The design of the universe | George Smoot

Translator: Mohammad Tofighi Reviewer: Ali Hasanzadeh

I thought I would think about changing your perspective on the world a bit,

Dünyaya dair baxış bucağınızı bir az dəyişdirməyi

and showing you some of the designs that we have in nature.

və təbiətdə olan bəzi dizaynları sizlərə göstərməyi düşündüm.

And so, I have my first slide to talk about

İşdə ilk yansım,

the dawning of the universe and what I call

burada kainatın meydana gəlməsindən danışacağıq,

the cosmic scene investigation, that is, looking at

yaradılışın iz və qalıqlarına baxaraq

the relics of creation and inferring what happened at the beginning,

başlanğıcda nələr olduğunu qavramağa çalışacağıq

and then following it up and trying to understand it.

ki mən buna "kosmik hadisə yeri araşdırma" (CSI) deyirəm.

And so one of the questions that I asked you is,

Sizə soruşduğum suallardan biri bu idi:

when you look around, what do you see?

Ətrafınıza baxanda nə görürsünüz?

Well, you see this space that's created by designers

Dizaynçıların və insanların əməklərinin meydana gətirdiyi bu yeri görürsünüz.

and by the work of people, but what you actually see

Ancaq gerçək budur ki,

is a lot of material that was already here,

bir çox maddə hal-hazırda burada

being reshaped in a certain form.

və başqa bir formaya yenidən şekillendirildi.

And so the question is: how did that material get here?

Bu səbəbdən sual bu: bu maddə bura necə gəldi?

How did it get into the form that it had before it got reshaped, and so forth?

Yenidən şekillendirilmeden əvvəlki formalarını necə almışdı?

It's a question of what's the continuity?

Bu sual bir "davamlılıq nədir" sualıdır.

So one of the things I look at is,

Burada üzərində dayandığım bir nöqtə isə

how did the universe begin and shape?

kainatın necə başladığı və necə şəkil aldığınız.

What was the whole process in the creation and the evolution of the universe

Bu cür maddələri təşkil edən

to getting to the point that we have these kinds of materials?

yaradılış və kainatın evrimindeki bütün müddət nə idi?

So that's sort of the part, and let me move on then and show you

İndi keçin və sizə göstərmək istədiyim:

the Hubble Ultra Deep Field.

Habl Ultra Dərin Alan.

If you look at this picture,

Bu şəkilə baxsaq

what you will see is a lot of dark with some light objects in it.

çox çox qaranlıq və özü ilə bəzi parlaq obyektlər görəcəksiniz.

And everything but -- four of these light objects are stars,

Bu parlaq obyektlərin 4 dənəsi ulduzdur,

and you can see them there -- little pluses.

burada görə bilərsiniz - kiçik müsbətlər formasında.

This is a star, this is a star, everything else is a galaxy, OK?

Bu bir ulduz, bu da bir ulduz və bunların xaricindəki hər şey qalaktika, oldumu?

So there's a couple of thousand galaxies

Bu səbəbdən, burada gözünüzlə asanca görə biləcəyiniz

you can see easily with your eye in here.

bir neçə min qalaktika var.

And when I look out at particularly this galaxy,

Xüsusilə bizim qalaktikamızın bənzəyən bu qalaktikanı cəmlədinizsə,

which looks a lot like ours, I wonder if there's

maraq edirəm da orada da

an art design college conference going on,

sənət dizaynı üzərinə bir konfrans vardırmı?

and intelligent beings there are thinking about, you know,

Və oradakı ağıllı varlıqlar

what designs they might do, and there might be a few cosmologists

necə dizaynlar edə düşünür ola bilər,

trying to understand where the universe itself came from,

bəlkə bir neçə kozmolog kainatın haradan gəldiyini anlamağa çalışır,

and there might even be some in that galaxy looking at ours

bəlkə də o qalaktikalar da bizim qalaktikanı baxıb

trying to figure out what's going on over here.

burada nələr olduğunu anlamağa çalışanlar var.

But there's a lot of other galaxies, and some are nearby,

Buna əlavə olaraq bir çox qalaktika var və bəziləri bizə yaxın,

and they're kind of the color of the Sun,

rəngləri də günəşin rənginə bənzəyir,

and some are further away and they're a little bluer, and so forth.

bəziləri də uzaq və onlar bir az daha göy rəngə çalan və s.

But one of the questions is -- this should be, to you --

Lakin suallardan biri də bu,

how come there are so many galaxies?

Necə bu qədər çox qalaktika ola bilir?

Because this represents a very clean fraction of the sky.

Burada səmanın dəqiq görünən bir qisimi var,

This is only 1,000 galaxies.

və içərisində yalnız 1,000 dənə qalaktika var.

We think there's on the order -- visible to the Hubble Space Telescope,

Habl Kosmos Teleskobu'na görünən

if you had the time to scan it around --

-Əgər müşahidə zaman tapsanız-

about 100 billion galaxies. Right?

təxminən 100 milyard ədəd qalaktika mövcud, deyilmi?

It's a very large number of galaxies.

Bu çox böyük bir sayı.

And that's roughly how many stars there are in our own galaxy.

Və bu sayı, kobudca, bizim galaksimizdeki ulduz bərabər.

But when you look at some of these regions like this, you'll see

Ancaq, buna bənzəyən bəzi bölgələrə baxdığınız zaman,

more galaxies than stars, which is kind of a conundrum.

ulduzlardan daha çox sayda qalaktika görəcəksiniz ki bu bir növ müəmma.

So the question should come to your mind is, what kind of design, you know,

O zaman, ağla gəlməsi lazım olan sual bu,

what kind of creative process and what kind of design

Nə cür yaradılış müddəti və nə cür bir dizayn

produced the world like that?

belə bir dünyanı meydana gətirdi?

And then I'm going to show you it's actually a lot more complicated.

İndi sizə göstərəcəyəm əslində çox daha kompleks.

We're going to try and follow it up.

Birlikdə təqib etməyə çalışaq.

We have a tool that actually helps us out in this study,

Kainat, inanılmaz dərəcədə böyük olduğu üçün,

and that's the fact that the universe is so incredibly big

bu araşdırmada bizə kömək edəcək bir aracımız var,

that it's a time machine, in a certain sense.

bu bir mənada bir zaman maşını.

We draw this set of nested spheres cut away so you see it.

Iç içə keçmiş kürələr və görməniz üçün ortasından kəsilmiş.

Put the Earth at the center of the nested spheres,

Dünya, kürələr tam ortasına qoyulmuş;

just because that's where we're making observations.

çünki dünya müşahidəsi etdiyimiz yerdir.

And the moon is only two seconds away, so if you take a picture of the moon

Və ay, yalnız 2 saniyə uzaqlıqda. Əgər normal işıq istifadə edərək

using ordinary light, it's the moon two seconds ago, and who cares.

ayın şəkilini çəksəniz, görəcəyiniz 2 saniyə əvvəlki aydır, bunu kim umursar ki?

Two seconds is like the present.

2 saniyə, az qala indidən fərqsiz.

The Sun is eight minutes ago. That's not such a big deal, right,

Əgər günəşi çəksək, 8 dəqiqə əvvəlki günəşi görərik. Bu da çox əhəmiyyətli bir zaman fərqi deyil.

unless there's solar flares coming then you want to get out the way.

Ancaq, günəş alovları gəlirsə və qaçmaq istəsəniz,

You'd like to have a little advance warning.

bir az daha erkən bilmək istəyərsiniz.

But you get out to Jupiter and it's 40 minutes away. It's a problem.

Yupiterə getdiyinizdə isə, 40 dəqiqə uzaqdadır. Bu bir problem.

You hear about Mars, it's a problem communicating to Mars

Marsı bilirsiniz, Mars ilə xəbərləşmək problemdir;

because it takes light long enough to go there.

çünki işığın oraya getməsi uzun sürər.

But if you look out to the nearest set of stars,

Lakin ən yaxın ulduzlar hininə (ən yaxın 40-50 ulduz) baxsanız

to the nearest 40 or 50 stars, it's about 10 years.

az qala 10 il uzaklıktadırlar.

So if you take a picture of what's going on, it's 10 years ago.

Yəni, şəkilini çəksəniz, görünən 10 il əvvəlinin.

But you go and look to the center of the galaxy,

Davam edib qalaktikanın mərkəzinə baxsanız,

it's thousands of years ago.

görünən 1000 il əvvəli olacaq.

If you look at Andromeda, which is the nearest big galaxy,

Ən yaxın böyük qalaktika olan Andromeda'ya baxsaq,

and it's two million years ago.

o da 2 milyon il əvvəlinin.

If you took a picture of the Earth two million years ago,

Dünyanın 2 milyon il əvvəlki fotoşəkilinə baxsanız,

there'd be no evidence of humans at all,

insanlığa dair heç bir tapıntı yoxdur;

because we don't think there were humans yet.

çünki o zamanlarda insanların olduğunu düşünmürük.

I mean, it just gives you the scale.

Bu bizə bir ölçək verir.

With the Hubble Space Telescope, we're looking at

Habl Kosmos Teleskopu ilə,

hundreds of millions of years to a billion years.

100 milyon - 1 milyard il əvvəlinə baxırıq.

But if we were capable to come up with an idea of how to look even further --

Daha da kənara baxma kabiliyetimiz olsaydı,

there's some things even further,

- Bunu reallaşdırmaq üçün texnikalar inkişaf etdirmək lazımdır,

and that was what I did in a lot of my work,

ki bu da mənim etdiyim işlərin böyük bir hissəsini təşkil edir. -

was to develop the techniques -- we could look out back to even earlier

bu vəziyyətdə daha əvvəlki dövrlərə,

epochs before there were stars and before there were galaxies,

ulduz və qalaktikaların meydana gəlməsindən əvvəlki zamanlara

back to when the universe was hot and dense and very different.

kainatın isti, sıx və çox fərqli olduğu zamana bakabilirdik.

And so that's the sort of sequence,

Dizilim bu şəkildə və

and so I have a more artistic impression of this.

bu səbəbdən sanatsal bir təəssüratınız var.

There's the galaxy in the middle, which is the Milky Way,

İşdə Samanyolu Qalaktikası, tam ortada

and around that are the Hubble -- you know, nearby kind of galaxies,

və ətrafında yaxın qalaktikalar,

and there's a sphere that marks the different times.

və fərqli zamanları ayıran kürə.

And behind that are some more modern galaxies.

Və kənarında daha yeni qalaktikalar.

You see the whole big picture?

Böyük rəsmi görürsünüzmü?

The beginning of time is funny -- it's on the outside, right?

Zamanın başlanğıcı komik. Çöldə qalır deyilmi?

And then there's a part of the universe we can't see

Və bizim görə bilmədiyimiz bəzi;

because it's so dense and so hot, light can't escape.

çünki o qədər sıx və isti ki, işıq belə qaça bilməz.

It's like you can't see to the center of the Sun;

Bu, günəşin mərkəzini görə bilməmək bənzər,

you have to use other techniques to know what's going on inside the Sun.

və günəşin içində nələr olub bitdiyini bilmək üçün başqa texnikalar istifadə məcburiyyətindəsiniz.

But you can see the edge of the Sun,

Ancaq, günəşin kənarını görə bilərsiniz,

and the universe gets that way, and you can see that.

biz də kainatı də bu şəkildə görə bilirik.

And then you see this sort of model area around the outside,

Sonra xarici tərəfin ətrafında, Big Bangdan (Böyük Partlama) gələn ışınımları göstərən,

and that is the radiation coming from the Big Bang,

inanılmaz dərəcədə nizamlı,

which is actually incredibly uniform.

bir növ model alan görürsünüz.

The universe is almost a perfect sphere,

Kainat az qala mükəmməl bir kürə şəklindədir,

but there are these very tiny variations

ancaq burada çox şişirdərək göstərdiyimiz

which we show here in great exaggeration.

çox kiçik sapmalar vardır.

And from them in the time sequence we're going to have to go

Və zamanda irəliləyərək bu kiçik azmalardan

from these tiny variations to these irregular galaxies and first stars

nizamsız qalaktikalara və ilk ulduzlara,

to these more advanced galaxies, and eventually the solar system, and so forth.

oradan daha inkişaf etmiş qalaktikalara və nəhayət günəş sisteminə gedəcəyik.

So it's a big design job,

Bəli, bu böyük bir dizayn işi,

but we'll see about how things are going on.

və bu tərz işlərin necə getdiyini görəcəyik.

So the way these measurements were done,

Bu ölçümlərin necə edildiyinə baxacaq olsaq

there's been a set of satellites, and this is where you get to see.

bir sıra peyklər var.

So there was the COBE satellite, which was launched in 1989,

COBE peyki, 1989-cu ildə atıldı

and we discovered these variations.

və bununla bəhs etdiyimiz sapmalar kəşf etdik.

And then in 2000, the MAP satellite was launched -- the WMAP --

Ardından 2000-ci ildə, MAP peyki atıldı, WMAP

and it made somewhat better pictures.

bir az daha yaxşı şəkillər əldə etdik.

And later this year -- this is the cool stealth version,

Və bu ilin sonlarında, Planck peyki atılacaq

the one that actually has some beautiful design features to it,

ki bu gizli versiyası,

and you should look -- the Planck satellite will be launched,

bəzi gözəl dizayn xüsusiyyətləri var, baxmalısınız,

and it will make very high-resolution maps.

və bu peyk çox yüksək keyfiyyətli xəritələr çıxardacaq.

And that will be the sequence of understanding

Və bu kainatın ən başını anlamamızı

the very beginning of the universe.

təmin edəcək olan dizilim olacaq.

And what we saw was, we saw these variations, and then they told us

Gördüyümüz sapmalar, bizə sirlər verməkdə, bunlar

the secrets, both about the structure of space-time,

həm kosmos-zamanın quruluşu,

and about the contents of the universe,

həm kainatın məzmunu haqqında,

and about how the universe started in its original motions.

həm də kainatın başlanğıcındakı xüsusi devinimlerle əlaqədar.

So we have this picture, which is quite a spectacular picture,

İşdə əlimizdə xariqüladə bir şəkil,

and I'll come back to the beginning, where we're going to have

başa geri gələcəyəm, və işdə burada kainatın meydana gəlməsini başladan

some mysterious process that kicks the universe off at the beginning.

sirrli bir müddət var.

And we go through a period of accelerating expansion, and the universe

Oradan genişləmənin sürətləndiyi dövrə keçirik və kainat

expands and cools until it gets to the point where it becomes transparent,

şeffaflaşana qədər genişlənir və soyuyur.

then to the Dark Ages, and then the first stars turn on,

sonra qaranlıq çağ, sonrasında ilk ulduzlar,

and they evolve into galaxies, and then later they get to the more expansive galaxies.

və onlar da qalaktikalara doğru evriliyor və sonra daha geniş qalaktikalara dönüşüyorlar.

And somewhere around this period is when our solar system started forming.

Bu dövr içərisindən bizim günəş sistemimiz də formalaşmağa başlayır.

And it's maturing up to the present time.

Və bu günə qədər də yetkinləşməyə davam edir.

And there's some spectacular things.

Burada bəzi möhtəşəm şeylər var.

And this wastebasket part, that's to represent

Bu zibil səbəti, bu dövr içində,

what the structure of space-time itself is doing during this period.

kosmos-zamanın quruluşunu göstərir.

And so this is a pretty weird model, right?

Qəribə bir model deyil mi?

What kind of evidence do we have for that?

Bunun üçün nə cür bir dəlilimiz var?

So let me show you some of nature's patterns

Sizə, bunun nəticəsi olaraq təbiətin buraxdığı

that are the result of this.

şəkilləri göstərim.

I always think of space-time as being the real substance of space,

Kosmos-zamanı hər zaman kosmosun gerçək toxuması olaraq düşünərəm,

and the galaxies and the stars just like the foam on the ocean.

qalaktika və ulduzları isə yalnız okeanda köpük olaraq;

It's a marker of where the interesting waves are and whatever went on.

maraqlı dalğaların və ya hər nə isə, yerini göstərən bir işarə.

So here is the Sloan Digital Sky Survey showing the location of a million galaxies.

Və burada bir milyon qalaktikanın yerini göstərən Sloan Rəqəmsal Göy araşdırması.

So there's a dot on here for every galaxy.

Hər qalaktika üçün bir nöqtə var.

They go out and point a telescope at the sky, take a picture,

Bu kəslər çölə çıxıb teleskop ilə səmanın şəkilini çəkirlər,

identify what are stars and throw them away, look at the galaxies,

sonra şəkildən ulduzları ayıklarıp, qalaktikalara baxırlar,

estimate how far away they are, and plot them up.

və uzaklıklarını hesablayıb rəsmi şekillendiriyorlar,

And just put radially they're going out that way.

və dairəvi olaraq yerləşdirirlər.

And you see these structures, this thing we call the Great Wall,

Bu gördüyünüz quruluşda, buna 'Böyük Divar' deyirik,

but there are voids and those kinds of stuff, and they kind of fade out

boşluqlar və bənzər şeylər var lakin teleskop kifayət qədər həssas olmadığından,

because the telescope isn't sensitive enough to do it.

uzaqlaşdıqca nəzərdən kayboluyorlar.

Now I'm going to show you this in 3D.

İndi bunu sizə 3 ölçülü olaraq göstərəcəyəm.

What happens is, you take pictures

Olan bu ki dünya dönərkən şəkillər çəkirsən

as the Earth rotates, you get a fan across the sky.

və səmada bir yelpik əldə edirsən.

There are some places you can't look because of our own galaxy,

Bizim qalaktikamızın maneə törətməsindən ötəri və ya uyğun teleskoplar olmadığı üçün

or because there are no telescopes available to do it.

bakamadığımız bəzi yerlər var.

So the next picture shows you the three-dimensional version of this rotating around.

Bir sonrakı şəkil, ətrafında dönən 3 ölçülü versiyasını göstərir.

Do you see the fan-like scans made across the sky?

Səma boyunca yelpiyə bənzər daramağı görürsünüzmü?

Remember, every spot on here is a galaxy, and you see the galaxies,

Xatırlayın, burada hər nöqtə bir qalaktika və qalaktikaları görürsünüz,

you know, sort of in our neighborhood, and you sort of see the structure.

bir baxımdan qonşularımız və quruluşu gördünüz.

And you see this thing we call the Great Wall,

Böyük divarı görürsünüz,

and you see the complicated structure, and you see these voids.

komplike quruluşu və boşluqları görürsünüz.

There are places where there are no galaxies and there are places

Heç qalaktika olmayan yerlər var və eyni zamanda

where there are thousands of galaxies clumped together, right.

minlərlə qalaktika kümeleştigi yerlər var.

So there's an interesting pattern,

Çox maraqlı bir şəkil,

but we don't have enough data here to actually see the pattern.

ancaq burada şəkli tam görə biləcək qədər məlumat yoxdur.

We only have a million galaxies, right?

Yalnız bir milyon Qalaktikalarımız var, deyilmi?

So we're keeping, like, a million balls in the air

Bu səbəbdən, havada bir milyon top tuturuq

but, what's going on?

amma nələr olur?

There's another survey which is very similar to this,

Buna çox bənzər bir başqa araşdırma,

called the Two-degree Field of View Galaxy Redshift Survey.

adı "Qırmızıya Kaya İki Bucaq dərəcəli (2dF) Qalaktika Araşdırması"

Now we're going to fly through it at warp a million.

İndi bunların içərisindən uçacağı.

And every time there's a galaxy -- at its location there's a galaxy --

Hər səfərində bir qalaktika var,

and if we know anything about the galaxy, which we do,

və əgər bu qalaktika haqqında bir şey bilirsənsə, ki bilirik,

because there's a redshift measurement and everything,

çünki 'Qırmızı sürüşmə Ölçümü' və bənzəri Maşınlarımız var,

you put in the type of galaxy and the color,

əgər qalaktikaların cinslərinə də rəngləri olaraq qoysanız

so this is the real representation.

məhz onlar həqiqi gösterimi.

And when you're in the middle of the galaxies

Əgər qalaktikaların tam ortasındaysanız,

it's hard to see the pattern; it's like being in the middle of life.

bu şəkli görmək həqiqətən də çətin; bu sanki həyatın ortasında olmaq kimi.

It's hard to see the pattern in the middle of the audience,

Tamaşaçıların ortasından şəkli görmək çətindir,

it's hard to see the pattern of this.

Bunun şəklini görmək də çətin.

So we're going to go out and swing around and look back at this.

Bu səbəbdən çölə çıxacağıq və ətrafından gəzib buna geri baxacağıq.

And you'll see, first, the structure of the survey,

Və siz də, ilk əvvəl araşdırmanın quruluşunu görəcəksiniz

and then you'll start seeing the structure of the galaxies

və sonra qalaktikaların quruluşunu görməyə başlayacaqsınız

that we see out there.

burada gördüyümüz bu.

So again, you can see the extension of this Great Wall of galaxies showing up here.

Təkrardan, qalaktikaların Böyük Duvar'ının uzadılmalarını burada görə bilirsiniz.

But you can see the voids,

Amma boşluqları görürsünüz,

you can see the complicated structure, and you say,

kompleks quruluşu görürsünüz və deyirsiniz ki:

well, how did this happen?

Çox yaxşı, bu necə oldu?

Suppose you're the cosmic designer.

Kainatın dizaynçısı olduğunuzu düşünün.

How are you going to put galaxies out there in a pattern like that?

Qalaktikaları bu motivli necə yerleştireceksiniz?

It's not just throwing them out at random.

Təsadüfi serpiştirmekle olmaz.

There's a more complicated process going on here.

Burada daha kompleks bir əməliyyat reallaşır.

How are you going to end up doing that?

Bununla hara çatacaqsınız?

And so now we're in for some serious play.

İndi ciddi bir oyunun içerisindeyiz.

That is, we have to seriously play God,

Belə ki, ciddi olaraq Tanrını oynamamı lazımdır,

not just change people's lives, but make the universe, right.

insanların həyatlarını dəyişdirmək üçün deyil amma kainatı yaratmaq üçün, çox yaxşı.

So if that's your responsibility, how are you going to do that?

Əgər bu sizin məsuliyyətiniz olsaydı, bunu necə edərdiniz?

What's the kind of technique?

Texnikasının nə olardı?

What's the kind of thing you're going to do?

Hansı tip bir şey edərdiniz?

So I'm going to show you the results of a very large-scale simulation

İndi sizə kainatın necə meydana gəldiyinə dair fikirlərimizi əks etdirən

of what we think the universe might be like, using, essentially,

böyük miqyaslı bir simulyasiya izleteceğim. Bu simülasyonda

some of the play principles and some of the design principles that,

insanların min bir səylə öyrənməyə çalışdığı

you know, humans have labored so hard to pick up,

ancaq göründüyü üzrə təbiətin bunları onsuz da bildiyi

but apparently nature knew how to do at the beginning.

bəzi oyun və dizayn prinsipləri istifadə edildi.

And that is, you start out with very simple ingredients

Çox sadə məzmunlarla və çox sadə

and some simple rules,

qaydalarla başlayacağıq

but you have to have enough ingredients to make it complicated.

amma əlimizdə, hər şeyi karmaşıklaştırmak üçün kifayət qədər məzmun var.

And then you put in some randomness,

Və sonra bir az rastgelelik qatarsan,

some fluctuations and some randomness,

bir az dalğalanma və bir az rastgelelik,

and realize a whole bunch of different representations.

və bir çox dəyişik gösterimle qarşılaşarsınız.

So what I'm going to do is show you

Sizə göstərəcəyəm şey isə,

the distribution of matter as a function of scales.

maddənin böyüklüklərin funksiyasına bağlı dağılamının.

We're going to zoom in, but this is a plot of what it is.

Daha da yaxınlaşacağı amma bu nə olduğunun bir şəkilinin.

And we had to add one more thing to make the universe come out right.

Və kainatın doğru olması üçün bir şey daha eklemeliyiz.

It's called dark matter.

Buna "qaranlıq maddə" deyilir.

That is matter that doesn't interact with light

Bu maddə, normal maddələrin əksinə,

the typical way that ordinary matter does,

işıqdan təsirlənmir, yəni mənə və ya səhnəyə

the way the light's shining on me or on the stage.

düşən işığın etdiyi kimi parlamır.

It's transparent to light, but in order for you to see it,

Bu işığı keçirən bir maddə amma keçirmək üçün

we're going to make it white. OK?

bunu ağ göstərəcəyik, oldumu?

So the stuff that's in this picture that's white, that is the dark matter.

Bu səbəbdən bu fotoşəkildəki ağ maddə, qaranlıq maddədir.

It should be called invisible matter,

Əslində görünməz maddə demək lazımdır

but the dark matter we've made visible.

ancaq biz qaranlıq maddəni görünər etdik.

And the stuff that is in the yellow color,

Sarı rəngdə görünenlerse

that is the ordinary kind of matter that's turned into stars and galaxies.

ulduzları və qalaktikaları meydana gətirən sıravi maddədir.

So I'll show you the next movie.

İndi sizə bir sonrakı filmi göstərəcəyəm.

So this -- we're going to zoom in.

Və bunda - yaxınlaşacağı.

Notice this pattern and pay attention to this pattern.

Naxışı fərq edin və bu naxışlara diqqət yetirin.

We're going to zoom in and zoom in.

Getdikcə daha da çox yaxınlaşacağı.

And you'll see there are all these filaments and structures and voids.

Və bütün bu iplikləri və strukturları və boşluqları görəcəksiniz.

And when a number of filaments come together in a knot,

Və bir neçə iplik bir düyünlər birləşdiyi zaman

that makes a supercluster of galaxies.

buna qalaktika super-hini deyilir.

This one we're zooming in on

Bu anda üzərinə yaxınlaşdığımızı içərisində,

is somewhere between 100,000 and a million galaxies in that small region.

kiçik bir sahədə 100.000 ilə 1 milyon qalaktika var.

So we live in the boonies.

Bizlər taşrada yaşayırıq.

We don't live in the center of the solar system,

Günəş sisteminin mərkəzində deyilik,

we don't live in the center of the galaxy

qalaktikanın mərkəzində deyilik,

and our galaxy's not in the center of the cluster.

və bizim Qalaktikalarımız çoxluğun mərkəzində deyil.

So we're zooming in.

Nəysə, yaxınlaşırıq.

This is a region which probably has more than 100,000,

Bura, 1 milyon qalaktikanın içərisində

on the order of a million galaxies in that region.

ehtimalla 100.000-dən çoxunun olduğu bir bölgə.

We're going to keep zooming in. OK.

Yaxınlaşmağa davam edəcəyik. Tamam.

And so I forgot to tell you the scale.

Sizə miqyası söyləməyi unutdum.

A parsec is 3.26 light years.

1 parsek, 3.26 işıq ili.

So a gigaparsec is three billion light years -- that's the scale.

Bu səbəbdən 1 gigaparsek, 3 milyard işıq ili - ölçeğimiz bu.

So it takes light three billion years to travel over that distance.

Bu səbəbdən işığın bu yolu alması 3 milyard il edir.

Now we're into a distance sort of between here and here.

İndi, şurasıyla bura arasında bir yerlerdeyiz.

That's the distance between us and Andromeda, right?

Və bu uzaqlıq bizimlə Andromeda arasındakı uzaqlıq, oldumu?

These little specks that you're seeing in here, they're galaxies.

Burada görəcəyiniz kiçik nöqtələr, onlar qalaktikalar.

Now we're going to zoom back out,

İndi uzaqlaşacağıq,

and you can see this structure that,

və siz də, çox uzaklaştığımızda

when we get very far out, looks very regular,

olduqca düz görünən bir bölgənin

but it's made up of a lot of irregular variations.

əslində olduqca nizamsız varyasyonlardan meydana gəldiyini görəcəksiniz.

So they're simple building blocks.

Bu səbəbdən onlar yalnız quruluş daşları.

There's a very simple fluid to begin with.

Burada, başlamaq üçün çox sadə bir axıcı var.

It's got dark matter, it's got ordinary matter,

Qaranlıq maddəsi var, sıravi maddəsi var,

it's got photons and it's got neutrinos,

fotonları və nötrinoları var,

which don't play much role in the later part of the universe.

amma bunlar kainatın sonrakı qisimlərində əhəmiyyət kəsb etmirlər.

And it's just a simple fluid and it, over time,

Bu sadə bir axıcı və bu, zamanla

develops into this complicated structure.

kompleks bir quruluşa doğru inkişaf edir.

And so you know when you first saw this picture,

Və bu səbəbdən, bu fotoşəkili ilk gördüyünüzdə

it didn't mean quite so much to you.

sizə çox bir şey ifadə etməmişdi.

Here you're looking across one percent of the volume of the visible universe

Burada, görünən kainatın 1%-lik qisiminə baxırsınız

and you're seeing billions of galaxies, right, and nodes,

və milyardlarla qalaktika və göy cisimi görürsünüz, deyilmi;

but you realize they're not even the main structure.

amma fərq edirsiniz ki, bunlar ana quruluş belə deyil.

There's a framework, which is the dark matter, the invisible matter,

Burada bir çərçivə var, bu qaranlıq maddə, görünməz maddə

that's out there that's actually holding it all together.

və hər şeyi bir yerdə tutan o.

So let's fly through it, and you can see how much harder it is

İndi içərisində uçaq və beləcə bu anda anlamağa

when you're in the middle of something to figure this out.

başladığınız şeyin əslində nə qədər çətin olduğunu görün.

So here's that same end result.

Burada eyni bitəm nəticəsində var.

You see a filament,

Bir iplik görürsünüz,

you see the light is the invisible matter,

açıq olanın görünməz maddə olduğunu görürsünüz

and the yellow is the stars or the galaxies showing up.

və sarı da ulduzlar ya da qalaktikaları göstərir.

And we're going to fly around, and we'll fly around,

Və ətrafından uçacağı, və ətrafından uçacağı,

and you'll see occasionally a couple of filaments intersect,

və ipliklərin nadir olaraq kesiştiğini görəcəksiniz

and you get a large cluster of galaxies.

və böyük bir qalaktika hini görəcəksiniz.

And then we'll fly in to where the very large cluster is,

Və sonra böyük çoxluğun olduğu yerə uçacağı

and you can see what it looks like.

və siz də nəyə bənzədiyini görəcəksiniz.

And so from inside, it doesn't look very complicated, right?

Içəridən o qədər də kompleks görünmür, deyilmi?

It's only when you look at it at a very large scale,

Yalnız böyük ölçəkdə baxdığınız

and explore it and so forth, you realize it's a very intricate,

və araştırdığınız zaman, nə qədər kompleks və

complicated kind of a design, right?

kompleks bir dizayn olduğunu görürsünüz, deyilmi?

And it's grown up in some kind of way.

Və bu hala bir şəkildə gəldi.

So the question is,

Bu səbəbdən sual,

how hard would it be to assemble this, right?

bunu birləşdirmənin nə qədər çətin olmasıdır, deyilmi?

How big a contractor team would you need

Bu kainatı bir araya gətirmək üçün nə qədər çox

to put this universe together, right?

işçiyə ehtiyac deyərdi deyilmi?

That's the issue, right?

Hadisə bu, deyilmi?

And so here we are.

Və işdə buradayıq.

You see how the filament --

Ipliyin necə -

you see how several filaments are coming together,

ipliklərin necə bir araya gəldiyini görürsünüz,

therefore making this supercluster of galaxies.

bu səbəbdən necə qalaktika süperkümelerini meydana gətirdiklərini.

And you have to understand, this is not how it would actually look

Və anlamalısınız ki, əslində belə gözükmezdi

if you -- first, you can't travel this fast,

əgər - əvvəlcə, bu qədər sürətli hərəkət edə bilməzsiniz,

everything would be distorted,

hər şey pozulardı,

but this is using simple rendering and graphic arts kind of stuff.

lakin burada yalnız sadə vizual sənət və proqramlaşdırma işləri aparılır.

This is how, if you took billions of years to go around,

Bu, əgər milyardlarla il məşğul olub ətrafından dolaşsaydınız,

it might look to you, right?

nəyə benzeyeceğinin görünüşüdür, deyilmi?

And if you could see invisible matter, too.

Və təbii görünməz maddəni də görə bilsəydiniz.

And so the idea is, you know, how would you put together the universe

Və fikir, bilirsiniz, bu kainatı sadə bir şəkildə necə

in a very simple way?

bir araya gətirərsiniz?

We're going to start and realize that the entire visible universe,

Habl Kosmos Teleskobundan və digər aletlerimizden

everything we can see in every direction with the Hubble Space Telescope

hər istiqamətdə gördüyümüz hər şeyin bir zamanlar

plus our other instruments,

bir atomdan belə daha kiçik

was once in a region that was smaller than an atom.

bir sahədə olduğunu anlamağa və fərq etməyə başlayacağıq.

It started with tiny quantum mechanical fluctuations,

Bu, kiçik kvant mexaniki dalgalanmalarla başladı

but expanding at a tremendous rate.

lakin inanılmaz nisbətlərdə genişləndi.

And those fluctuations

Və bu dalğalanmalar

were stretched to astronomical sizes, and those fluctuations

astronomik ölçülərə çıxdı və bu dalğalanmalar

eventually are the things we see in the cosmic microwave background.

nəticə olaraq kosmik art sahədə Gördüklərimiz halına gəldi.

And then we needed some way to turn those fluctuations into galaxies

Və sonra bu dalğalanmaları qalaktikalara və qalaktika çoxluqlarını

and clusters of galaxies and make these kinds of structures go on.

və bənzəri strukturlara çevirəcək bir yola ehtiyacımız oldu.

So I'm going to show you a smaller simulation.

Sizə daha kiçik bir simulyasiya göstərəcəyəm.

This simulation was run on 1,000 processors for a month

Bu simulyasiyası bu qədər sadə edə bilmək üçün, simulyasiyası

in order to make just this simple visible one.

1.000 prosessorda 1 ay boyunca çalıştırdık.

So I'm going to show you one

İndi bir sonrakı fotoşəkildə sizə göstərəcəyəm,

that can be run on a desktop in two days in the next picture.

masaüstü bir kompüterdə ancaq 2 gündə aça bir şey.

So you start out with teeny fluctuations

Kainat bu noktadayken

when the universe was at this point,

kiçik dalgalanmalarla başlayırsınız,

now four times smaller, and so forth.

indi 4 qat daha kiçik və beləcə gedir.

And you start seeing these networks, this cosmic web of structure forming.

Və bu şəbəkələri, bu quruluş meydana gəlməsinin kosmik şəbəkəsini görməyə başladınız.

And this is a simple one, because it doesn't have the ordinary matter

Bu sadə bir dənə, çünki normal maddəsi yox

and it just has the dark matter in it.

və yalnız qaranlıq maddə var.

And you see how the dark matter lumps up,

Və qaranlıq maddənin necə yuxarı getdiyini

and the ordinary matter just trails along behind.

və normal maddənin necə arxasından təqib etdiyini görürsünüz.

So there it is.

Və elə budur.

At the beginning it's very uniform.

Başlanğıcda olduqca nizamlı.

The fluctuations are a part in 100,000.

Dalğalanmalar 100.000 'in içərisində bir parça.

There are a few peaks that are a part in 10,000,

10.000 'də bir qisimində bir neçə təpə nöqtəsi var.

and then over billions of years, gravity just pulls in.

Və milyardlarla ildən çox zaman sonra, yer sürüşməsi, çəkməyə başlayır.

This is light over density, pulls the material around in.

Bu yoğunlukça yüngül, maddəni içəriyə çəkir.

That pulls in more material and pulls in more material.

Getdikcə daha çox vəsaiti içinə çəkir.

But the distances on the universe are so large

Lakin kainatdakı uzaqlıqlar çox çox

and the time scales are so large that it takes a long time for this to form.

və zaman vahidləri çox böyük və bu hala gəlməsi çox zaman alır.

And it keeps forming until the universe is roughly about half the size it is now,

Və kainat genişləmə baxımından İndikilər yarısı olana qədər

in terms of its expansion.

bu meydana gəlmə davam edir.

And at that point, the universe mysteriously starts accelerating

Və bu nöqtədə, kainat sirli bir şəkildə genişlənməsini

its expansion and cuts off the formation of larger-scale structure.

sürətləndirir və böyük ölçülü strukturların əmələ gəlməsi azalır.

So we're just seeing as large a scale structure as we can see,

Görə biləcəyimiz qədər böyük bir ölçüdə görürük

and then only things that have started forming already

və onsuz da meydana gəlmiş olan şeylərin meydana gəlməyə davam etdiyini

are going to form, and then from then on it's going to go on.

görürük və beləcə davam edəcəyini görürük.

So we're able to do the simulation, but this is two days on a desktop.

Bu simulyasiyası edə bilirik amma masaüstündə 2 gün edir.

We need, you know, 30 days on 1,000 processors

Sizə göstərdiyim bu simulyasiyası etmək, bilirsiniz,

to do the kind of simulation that I showed you before.

1.000 prosessor ilə 30 gün edir.

So we have an idea of how to play seriously, creating the universe

Bu səbəbdən kainatı yaratmaq üçün nə qədər ciddi olmamız lazım olduğunu

by starting with essentially less than an eyedrop full of material,

anlaya bilirik, həm də bu qədər az materialla

and we create everything we can see in any direction, right,

və hər istiqamətdə görə biləcəyimiz hər şey, heç bir şey

from almost nothing -- that is, something extremely tiny,

istifadə - belə ki, inanılmaz kiçik bir şey,

extremely small -- and it is almost perfect,

inanılmaz kiçik - və az qala mükəmməl,

except it has these tiny fluctuations at a part in 100,000 level,

100.000 'də 1 səviyyəsində dalğalanmaları xaric

which turn out to produce the interesting patterns and designs we see,

ki bu dalğalanmalar bizim bu gün gördüyümüz maraqlı strukturların və dizaynların

that is, galaxies and stars and so forth.

və qalaktikaların və ulduzların və digərlərinin meydana gəlməsini təmin edir.

So we have a model, and we can calculate it, and we can use it

Bir modelimi var, hesaplayabiliyoruz, kainatın nəyə bənzədiyini

to make designs of what we think the universe really looks like.

göstərmək üçün etdiyimiz dizaynlarda istifadə edə.

And that design is sort of way beyond

Lakin gerçekteki dizayn, bizim bu Təxminlərimizdə

what our original imagination ever was.

çox kənarında.

So this is what we started with 15 years ago,

Bu, bizim 15 il əvvəl Kosmik Art Alan skaneri

with the Cosmic Background Explorer -- made the map on the upper right,

ilə başladığımız şey - sağ üstdəki xəritəni edən.

which basically showed us that there were large-scale fluctuations,

Bu xəritə böyük miqyaslı dalğalanmaları və gerçək dalğalanmaları

and actually fluctuations on several scales. You can kind of see that.

bir neçə fərqli ölçüdə göstərir. Bunu bir şəkildə görə bilərsiniz.

Since then we've had WMAP,

Ondan sonra, yüksək bucaq əmsalı verən

which just gives us higher angular resolution.

WMAP'imiz oldu.

We see the same large-scale structure,

Eyni böyük miqyaslı quruluşu gördük,

but we see additional small-scale structure.

amma əlavə olaraq kiçik miqyaslı strukturlar da var idi.

And on the bottom right is if the satellite had flipped upside down

Sağ alt küncdə də, əgər peyk tərs tərəfə dönərək Dünyanı

and mapped the Earth, what kind of a map we would have got of the Earth.

haritalasaydı, Dünyanın görünüşünün necə olacağını görürsünüz.

You can see, well, you can, kind of pick out

Çox yaxşı, bütün ana qitələri ayırt edə bilərsiniz

all the major continents, but that's about it.

amma yalnız bu qədər.

But what we're hoping when we get to Planck, we'll have resolution

Planck Uydusu'nu gönderdiğimizde gözlədiyimiz şey,

about equivalent to the resolution you see of the Earth there,

burada gördüyünüz Dünya görünüşü qədər yüksək həllolma əmsalı

where you can really see the complicated pattern that exists on the Earth.

bir görünüş əldə etmək ki, burada Dünyada olan bütün kompleks quruluşu görürsünüz.

And you can also tell, because of the sharp edges

Və iti kənarlarından və bir-birinə oturmasından

and the way things fit together, there are some non-linear processes.

ötəri bəzi xətti olmayan əməliyyatları də söyləyə bilərsiniz.

Geology has these effects,

Nömrələri hərəkət etdirən

which is moving the plates around and so forth.

geologiyanın bu təsirləri var.

You can see that just from the map alone.

Tək başına bu xəritədən, bunu görə bilərsiniz.

We want to get to the point in our maps of the early universe

Haritalarımızda elə bir nöqtəyə gəlmək istəyirik ki,

we can see whether there are any non-linear effects

erkən kainatda hərəkət etdirən, dəyişdirən, və kosmos-zamanın

that are starting to move, to modify, and are giving us a hint about how

başlanğıc anlarında necə olduğuna dair ipucları verən

space-time itself was actually created at the beginning moments.

bütün xətti olmayan təsirləri görə bilmək istəyirik.

So that's where we are today,

Nəticə olaraq, bu gün buradayıq.

and that's what I wanted to give you a flavor of.

Və bunun dadını sizə daddırmaq istədim.

Give you a different view about what the design

Dizayn haqqında sizə fərqli bir baxış göstərmək

and what everything else looks like.

və digər hər şeyin nəyə bənzədiyini izah etmək istədim.

Thank you.

Təşəkkür edirəm.

(Applause)

(Alqışlar)