How will we survive when the population hits 10 billion? | Charles C. Mann

Translator: Qaiwan University Reviewer: halo fariq

How are we doing?

ئێمە چۆنین؟

No, no, no, by that, I meant,

نا نا، من دەڵێم

how are we, homo sapiens "we" ...

"بەڕاستی ئێمەی مرۆڤ ، "ئێمە

(Laughter)

پێکەنین

doing as a species?

وەک جۆرێک چۆنین؟

(Laughter)

ڕێگەیەکی نمونەیی بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە ئەمەیە

Now the typical way to answer that question is this.

پێوەرێک هەڵدەبژێریت بۆ سەلامەتی جەستەیی مرۆڤ

You choose some measure of human physical well-being:

نێوەندی گشتی تەمەن نێوەندی ئەو کالۆریانەی لە ڕۆژێکدا کار دەکرێت

average longevity, average calories per day,

داهاتی ساڵانە، ژمارەی دانیشتوان، ئەو جۆرە شتانە

average income, overall population, that sort of thing,

and draw a graph of its value over time.

نەخشەیەک دروست بکە بۆ بەهاکەی بە پێی کات.

In almost every case, you get the same result.

نزیکی لە هەموو حاڵەتێکدا هەمان ئەنجامت دەست دەکەوێت

The line skitters along at a low level for millennia,

هێڵەکە بەڕێکی دەڕوات بۆ زیاتر لە هەزار ساڵ

then rockets up exponentially in the 19th and 20th century.

بەڵام بەشێوەیەکی توانیی بەرز دەبێتەوە لە سەدەی ١٩ و ٢٠ دا.

Or choose a measure of consumption:

یان پێوەرێک بۆ بەکارهێنان هەڵبژێرە

consumption of energy, consumption of fresh water,

بەکارهێنانی وزە بەکارهێنانی ئاوی شیرین

consumption of the world's photosynthesis,

"بەکارهێنانی ڕۆشنەپێکهاتنی جیهان "ڕووەک

and draw a graph of its value over time.

نەخشەیەک دروست بکە

بۆ بەهاکەی بە پێی کات بە هەمان شێوە، هێڵەکە

In the same way, the line skitters along at a low level for millennia,

بۆ هەزار ساڵێک بە ڕێکی دەڕوات

then rockets up exponentially in the 19th and 20th century.

بەڵام بە شێوەیەکی توانیی لە سەدەی ١٩ و ٢٠ دا بەرز دەبێتەوە.

Biologists have a word for this: outbreak.

باێۆلۆجستەکان زاراوەیەکیان هەیە بۆ ئەمە زیادبوونی ناسروشتی.

An outbreak is when a population or species

زیادبوننی ناسروشتی کاتێک کۆمەڵگەیەک بوونەوەر

exceeds the bounds of natural selection.

لە سنوری هەڵبژاردنی سروشتی تێپەڕدەبن

Natural selection ordinarily keeps populations and species

هەڵبژاردنی سروشتی کاری ئاسایی کردنەوەی

within roughly defined limits.

ژمارەی بونەوەر و جۆرەکانیانە لە نێو سنورێکی بە ئەستەم پێناسەکراودا.

Pests, parasites, lack of resources prevent them from expanding too much.

مێرووەکان، مشەخۆرەکان خۆراک ناهێڵێت کە زۆر گەورەبن

But every now and then, a species escapes its bounds.

بەڵام هەندێک کات بوونەوەرێک لەو سنورە دەردەچێت.

ئەستێرەی دەریای دڕکدار لە زەریای هیندیدا

Crown-of-thorns starfish in the Indian Ocean,

zebra mussels in the Great Lakes, spruce budworm here in Canada.

قاوغدارە دەریاییەکان لە دەریاچە مەزنەکان کرمی نێو دارەکان لە کەنەدا

ژمارەی بونەوەرەکان زیاد دەکەن

Populations explode, a hundredfold, a thousandfold,

،بە سەدان جار، هەزاران جار ملێۆنان جار،

a millionfold.

لەبەر ئەوە ئەمە وانەیەکی گرنگە لە زیندەوەرزانیدا،

So here's a fundamental lesson from biology:

outbreaks in nature don't end well.

زیادبوونی ناسروشتی لە سروشتدا کۆتاییەکەی هەرگیز باش نییە.

(Laughter)

"پێکەنین"

Put a couple of protozoa into a petri dish full of nutrient goo.

دوو بونەوەری پێشەنگی دابنێ لە دەفرێکی پتری پڕ لە خۆراک

In their natural habitat, soil or water, their environment constrains them.

لە ژینگەی سروشتیدا کە خاک و ئاوی تێدایە سنورێک بۆ گەشەکردنیان دیاری دەکرێت

In the petri dish, they have an ocean of breakfast

بەڵام لە دەفری پتری زەریایەک خواردنی بەیانیان هەیە

and no natural enemies.

هیچ دوژمنێکی سروشتیان نییە

They eat and reproduce, eat and reproduce,

دەخۆن و دوبارە دەزێن هەتا دەگەنە سنوری دەفری پتریەکە

until bang, they hit the edge of the petri dish,

at which point they either drown in their own waste,

لەو خاڵەدا یان لە نێو پیسایی خۆیاندا دەخنکێن

starve from lack of resources, or both.

یان لە کەمی سەرچاوەدا دەمرن

یان هەردووکیان،

The outbreak ends, always, badly.

زیادبوونەکە بە خراپە کۆتایی دێت.

Now, from the viewpoint of biology,

ئێستە لە ڕوانگەی زیندەوەرزانیەوە

you and I are not fundamentally different than the protozoa in the petri dish.

من و تۆ هیچ جیاوازیەکی ئەوتۆمان نییە لەگەڵ ئەو پێشەنگیانەی ناو دەفری پتریەکە،

We're not special.

ئێمە هیچ تایبەت نین.

All the things that we, in our vanity, think make us different --

ئەو شتانەی ئێمە پێکدەهێنن تەنها لە لوتبەرزی خۆمانە وا دەزانین جیاوازین

art, science, technology, and so forth, they don't matter.

هونەر، زانست، تەکنەلۆجیا و هەتادوایی، هیچیان گرنگ نیین

We're an outbreak species,

ئێمە بوونەوەرێکین کە بە ناسروشتی زیاد دەبین،

we're going to hit the edge of the petri dish, simple as that.

زۆر بە سادەیی ئێمەش دەگەینە سنوری دەفری پتریەکە

پرسیارە دیارەکە ئەوەیە ئەمە ڕاستە؟

Well, the obvious question: Is this actually true?

بەڕاستی ئێمەش چارەنووسمان هەڵدێری دەفری پتریەکەیە؟

Are we in fact doomed to hit the edge of the petri dish?

I'd like to set aside this question for a moment

دەمەوێت ئەو پرسیارە بکەمە لاوە بۆ ئێستە

and ask you guys another one.

و پرسیارێکی تر بکەم.

ئەگەر ئێمە بمانەوێت دەرباز ببین لە زیندەوەرزانی ئەوا چۆن دەیکەین؟

If we are going to escape biology, how are we going to do it?

لە ساڵێ ٢٠٥٠

In the year 2050,

there will be almost 10 billion people in the world,

ژمارەی دانیشتوانی جیهان دەگاتە ١٠ ملیار

and all of those people will want the things that you and I want:

و ئەو هەموو خەڵکە ئەو شتانەیان دەوێت کە من و تۆ دەمانەوێت

ئۆتۆمبێلی جوان، جلی جوان، ماڵی جوان

nice cars, nice clothes, nice homes,

the odd chunk of Toblerone.

یەک پارچە شوکڵاتە.

بیر بکەرەوە شوکڵاتە بۆ ١٠ ملیار کەس

I mean, think of it: Toblerone for 10 billion people.

چۆن دەتوانین ئەمە بکەین؟

How are we going to do this?

چۆن ئەم هەمووە تێر دەکەین، چۆن ئاو دابین دەکەین،

How are we going to feed everybody, get water to everybody,

چۆن وزە دابین دەکەین

provide power to everybody, avoid the worst impacts of climate change?

ڕزگارمان ببێت لە کاریگەریە خراپەکانی کەش و هەوا.

I'm a science journalist,

من ڕۆژنامەنوسێکی زانستیم،

چەندین ساڵە من ئەم پرسیارە لە توێژەرەکان دەکەم

and I've been asking these questions to researchers for years,

and in my experience, their answers fall into two broad categories,

لە ئەزموونی مندا دەکەونە دوو پۆلی جیاوازی بەربڵاو

which I call "wizards" and "prophets."

کە ناویان دەبەم بە جادووگەرەکان و پەیامبەرەکان.

Wizards, techno-whizzes,

جادوگەرەکان، یان تەکنەلۆجیاخوازەکان باوەڕیان بە ئەوەیە کە ئەگەر

believe that science and technology, properly applied,

زانست و تەکنەلۆجیا بە باشی بەکاربهێنرێت

will let us produce our way out of our dilemmas.

ئەوا لە کێشەکانمان دەربازمان دەکات

و بە بەرهەمهێنان ڕزگارمان دەبێت لە کێشەکانمان

"Be smart, make more," they say.

دەڵێن: زیرەکبە و بەرهەمداربە

"That way, everyone can win."

بەو شێوەیە هەمووان دەیبەینەوە.

Prophets believe close to the opposite.

پەیامبەران باوەڕیان بە پێچەوانەی ئەمەیە،

وا دەبینن کە جیهان لەلایەن چەند پرۆسەیەکی ژینگەییەوە بەڕێوە دەبرێت

They see the world as governed by fundamental ecological processes

with limits that we transgress to our peril.

لەگەڵ سنوورێک بۆ گەشتن بە ئامانجەکانمان.

"ئەوان دەڵێن: "کەمتر بەکاربێنە

"Use less, conserve," they say.

"Otherwise, everybody's going to lose."

ئەگەر نا، هەمووان دۆڕاو دەبن

Wizards and prophets have been butting their heads together for decades,

جادوگەران و پەیامبەران دەیان ساڵە دەربارەی ئەمە شەر دەکەن

but they both believe that technology is key to a successful future.

بەڵام هەمووان باوەڕیان بە ئەوەیە کەتەکنەلۆجیا کلیلی داهاتوویەکی سەرکەوتووە.

The trouble is, they envision different types of technology

کێشەکە لە ئەوەیە

کە دیدگای تەکنەلۆجیا و داهاتووی جیاوازیان هەیە لە یەکتر.

and different types of futures.

Wizards envision a world of glittering, hyperefficient megacities

جادوگەرەکان چەندین

شاری زەبەلاحی باش دەبینن

surrounded by vast tracts of untouched nature,

کە دەور دراوە بە سەوزاییەکی دەستکاری نەکراو،

economies that have transitioned from atoms to bits,

ئابووریەک کە لە بچوکەوە ،دەگۆڕێت بۆ گەورەتر

dematerialized capitalist societies

نەمانی کۆمەڵگەی سەرمایەداری گەورە و هیچ شێوەیەک سروشت بەکارناهێنرێت.

that no longer depend on exploiting nature.

Energy, to wizards, comes from compact nuclear plants;

وزە بەلای جادووگەرەکانەوە لە چەند وێستگەیەکی ناوەکی بچوک بەرهەمدێت

food from low-footprint farms with ultraproductive,

خواردن لەزەویەکی جوتیاری جێپێی کاربۆنی کەم لەگەڵ ئەوەشدا بەرهەمێکی زۆری هەیە

genetically modified crops tended by robots;

بە شێوەیەکی جینێتیک دەستکاریکراون لەلایەن چەند ڕۆبۆتێکەوە سەرپەرشتی دەکرێن.

water from high-throughput desalination plants,

ئاو لە سەرچاوەی وێستگەی دڵۆپاندنەوە

which means we no longer exploit rivers and aquifers.

ئەمەش ئەوە دەگەێنێت کە چیتر پێویست ناکات کە ڕوبار و ئاوی ژێرزەوی بەکاربهێنین.

Wizards envision all 10 billion of us

جادوگەران هەر ١٠ ملیارمان دەبینن لە جیهانێکی شارستانی کە پڕە لە ئاسانکاری

packed into ultradense but walkable megacities,

an urbanized world of maximum human aspiration

جیهانێکی بەشارستانی کراو پڕە لە خەونی گەورە

and maximum human liberty.

و پڕە لە ئازادی مرۆڤەکان.

Now, prophets object to every bit of this.

بەڵام، پەیامبەران دژی هەموو ئەمانەن،

ناتوانیت خواردن و ئاو بێبەهابکەیت.

You can't dematerialize food and water, they point out.

دەڵێن تۆ ناتوانیت شتی وردە بخۆیت

They say, you can't eat bits,

and industrial agriculture has already given us massive soil erosion,

بە پیشەسازیکردنی کشتوکال داخورانێکی خاکی گەورەی بەرهەم هێناوە

چەندین کەناری زەبەلاحی مردوو خاکێک کە چالاکی زیندەوەری تێدا نەماوە.

huge coastal dead zones and ruined soil microbiomes.

ئەی جادووگەران زیاترتان دەوێت؟

And you wizards, you want more of this?

ئەی ئەو کارگەی دڵۆپاندنی ئاو،

And those giant desalination plants?

You know they generate equally giant piles of toxic salt

کە بڕێکی گەورە لە خوێێ ژەهراوی بەرهەم دێنێت

that are basically impossible to dispose of.

کە ئەستەمە خۆمانی لێ ڕزگار بکەین،

و ئەو شارە زەبەلاحانەی کە بەلاتەوە جوانە؟

And those megacities you like?

Can you name me an actually existing megacity

دەتوانیت ناوی یەک شار بنێیت

that really exists in the world today, except for possibly Tokyo,

کە لە ئەمڕۆدا هەیە جگە لە تۆکیۆ

that isn't a cesspool of corruption and inequality?

پڕ نەبێت لە گەندەڵی و نا یەکسانی؟

لە جیاتی ئەمە، پەیامبەران نزا دەکەن بۆ جیهانێک پێکدێت لە چەند کۆمەڵگەیەکی نزیک

Instead, prophets pray for a world of smaller, interconnected communities,

closer to the earth,

نزیکتر لە زەوی،

a more agrarian world of maximum human connection

جیهانێکی کشتوکاڵی پڕ لە پەیوەندی مرۆڤ

and reduced corporate control.

کەمترین دەستتێوەردانی کۆمپانیاکان.

لەم جیهانبینینەدا خەڵکی زیاتر لە گوندەکان دەژین

More people live in the countryside in this vision,

بە سەرچاوەی وزەیەک کە لە ئاستی کۆمەڵگەیەک دابین دەکرێت لەلایەن وزەی با و خۆر

with power provided by neighborhood-scale solar and wind installations

that disappear into the background.

کە لە پشتەوە دیار نامێنن.

Prophets don't generate water from giant desalination plants.

پەیامبەران ئاو لە وێستگەی دڵۆپاندن وەرناگرن

لە ئاوی باران وەری دەگرن

They capture it from rainfall,

and they reuse and recycle it endlessly.

بە شێوەیەکی دیارینەکراو دەتوانرێت بەکار بهێنرێنەوە

هەروەها خواردن لەلایەن تۆڕێکی بچوکی کشتوکاڵیەوە سەرچاوە دەگرێت

And the food comes from small-scale networks of farms

that focus on trees and tubers

کە گرنگی دەدەن بە دار و گۆپکەدەرەکان

rather than less productive cereals like wheat and rice.

لە جیاتی دانەوێڵەی کەم بەرهەم وەک برنج و گەنم.

لە سەروو ئەوانەوە پەیامبەران چاوەڕێی ئەوەن کە خەڵکی کارە ڕۆژانەکانیان بگۆڕن،

Above all, though, prophets envision people changing their habits.

They don't drive to work, they take their renewable-powered train.

بە ئۆتۆمبیل نارۆن بۆ کار بەڵکو بە شەمەندەفەری وزە سەربەخۆ دەرۆن.

They don't take 30-minute hot showers every morning.

خۆشۆرینی بەیانیانیان ٣٠ خولەک نیە

They eat, you know, like Michael Pollan says,

ئەو خواردنانەی دەیخۆن وەک مایکل پۆڵان دەڵێت

real food, mostly plants, not too much.

خواردنی ڕاستی، زۆربەی ڕووەک هەرگیز زۆر ناخۆن.

Above all, prophets say submitting to nature's restraints

لە سەروو ئەمانەشەوە پەیامبەران دەڵێن سەر نەوی کردن بۆ کاری سروشت

دەتگەێنێتە ژیانێکی ئازادتر و دیموکراسیانە و تەندروست،

leads to a freer, more democratic, healthier way of life.

Now, wizards regard all this as hooey.

بەڵام جادووگەرەکان هەموو ئەمانە بە قسەی قۆر دەبینن،

They see it as a recipe for narrowness, regression, and global poverty.

وەک ڕەچەتەیەک بۆ بەرتەسکبوونەوەی ژیان دواکەوتن و هەژاری نێودەوڵەتی.

کشتوکاڵ بە شێوازی پەیامبەرەکان تەنها جێپێی مرۆڤەکان زیاد دەکات

Prophet-style agriculture, they say, only extends the human footprint

and shunts more people into low-wage agricultural labor.

خەڵکی دادەخات بە کارکردن بە کرێیەکی کەم لە باخی کشتوکاڵیدا.

Those neighborhood-run solar facilities,

وێسگەی بەرهەمهێنانی وزەی خۆر زۆر باش دیارن

they sound great,

بەڵام پشت بە تەکنەلۆجیایەک دەبەستن کە هێشتا بەردەست نییە

but they depend on a technology that doesn't exist yet.

تەنها خەیاڵێکن.

They're a fantasy.

ئەی دووبارە بەکارهێنانەوەی ئاو؟ تەنها بەربەستێکە بۆ بەرەوپێشچوون.

And recycling water? It's a brake on growth and development.

Above all, though, wizards object to the prophets' emphasis

سەرەڕای ئەمانەش جادووگەرەکان دژی بیروباوەڕی پەیامبەرانن

دەربارەی بیروباوەڕیان لەسەر گۆڕانکاری گەورەی کۆمەڵگە

on wide-scale social engineering,

which they see as deeply anti-democratic.

کە بە شێوەیەکی نادیموکراتیانە دەبینرێن.

ئەگەر مێژوی دوو سەدەی پێشوو پڕ بوبێت لە گەشەسەندنی بەردەوام،

If the history of the last two centuries was one of unbridled growth,

مێژووی ئەم سەدەیەی کە دێت خۆی لەو بڕیارە دەبینێت کە دەیدەین

the history of the coming century may well be the choice we make

وەک کۆمەڵگەیەک لە نێوان دوو-ڕێیانێکدا.

as a species between these two paths.

These are the arguments that will be resolved, in one way or another,

ئەمە ئەو گوفتارانەیە کە دەبێت چارەسەر بکرێن بە هەر ڕێگەیەک

by our children's generation,

لەلایەن نەوەی منداڵەکانەوە

the generation that will come into the world of 10 billion.

ئەو نەوەیەی کە دێنە نێو جیهانێکی ١٠ ملیار کەسەوە.

بەڵام بۆستە! لەم خاڵەدا زیندەوەرناسەکان لەو خاڵەدا زۆر زۆر توەڕەدەبن

Now, but wait, by this point, biologists should be rolling their eyes

ئەوەندە توڕە کە ناتوانیت گوێبیستی قسەکانی من بیت.

so loud you can barely hear me speak.

They should be saying, all of this, wizards, prophets,

دەبێت بڵێن هەموو قسەی ئەم پەیامبەر و جادووگەرانە

it's a pipe dream.

تەنها خەونێکە.

It doesn't matter which illusory path you think you're taking.

لە کۆتاییدا هیچ گرنگ نییە ،کام ڕێگە دەگریتە بەر

Outbreaks in nature don't end well.

زیادبوونی ناسروشتی لە سروشتدا کۆتاییەکەی خراپە.

وا بیر دەکەیتەوە کە پێشەنگیەکان کە لێواری دەفری پتریەکە دەبینن و

I mean, you think the protozoa see the edge of the petri dish approaching

دەڵێن چۆنن هاوڕێیان کاتی ئەوە نەهاتووە کۆمەڵگە بگۆڕیین؟

and say, "Hey guys, time to change society"?

No. They just let her rip.

نەخێر بەڵکو لێیدەگەڕێن

That's what life does, and we're part of life.

ژیان ئەوە دەکات ئێمەش بەشێکین لە ژیان

We'll do the same thing. Deal with it.

ئێمەش هەمان شت دەکەین قبووڵی بکە.

Well, if you're a follower of Darwin, you have to take this into consideration.

ئەگەر تۆ باوەڕت بە داروین بێت ئەوا دەبێت بیر لە ئەمە بکەیتەوە.

I mean, the basic counterargument boils down to: "We're special."

باشترین دژە گوفتار ئەوەیە بۆ ئەمە کە ئێمە تایبەتین

چەند ئەو قسەیە بێتامە؟

How lame is that?

(پێکەنین)

(Laughter)

دەتوانین زانیاری کۆ بکەینەوە و لەگەڵ یەک هاوبەشی بکەین

I mean, we can accumulate and share knowledge

and use it to guide our future.

و بەکاری بهێنین بۆ ڕێنوێنی داهاتوومان

Well, are we actually doing this?

لە ڕاستیدا ئێمە ئەوە دەکەین؟

هیچ بەڵگەیەک هەیە کە ئێمە زانیاریەکانمان بەکار دەهێنین

Is there any evidence that we're actually using our accumulated, shared knowledge

بۆ دڵنیابوونەوە لە بەردەوامی ژیانمان؟

to guarantee our long-term prosperity?

زۆر ئاسانە بلێیت نەخێر ئەگەر تۆ جادووگەر بیت

It's pretty easy to say no.

If you're a wizard,

and you believe that hyperproductive, genetically engineered crops

و باوەڕت وابێت کە بەرەوبوومی دەستکاریکراو کە بەرهەمی زۆرە

are key to feeding everyone in tomorrow's world,

کلیلی تێرکردنی جیهانە لە داهاتوو دەبێت خەمی ئەوەت بێت کە ٢٠ ساڵە

you have to worry that 20 years

of scientists demonstrating that they are safe to consume

زانایان باسی ئەوە دەکەن کە ئاساییە بۆ خواردن و بەکارهێنان

has failed to convince the public to embrace this technology.

شکستی هێناوە بۆ باوەڕپێکردنی خەڵکی بۆ بەکارهێنانی ئەم تەکنەلۆجیایە.

If you're a prophet

ئەگەر یەکێک بیت لە پەیامبەرەکان،

and you believe that key to solving today's growing shortage of fresh water

و باوەڕت وایە کە کلیلی چارەسەرکردنی کەمی ئاوی شیرین

is to stop wasting it,

وەستانە لە بەفیڕۆدانی

you have to worry that cities around the world,

دەبێت خەمی ئەوەت بێت کە شارەکانی جیهان لە شوێنە هەژارەکانەوە تا دەوڵەمەندەکان

in rich places as well as poor,

بە شێوەیەکی ئاسایی چارەکێکی ئاوەکانیان لەدەست دەدەن

routinely lose a quarter or more of their water

to leaky and contaminated pipes.

لە ئەو بۆریانەی کە دەچۆڕێت یان پیسدەبن.

ماوەیەک لەمەوپێش کەیپ تاون کەمێکی مابوو کە ئاوی تێدا نەمێنێت

I mean, Cape Town, just a little while ago, almost ran out of water.

Cape Town loses a third of its water to leaky pipes.

کەیپ تاون یەک لەسەر سێێ ئاوی لەدەست دەدات بەهۆی بۆری شکاوەوە.

This problem has been getting worse for decades,

دەیان ساڵە ئەم کێشەیە خراپتر و خراپتر دەبێت و کەمترین کار دەربارەی کراوە.

and remarkably little has been done about it.

If you're a wizard, and you think that clean, abundant,

ئەگەر تۆ جادووگەربیت و باوەڕت وابێت کە

وێستگەی ناوەکی پاک و بێ کاربۆن کلیلی چارەسەری گۆڕانی کەش و هەوایە

carbon-free nuclear power is key to fighting climate change,

then you have to worry

دەبێت خەمی ئەوەت بێت

that the public willingness to build nukes is going down.

کە ویستی گشتی بۆ دروستکردنی چەکی ئەتۆمی کەم دەبێتەوە.

If you're a prophet, and you think that the solution to the same problem

ئەگەر تۆش پەیامبەر بیت و باوەڕت وابێت کە چارەسەری هەمان کێشە

is these neighborhood-run solar facilities shuttling power back and forth,

وێستگەی بەرهەمهێنانی وزەی خۆرە

دەبێت خەمی ئەوەت بێت کە هیچ دەوڵەتێک نییە لە جیهاندا

you have to worry that no nation anywhere in the world

کە سەرچاوەی پێویستی تەرخانکردبێت بۆ پەرەپێدانی ئەم تەکنەلۆجیایە

has devoted anything like the resources necessary to develop this technology

بەکاری بهێنێت لە ئەو کاتەی کە پێویستمان دەبێت.

and deploy it in the time that we need it.

And if you're on either side, wizard or prophet,

ئەگەر لەگەڵ هەر لایەنێکدا بیت پەیامبەر یان جادووگەر

you have to worry that, despite the massive alarm about climate change,

دەبێت خەمی ئەوەت بێت سەرەڕای ئاگادارییەکی زۆر سەبارەت بە گۆڕانی کەش و هەوا

the amount of energy generated every year from fossil fuels has gone up

بەکارهێنانی سوتەمەنییە بەبەردبووەکان بە ڕێژەی

by about 30 percent since the beginning of this century.

٣٠٪ بەرز بۆتەوە لەگەڵ دەستپێکی ئەم سەدەیەدا.

So, still think we're different than the protozoa?

هیشتا باوەڕت وایە کە ئێمە جیاوازین لە پێشەنگییەکان؟

Still think we're special?

هیشتا باوەڕت وایە کە تایبەتین؟ لەڕاستیدا لە ئەوەش خراپترە.

Actually, it's even worse than that.

(Laughter)

(پێکەنین)

We're not in the streets.

ئێمە لەسەر جادە نین

No seriously, if there's a difference between us and the protozoa,

ئەگەر جیاوازیەک هەبێت لە نێوان ئێمە و پێشەنگییەکان

a difference that matters,

جیاوازیەک کە گرنگ بێت زانست و تەکنەلۆجیا وهونەر و ئەوانە نین

it's not just our art and science and technology and so forth --

ئەوەیە کە دەتوانن هاوار بکەن دەتوانن بڕۆینە سەر شەقامەکان و

it's that we can yell and scream, we can go out into the streets,

and, over time, change the way society works,

لەگەڵ کاتدا شێوازی بیرکردنەوەی کۆمەڵگە بگۆڕن،

بەڵام ئێمە ئەوەش ناکەین.

but we're not doing it.

Wizards have been arguing literally for decades

جادووگەرەکان چەندین ساڵە باسی ئەوە دەکەن

that nuclear power is key to resolving climate change.

کە وزەی ناوەکی چارەسەری کێشەی گۆڕانی کەش و هەوایە،

بەڵام یەکەم خۆپیشاندان پاڵپشتی وزەی ناوەکی کرد لە مێژوودا دوو ساڵ لەمەوبەر بوو

But the first pro-nuke march in history occurred less than two years ago,

and it was dwarfed by the anti-nuke marches of the past.

زۆر بچووک بوو لە چاو ئەو خۆپیشاندانانەی دژی وزەی ناوەکی بوون.

Prophets have been arguing, again literally for decades,

پەیامبەران دەیان ساڵە باسی ئەوە دەکەن

that conservation is key to keeping freshwater supplies

کە کەم بەکارهێنان تەنها چارەسەرە بۆ هێشتنەوەی ئاوی شیرین

without destroying the ecosystems that generate those freshwater supplies.

بە بێ وێرانکردنی ئەو ژینگانەی ئاوی شیرین بەرهەم دەهێنن.

بەڵام لە مێژوی مرۆڤایەتیدا هیچکاتێک نەبووە شەقامێک

But in the history of humankind, there has never been a street

پڕ ببێت لە خۆپیشاندەری توڕە و دروشمیان دژی بۆری شکاوی ئاو گوتبێت.

full of angry protesters waving signs about leaky pipes.

In fact, most of the political activity in this sphere

لە ڕاستیدا زۆربەی کارە سیاسیەکانی ئەم بوارە

بریتی بووە لە جەنگ و دژایەتی جادووگەران و پەیامبەران،

has been wizards and prophets fighting each other, protesting each other

لە بری ئەوەی کە تێبگەن لە ئەوە هەردووکیان هەمان ئامانجیان هەیە.

rather than recognizing that they are, fundamentally, on the same side.

After all, these people are concerned about the same thing:

لە کۆتاییدا خەڵکی گرنگی دەدات بە هەمان شت

چۆن ئێمە دەتوانین ژیان بەڕێ بکەین لە جیهانێکی ١٠ ملیار کەسیدا؟

How are we going to make our way in the world of 10 billion?

The first step towards generating that necessary social movement,

یەکەم هەنگاو بەرەو دروستکردنی ئەو جوڵانەوە کۆمەڵایەتییە گرنگە و

creating that critical mass and getting that yelling and screaming going

دروستکردنی ئەو گردبوونەوانەی دەست دەکەن بە خۆپیشاندان و ڕێپێوان

seems obvious: wizards and prophets join together.

ئەمەش بە ڕوونی دیارە پێویستە جادووگەران و پەیامبەران پێویستە یەک بگرن

But how are you going to do this, given the decades of hostility?

بەڵام چۆن ئەمە دەکەین لە مێژوویەکی دەیان ساڵەی پڕ لە جەنگ؟

One way might be this:

ئەمە دەکرێت یەکێک بێت لەو ڕێگەیانە

Each side agrees to accept the fundamental premises of the other.

هەردوو لایەن دەبێت هاوڕای بیرۆکە بناغەییەکانی ئەوی تر بێت

Accept that nuclear power is safe and carbon-free,

باوەڕ بێنن کە وزەی ناوەکی سەلامەتە و کاربۆنی تێدا نییە

and that uranium mines can be hideously dirty

بەڵام کانگاکانی یۆرانیۆم زۆر زەرەرمەندن

and that putting large volumes of toxic waste on rickety trains

و ناردنی ڕێژەیەکی زۆر لە پاشماوەی ژەهراوی و دانانیان لەسەر پشتی شەمەندەفەر

and shuttling them around the countryside is a terrible idea.

و ناردنیان بۆ گوندەکان بیرۆکەیەکی باش نییە.

بۆ من بیرۆکەی ئەوەی چەند

To me, this leads rather quickly to a vision of small,

وێستگەی بچووکی ناوەکی

neighborhood scale, temporary nukes,

وزەی ناوەکی ببێت بە پردێکی تەکنەلۆجی هەتا دروستبوونی وزەی بەکارهێنراو،

nuclear power as a bridge technology while we develop and deploy renewables.

یان باوەڕت بە ئەوە بێت کە بەرەوبوومی دەستکاری کراوی جینی سەلامەتە

Or accept that genetically modified crops are safe

and that industrial agriculture has caused huge environmental problems.

و بە پیشەسازی کردنی کشتوکاڵ چەندین کێشەی ژینگەیی دروستکردووە.

بە ڕای من ئەمە دەگاتە داهاتوویەک کە زاناکانی ڕووەکناسی

To me, this leads rather quickly to a vision of plant scientists

devoting much more of their attention to tree and tuber crops,

زۆربەی کاتیان تەرخان دەکەن بۆ چاندنی دار و ڕووەکی گۆپکەدار

which can be much more productive than cereals,

کە زۆر بەرهەمدارترن لە دانەوێڵەکان

use much less water than cereals, and cause much less erosion than cereals.

بەکارهێنانی ئاویشیان کەمترە لە دانەوێڵە دەبنە هۆکاری کەمبوونەوەی داخورانی خاک

These are just ideas from a random journalist.

ئەمانە چەند بیرۆکەیەکن لە ڕۆژنامەنوسێکی ئاساییەوە

I'm sure there's a hundred better ones right here in this room.

دڵنیام کە سەدان بیرۆکەی باشتر هەیە لەم ژوورە.

خاڵی سەرەکی من ئەوەیە

The main point is,

پێویستە جادووگەران و پەیامبەران بەیەکەوە کار بکەن بۆ دۆزینەوەی ڕێگەی سەرکەوتن.

wizards and prophets working together have many paths to success.

سەرکەوتن مانایەکی گەورەتری دەبێت لە مانەوە کە مانەوەش زۆر گرنگە.

And success would mean much more than mere survival,

important though that is.

I mean, if humankind somehow survives its own outbreak,

ئەگەر مرۆڤایەتی لە زیادبوونی ناسروشتی خۆی رزگاری بوو

if we get food to everybody, get water to everybody,

ئەگەر بتوانین خواردن و ئاو دابینبکەین بۆ هەموان

get power to everybody,

وزە بدەین بە هەموان

if we avoid the worst effects of climate change,

خۆمان لابدەین لە کاریگەریە خراپەکانی گۆڕانی کەش و هەوا

if we somehow safeguard the biome,

بە ڕێگەیەکیش توانیمان ژینگە زیندەییەکان ڕزگار بکەین

it would be amazing.

ئەو کاتە شتێکی سەرسامكەر دەبێت.

It would say, I think,

ئەوا دەڵێم تەنانەت بۆ خۆپەرستێکی وەک من

even to a hardened cynic like me,

لەوانەیە بەڕاستی ئێمە تایبەت بین.

maybe we really are special.

Thank you.

زۆر سوپاس.

(Applause)

(چەپڵە)