go down to the mouth of the Missouri, near St. Louis,

Schodząc w dół do ujścia rzeki Missouri, niedaleko Saint Louis,

and it's pretty obvious that that river is a big deal.

wydaje się oczywistym, że ta rzeka to coś wielkiego.

But go up into the Bitterroots and look at the Missouri,

Ale wracając w góry Bitterroots i patrząc na Missouri,

and human prospection does not allow us to see it as anything special.

nasza perspektywa nie pozwala nam dojrzeć niczego specjalnego.

Now go back to the Cretaceous Period

Wróćmy do okresu kredy

and look at our tiny, fuzzball ancestors.

i spójrzmy na naszego małego, futrzastego przodka.

You would never guess

Nigdy byśmy nie odgadli,

that they would amount to anything special,

że przeobrażą się w coś szczególnego,

and they probably wouldn't have,

i prawdopodobnie tak by było,

were it not for that pesky asteroid.

gdyby nie ta nieznośna asteroida.

Now, make a thousand more worlds and a thousand more solar systems

Wyobraźmy sobie tysiące innych światów i systemów słonecznych,

and let them run.

i pozwólmy im funkcjonować.

You will never get the same result.

Nigdy nie otrzymamy tego samego rezultatu.

No doubt, those worlds would be both amazing and amazingly improbable,

Te światy byłyby niesamowite i niesamowicie nieprawdopodobne,

but they would not be our world and they would not have our history.

ale nie byłby to nasz świat i nie miałby naszej historii

There are an infinite number of histories that we could've had.

Istnieje nieskończona liczba historii, które mogły się zdarzyć.

We only get one, and wow, did we ever get a good one.

Możemy otrzymać tylko jedną, ale czy właściwą?

Dinosaurs like Dreadnoughtus were real.

Dinozaury, jak Dreadnoughtus, były prawdziwe.

Sea monsters like the mosasaur were real.

Potwory morskie, jak mozazaur, były prawdziwe.

Dragonflies with the wingspan of an eagle and pill bugs the length of a car

Ważki o rozpiętości skrzydeł orła i stonogi wielkości samochodów

really existed.

naprawdę istniały.

Why study the ancient past?

Po co badać przeszłość?

Because it gives us perspective

Ponieważ daje nam to perspektywę

and humility.

i pokorę.

The dinosaurs died in the world's fifth mass extinction,

Dinozaury wymarły podczas piątego masowego wymierania na świecie,

snuffed out in a cosmic accident through no fault of their own.

zgaszone w wyniku kosmicznego wypadku, nie na skutek własnej winy.

They didn't see it coming, and they didn't have a choice.

Nie wiedziały, że to nadejdzie i nie miały wyboru.

We, on the other hand, do have a choice.

My natomiast mamy wybór.

And the nature of the fossil record tells us that our place on this planet

Natura skamieniałości mówi nam, że nasze miejsce na tej planecie

is both precarious and potentially fleeting.

jest jednocześnie niepewne i potencjalnie ulotne.

Right now, our species is propagating an environmental disaster

Już teraz nasz gatunek propaguje ekologiczną katastrofę

of geological proportions that is so broad and so severe,

geologicznych proporcji, która jest tak ciężka i tak rozległa,

it can rightly be called the sixth extinction.

że możemy ją nazwać szóstym masowym wymieraniem.

Only unlike the dinosaurs,

Ale w przeciwieństwie do dinozaurów,

we can see it coming.

my wiemy, że to się zdarzy.

And unlike the dinosaurs,

I w przeciwieństwie do nich,

we can do something about it.

możemy coś z tym zrobić.

That choice is ours.

To nasz wybór.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)