The Chilling Aftershock of a Brush with Death | Jean-Paul Mari | TED Talks

Tłumaczenie: Zbigniew Szczepański Korekta: Rysia Wand

It was April 8, 2003.

Tamtego dnia, 8 kwietnia 2003 roku,

I was in Baghdad, covering the war in Iraq.

byłem w Bagdadzie, aby opisać wojnę w Iraku.

That day, Americans tanks started arriving in Baghdad.

Właśnie wtedy Amerykanie wjechali czołgami do Bagdadu,

Do nas, kilku dziennikarzy w hotelu Palestyna

We were just a few journalists in the Palestine Hotel,

przyszła wojna i ryzyko wojenne, ,

and, as happens in war,

the fighting began to approach outside our windows.

tuż pod same okna.

Baghdad was covered in black smoke and oil.

Bagdad pokrył się czarnym, smrodliwym dymem nafty,

It smelled awful.

nie było nic widać, ale było wiadomo, co się dzieje.

We couldn't see a thing, but we knew what was happening.

Oczywiście miaem pisać artykuł,

Of course, I was supposed to be writing an article,

ale tak to już bywa - masz pisać, a tu coś się dzieje.

but that's how it always goes --

you're supposed to be writing and something big happens.

W trakcie pisania w pokoju na 16. piętrze

So I was in my room on the 16th floor,

od czasu do czasu podchodziłem do okna,

writing and looking out the window every now and then

by zobaczyć co się dzieje.

to see what was happening.

W pewnym momencie wszystkim zatrzęsło.

Suddenly, there was a huge explosion.

During the previous three weeks,

Już od trzech tygodni trwały bombardowania

there had been shelling with half-ton missiles,

rakietami i półtonowymi bombami.

but this time, the shock --

ale ten wstrząs poczułem wewnątrz.

I felt it inside of me,

and I thought, "It's very close.

Pomyślałem: to było bardzo, bardzo blisko!

It's very, very close."

Zszedłem zobaczyć, co się stało,

So I went down to see what was happening.

I went down to the 15th floor

zszedłem na 15. piętro

to take a look.

i zobaczyłem na korytarzu wrzeszczących dziennikarzy,

And I saw people, journalists, screaming in the hallways.

I walked into a room

wszedłem do pokoju

and realized that it had been hit by a missile.

i zrozumiałem, że ten pokój został trafiony pociskiem.

Było tam ktoś ranny,

Someone had been wounded.

Przy oknie był mężczyzna,

There was a man near the window,

kamerzysta, nazywał się Taras Procuik,

a cameraman named Taras Protsyuk,

lying face-down.

leżał pod oknem.

Having worked in a hospital before, I wanted to help out.

Kiedyś pracowałem w szpitalu, więc pospieszyłem z pomocą.

So I turned him over.

Kiedy go odwróciłem,

And when I turned him over,

był rozpruty od mostka do miednicy, ale ja widziałem tylko

I noticed that he was open from sternum to pubis,

but I couldn't see anything, nothing at all.

All I saw was a white, pearly, shiny spot that blinded me,

białą plamę, perłową, błyszczącą, która mnie oślepiła

and I didn't understand what was going on.

i nie zrozumiałem, co się dzieje.

Once the spot disappeared and I could see his wound,

Kiedy plama się rozpłynęła, zobaczyłem bardzo poważną ranę.

which was very serious,

Podłożyliśmy pod niego prześcieradło,

my buddies and I put a sheet underneath him,

and we carried him onto an elevator that stopped at each of the 15 floors.

zwieźliśmy go windą, która przystawała na każdym z 15. pięter

wsadziliśmy go do samochodu, który wziął go do szpitala.

We put him in a car that took him to the hospital.

He died on the way to the hospital.

Zmarł po drodze.

The Spanish cameraman José Couso, who was on the 14th floor and also hit --

Hiszpański kamerzysta José Couso,

który był na 14. piętrze i też został trafiony,

because the shell had exploded between the two floors --

bo pocisk trafił w dwa piętra,

zmarł na stole operacyjnym.

died on the operating table.

As soon as the car left, I went back.

Gdy samochód odjechał, wróciłem do pisania,

There was that article I was supposed to write --

which I had to write.

musiałem pisać.

And so --

I returned to the hotel lobby with my arms covered in blood,

Wróciłem do holu hotelowego, miałem całe ramię we krwi,

when one of the hotel gofers stopped me

a tam zatrzymał mnie jakiś iracki zbir,

and asked me to pay the tax I hadn't paid for 10 days.

żądając bym zapłacił podatek zaległy za dziesięć dni.

Posłałem go do diabła i pomyślałem:

I told him to get lost.

And I said to myself: "Clear your head, put it all aside.

"Przede wszystkim, odsuń to od siebie.

If you want to write, you need to put it all aside."

Jeśli chcesz pisać, musisz to odsunąć".

And that's what I did.

Tak zrobiłem: wszedłem na górę, napisałem i wysłałem artykuł.

I went upstairs, wrote my article and sent it off.

Lecz później,

Later, aside from the feeling of having lost my colleagues,

poza wzruszeniem z powodu utraty kolegi,

something else was bothering me.

było coś, co nie dawało mi spokoju:

I kept seeing that shiny, pearly spot,

ponownie zobaczyłem tę plamę, błyszczącą, perłową,

and I couldn't understand what it meant.

i nie zrozumiałem, co miała znaczyć.

And then, the war was over.

Potem wojna się skończyła.

Later, I thought: "That's not possible. I can't just not know what happened."

Później pomyślałem: tak nie może być.

Nie mogę po prostu nie zrozumieć, co się stało.

Because it wasn't the first time, and it didn't only happen to me.

To nie był pierwszy raz

i przytrafił się nie tylko mnie.

I have seen things like that happen to others

Widywałem tego typu rzeczy u innych

po 20 lub 30 latach dziennikarstwa.

in my 20 to 35 years of reporting.

I have seen things that had an effect on me too.

Widziałem rzeczy, które też mną wstrząsnęły.

For example, there was this man I knew in Lebanon,

W Libanie znałem pewnego człowieka,

a 25-year-old veteran who had been fighting for five years --

weterana, miał 25 lat, 5 lat na wojnie,

więc był weteranem, chodziliśmy za nim wszędzie.

a real veteran -- who we would follow everywhere.

He would crawl in the dark with confidence --

Umiał czołgać się w nocy,

był prawdziwym żołnierzem.

he was a great soldier, a true soldier --

so we would follow him, knowing that we would be safe with him.

Chodząc z nim wiedzieliśmy, że jesteśmy bezpieczni.

Pewnego dnia powiedziano mi, przypominam sobie,

And one day, as I was told --

and I've seen him again since --

że w trakcie gry w karty w koszarach,

he was back in the camp, playing cards,

when someone came in next door,

ktoś wszedł, z boku, rozładował broń,

and discharged their weapon.

As the gun went off,

pistolet nagle wystrzelił i ten huk, zwykły wystrzał,

that blast, that one shot, made him duck quickly under the table,

spowodował, że uciekł pod stół, jak dziecko.

like a child.

He was shaking, panicking.

Trząsł się, panikował.

And since then, he has never been able to get up and fight.

Po tym już nigdy nie stanął do walki.

Skończył, spotkałem go potem

He ended up working as a croupier

jako krupiera w kasynie w Bejrucie bo niewiele sypiał,

in a Beirut casino where I later found him,

because he couldn't sleep, so it was quite a suitable job.

więc nieźle pasował do tej pracy.

So I thought to myself,

Pomyślałem, co takiego może cię zabić bez widocznych ran?

"What is this thing that can kill you

without leaving any visible scars?

How does that happen?

Co się dzieje?

Czym jest ta nieznana rzecz?

What is this unknown thing?"

To zbyt często się powtarzało, by było przypadkowe.

It was too common to be coincidental.

Zacząłem to badać, bo tylko to potrafię.

So I started to investigate --

that's all I know how to do.

I started to investigate

Zacząłem to badać,

by looking through books,

i szperałem w książkach, u psychiatrów, w muzeach, bibliotekach.

reaching out to psychiatrists,

going to museums, libraries, etc.

Finally, I discovered that some people knew about this --

Odkryłem, że są ludzie, którzy to znają,

often military psychiatrists --

często to psychiatrzy wojskowi, że stoimy w obliczu czegoś,

and that what we were dealing with was called trauma.

co nazywa się traumą.

Americans call it PTSD or traumatic neurosis.

Amerykanie nazywają to PTSD, trauma, zespół stresu pourazowego,

It was something

to coś, co istnieje, ale o czym się nie mówi.

that existed,

but that we never spoke about.

Co to takiego, ta trauma?

So, this trauma --

what is it?

Well, it's an encounter with death.

To spotkanie ze śmiercią.

Nie wiem, czy kiedyś spojrzeliście śmierci w oczy.

I don't know if you've ever had an experience with death --

I'm not talking about dead bodies,

nie mówię tu o trupach,

or someone's grandfather lying in a hospital bed,

o zwłokach dziadka na szpitalnym łóżku, nie,

or someone who got hit by a car.

czy o kimś, kto przewrócił się na ulicy.

I'm talking about facing the void of death.

Mówię o spotkaniu z nicością śmierci.

And that is something no one is supposed to see.

Tego nikt nie powinien widzieć.

People used to say,

Starożytni mawiali: ani słońcu ani śmierci nie można patrzeć w twarz.

"Neither the sun, nor death can be looked at with a steady eye."

A human being should not have to face the void of death.

Człowiek nie ma prawa patrzeć w twarz nicości śmierci.

Jeśli spojrzy, niczego nie widać przez jakiś czas,

But when that happens,

it can remain invisible for a while --

days, weeks, months, sometimes years.

przez kilka dni, tygodni, miesięcy, a czasami i lat.

And then, at some point,

Ale potem nagle wybucha, ponieważ to jest coś,

it explodes,

because it's something that has entered your brain --

co drąży umysł, rodzaj okna między obrazem i mózgiem.

a sort of window between an image and your mind --

that has penetrated your brain,

Drąży umysł,

staying there and taking up all the space inside.

pozostaje i przejmuje całą przestrzeń mózgu.

And there are people -- men, women,

Są osoby, mężczyźni, kobiety

who suddenly no longer sleep.

którzy nagle nie mogą spać,

mają napady lęku i strasznej paniki.

And they experience horrible anxiety attacks --

panic attacks, not just minor fears.

Paniki. Nie obawy.

They suddenly don't want to sleep,

Nagle nie chcą już więcej spać, bo gdy śpią,

because when they do, they have the same nightmare every night.

mają każdej nocy ten sam koszmar, każdej nocy ten sam obraz.

They see the same image every night.

What type of image?

Co to za obraz?

For example, a soldier who enters a building

Przykład dla żołnierza:

wchodzi do budynku i staje

twarzą w twarz z innym żołnierzem, który w niego celuje,

and comes face to face with another soldier aiming at him.

He looks at the gun, straight down the barrel.

widzi lufę, oko lufy.

And this barrel suddenly becomes enormous, deformed.

Ta lufa staje rośnie, deformuje się,

pęcznieje, połyka wszystko.

It becomes fluffy, swallowing everything.

And he says --

Potem powie: "Widziałem śmierć, widziałem siebie martwego, jestem martwy"

later he will say, "I saw death.

I saw myself dead, therefore I'm dead."

i od tego momentu wie, że jest martwy.

And from then on, he knows he is dead.

To nie jest tylko wrażenie, on jest przekonany, że nie żyje.

It is not a perception -- he is convinced that he is dead.

A ten pistolet pojawia się, odchodzi,

In reality, someone came in, the guy left or didn't shoot, whatever,

and he didn't actually get shot --

nie strzela, to bez znaczenia, bo on już jest martwy.

but to him, he died in that moment.

Może też pojawić się zapach trupów.

Or it can be the smell of a mass grave --

Widziałem tego dużo w Rwandzie.

I saw a lot of that in Rwanda.

Może pojawić się głos przyjaciela,

It can be the voice of a friend calling,

and they're being slaughtered and there's nothing you can do.

którego mordują, a ty nic nie możesz na to poradzić.

You hear that voice,

Słyszysz ten głos każdej nocy, przez kilka tygodni,

and you wake up every night -- for weeks, months --

miesięcy, człowiek zaczyna się budzić.

in a trance-like state, anxious and terrified,

W transie, w panice, przerażony jak dziecko.

like a child.

I have seen men cry --

Widziałem mężczyzn płaczących jak dzieci,

just like children --

from seeing the same image.

na widok tego samego obrazu.

So having that image of horror in your brain,

W ich umysłach obraz zgrozy,

seeing the void of death --

nicości śmierci,

that analogue of horror which is hiding something --

który nazywa się analogią,

to znaczy obraz, który coś skrywa,

will completely take over.

zajmie wszystko.

You cannot do anything, anything at all.

Nie potrafi już robić nic innego. Nic a nic.

You cannot work anymore,

Nie potrafi pracować. Nie potrafi kochać.

you cannot love anymore.

You go home and don't recognize anyone.

Wraca do siebie, nie rozpoznaje już nikogo. Nie poznaje siebie.

You don't even recognize yourself.

Ukrywa się, zostaje w domu, zamyka się.

You hide and don't leave the house, you lock yourself in, you become ill.

I know people who placed small cans outside their house with coins inside,

Niektórzy układają puszki z monetami przed domem,

na wypadek gdyby ktoś próbował wejść.

in case someone tried to get in.

Nagle pragnie umrzeć, pragnie zabijać,

All of a sudden, you feel like you want to die or kill

or hide or run away.

pragnie się schować, pragnie uciec,

You want to be loved, but you hate everyone.

pragnie być kochany, nienawidzi ludzi,

It's a feeling that seizes you entirely

i coś go dopada rano lub wieczorem,

day in and day out,

and you suffer tremendously.

cierpi katiusze.

And no one understands.

A inni tego nie rozumieją i mówią mu:

They say, "There's nothing wrong with you. You seem fine, you have no injuries.

"Ale nic ci nie jest.

Masz się dobrze, nie masz ran, byłeś na wojnie, wróciłeś cały".

You went to war, came back; you're fine."

A oni cierpią w męczarniach, niektórzy popełniają samobójstwo:

These people suffer tremendously.

Some commit suicide.

poza tym, popełnić samobójstwo, to wypełnić przeznaczenie

After all, suicide is like updating your daily planner --

I'm already dead, I might as well commit suicide.

i tak jestem martwy

jeśli popełnię samobójstwo, to dobrze.

Plus, there is no more pain.

Ponadto, zniknie ból.

Niektórzy popełniają samobójstwo, inni kończą pod mostem,

Some commit suicide, others end up under the bridge, drinking.

zaczynają pić...

Wszyscy macie w pamięci historie o dziadku, wujku,

Everyone remembers that grandfather or uncle or neighbor

o sąsiedzie, który pije, nie odzywa się,

who used to drink, never said a word,

always in a bad mood, beat his wife

jest kłótliwy, bije żonę

and who would end up either sinking into alcoholism or dying.

i który się zapije na śmierć albo umrze.

And why do we not talk about this?

Oni o tym nie mówią, dlaczego? Nie mówi się o tym, dlaczego?

We don't talk about it because it's taboo.

Bo to jest tabu! Nie można mówić.

It's not like we don't have the words to express the void of death.

Człowiek nie ma takich słów, by mówić o nicości śmierci.

But others don't want hear it.

A inni nie potrafią tego słuchać.

The first time I returned from an assignment,

Kiedy powróciłem do reportażu,

They said, "Oh! He's back."

najpierw mówili mi:

"O, wróciłeś!".

There was a fancy dinner -- white tablecloth, candles, guests.

Był obiad,

biały obrus,świece, goście

"Tell us everything!"

"No dalej, opowiadaj!".

Which I did.

Opowiadałem, a po 20 minutach wszyscy na mnie dziwnie patrzyli,

After 20 minutes, people were giving me dirty looks,

the hostess had her nose in the ashtray.

pani domu miała nos w popielniczce,

It was horrible and I realized I ruined the whole evening.

To był straszne i zrozumiałem,

że zepsułem wieczór.

So I don't talk about it anymore.

Teraz już nic nie mówię.

We're just not ready to listen.

Nie umiemy tego słuchać,

People say outright: "Please, stop."

mówimy "Przestań!".

Is that a rare occurrence?

Czy to jakiś przypadek? Nie. To się dzieje bardzo często.

No, it's extremely common.

One third of the soldiers who died in Iraq --

1/3 żołnierzy zabitych w Iraku... no, nie zabitych, przejęzyczyłem się.

well, not "died," let me re-phrase that --

one third of the US soldiers who went to Iraq

1/3 żołnierzy USA po misji w Iraku cierpi na PTSD.

suffer from PTSD.

In 1939, there were still 200,000 soldiers from the First World War

W 1939 roku było jeszcze w angielskich szpitalach psychiatrycznych

200 tysięcy żołnierzy z pierwszej wojny światowej.

that were being treated in British psychiatric hospitals.

W Wietnamie zginęło 54 tysiące Amerykanów.

In Vietnam, 54,000 people died --

Americans.

In 1987, the US government identified 102,000 --

W 1987 roku rząd amerykański naliczył 102 tysiące - ponad dwa razy tyle -

twice as many --

102,000 veterans who died from committing suicide.

102 tysiące przypadków samobójstw wśród weteranów.

Twice as many deaths by suicide than by combat in Vietnam.

Dwa razy więcej samobójstw niż zabitych w Wietnamie.

So you see, this relates to everything,

Widać, że to jest coś, co dotyczy wszystkich.

not just modern warfare, but also ancient wars --

To nie tylko wojny współczesne, ale też starożytne,

you can read about it, the evidence is there.

co widać w antycznych tekstach.

So why do we not talk about it?

Dlaczego teraz o tym się nie mówi?

Why have we not talked about it?

Dlaczego o tym się nie mówiło?

The problem is that if you don't talk about it,

Problem polega na tym,

że milczenie o tym prowadzi do katastrofy.

you're heading for disaster.

Jedyną metodą leczenia,

The only way to heal --

and the good news here is that this is treatable --

bo na szczęście da się to leczyć,

think Munch's The Scream, Goya, etc. --

wspomnijcie "Krzyk" Muncha, Goję,

it's indeed treatable.

jedyną metodą na uleczenie tej traumy,

The only way to heal from this trauma,

from this encounter with death that overwhelms, petrifies and kills you

tego spotkania ze śmiercią, które poraża, które mrozi krew w żyłach, które zabija,

is to find a way to express it.

jest zacząć o tym mówić.

People used to say,

Dawniej mówiono:

"Language is the only thing that holds all of us together."

"To mowa sprawia, że jesteśmy ludźmi.

Without language, we're nothing.

Bez mowy jesteśmy niczym.

It's the thing that makes us human.

Dzięki niej jesteśmy ludźmi".

In the face of such a horrible image --

W obliczu tego obrazu grozy,

a wordless image of oblivion that obsesses us --

który nie ma słów,

bo to właśnie obraz nicości nas prześladuje,

the only way to cope with it

jedyny sposób, by dać sobie z tym radę,

to ubrać to w ludzkie słowa.

is to put human words to it.

Ci ludzie czują się wykluczeni ze społeczeństwa:

Because these people feel excluded from humanity.

No one wants to see them anymore and they don't want to see anyone.

nie chcemy już ich widzieć,

oni nie chcą już nikogo widzieć.

They feel dirty, defiled, ashamed.

Czują się brudni, splamieni, zhańbieni.

Someone said, "Doctor, I don't use the subway anymore

Ktoś powiedział: "Wie pan, doktorze,

nie jeżdżę metrem, bo boję się,

because I'm afraid people will see the horror in my eyes."

że ludzie zobaczą w moich oczach

całe to przerażenie".

Another guy thought he had a terrible skin disease

Inny powiedział...

Miał okropną chorobę skóry, spędził 6 miesięcy na dermatologii,

and spent six months with dermatologists, going from doctor to doctor.

przenoszą go z badania na badanie,

And then one day, they sent him to a psychiatrist.

a wreszcie posyłają do psychiatry.

During his second session, he told the psychiatrist

Mówi do psychiatry na drugiej sesji...

he had a terrible skin disease from head to toe.

Miał okropną chorobę skóry, od stóp do głów.

The psychiatrist asked, "Why are you in this state?"

Na pytanie: "Dlaczego jest pan w takim stanie?" odpowiedział:

And the man said, "Well, because I'm dead, so I must be rotting away."

"Jestem martwy, więc się rozkładam".

So you see this is something that has a profound effect on people.

Widzicie, że to coś, co dotyka człowieka bardzo głęboko.

In order to heal, we need to talk about it.

By się wyleczyć, musi o tym mówić.

The horror needs to be put into words --

Musi wyrazić tę grozę ludzkimi słowami, oswoić się z tym, przegadać to.

human words, so we can organize it and talk about it again.

We have to look death in the face.

Powinien spojrzeć śmierci prosto w oczy.

Jeśli się tego dokona, jeśli się o tym porozmawia,

And if we can do that, if we can talk about these things,

then step by step, by working it out verbally,

po trochu, za pomocą słów,

we can reclaim our place in humanity.

można odzyskać swoją część człowieczeństwa.

And it is important.

To jest ważne! Cisza nas zabija!

Silence kills us.

So what does this mean?

Co to oznacza?

Oznacza to, że po traumie

It means that after a trauma,

tracimy oczywiście "nieznośną lekkość bytu",

without question, we lose our "unbearable lightness of being,"

that sense of immortality that keeps us here --

poczucie nieśmiertelności, które nas tu trzyma,

meaning, if we're here, we almost feel like we're immortal, which we're not,

poczucie, że skoro tu jestem,

to jestem wieczny, co nie jest prawdą,

but if we didn't believe that, we'd say, "What's the point of it all?"

ale bez tego życie traciłoby sens.

Trauma pozbawia poczucia nieśmiertelności.

But trauma survivors have lost that feeling of immortality.

They've lost their lightness.

Jej ofiary tracą poczucie lekkości, ale znajdują coś innego.

But they have found something else.

Jeśli uda się nam spojrzeć śmierci w oczy

So this means that if we manage to look death in the face,

and actually confront it, rather than keep quiet and hide,

i stawić jej czoła, zamiast zamilknąć i ukrywać się,

like some of the men or women I know did,

jak niektórzy ludzie, których znam: Michael z Rwandy, Carole z Iraku,

such as Michael from Rwanda, Carole from Iraq, Philippe from the Congo

Philippe z Kongo, wszyscy ci, których znałem,

and other people I know,

like Sorj Chalandon, now a great writer,

Sorj Chalendon, który jest teraz wielkim pisarzem,

who gave up field assignments after a trauma.

a który porzucił reportaż po traumie.

Five friends of mine committed suicide,

Czworo czy pięcioro moich przyjaciół popełniło samobójstwo.

they're the ones who did not survive the trauma.

Oni nie dali rady po traumie.

So if we can look death in the face,

Jeśli uda nam się stanąć ze śmiercią twarzą w twarz,

if we, mortal humans, human mortals,

jeśli my, śmiertelnicy,

understand that we are human and mortal, mortal and human,

wiemy że jesteśmy ludźmi i śmiertelnikami,

if we can confront death and identify it once again

jeśli uda nam stawić jej czoła i postawić tę rzecz ponad śmierć

as the most mysterious place of all mysterious places,

która jest najbardziej nieznana z nieznanych,

ponieważ nikt jej nie widział.

since no one has ever seen it --

Jeśli uda nam się oddać jej znaczenie,

if we can give it back this meaning,

yes, we may die,

to owszem, możemy umrzeć, przetrwać i powrócić do życia

survive

and come back to life,

but we'll come back stronger than before.

z dużo większą mocą niż przedtem.

Much stronger.

Dużo większą. Dziękuję.

Thank you.

(Brawa)

(Applause)