How the Mongols used horses to create an empire - William T. Taylor

Translator: Lữ Gia Hân Reviewer: 24 Anh

People have been captivated by horses for a long time.

Từ lâu, ngựa đã là loài động vật thu hút sự quan tâm của con người.

They appear more than any other animal in cave paintings

So với con vật khác, ngựa xuất hiện nhiều nhất trên các hình vẽ hang động

dating back 30,000 years.

có niên đại hơn 30.000 năm trước.

But how did horses make the journey from wild animals

Nhưng làm cách nào mà ngựa tiến hóa từ động vật hoang dã

to ones humans could hitch themselves to and even ride,

thành loài vật mà con người cho quá giang và thậm chí cưỡi trên lưng,

determining the fate of civilizations and dramatically altering history?

quyết định số phận của các nền văn minh

và thay đổi lịch sử nhân loại một cách ngoạn mục?

Equids originally evolved in North America.

Loài ngựa có nguồn gốc tiến hóa tại Bắc Mỹ.

Sometime after 4 million years ago,

Đâu đó khoảng bốn triệu năm về trước,

ancient equid species began trotting across the Bering land bridge.

loài ngựa cổ đại bắt đầu băng qua Cầu Đất liền Bering.

Eventually, they spread through Eurasia and into Africa,

Dần dần, chúng mở rộng phạm vi sinh sống khắp lục địa Á-Âu và châu Phi,

diversifying into the lineages that would lead to modern-day horses,

phân chia đa dạng thành các dòng giống là tổ tiên của các giống ngựa,

donkeys, and zebras.

lừa và ngựa vằn hiện đại ngày nay.

Early humans, including generations of the first people to live in the Americas,

Người tiền sử, gồm các thế hệ đầu tiên sinh sống tại châu Mỹ,

hunted wild horses, sometimes fashioning their bones into tools.

đã săn bắt ngựa hoang,

đôi khi chế tạo xương ngựa thành các công cụ.

Then, between 15,000 and 5,000 years ago,

Sau đó, khoảng 15.000 đến 5.000 năm trước,

likely because of a changing climate, hunting by humans,

dường như bị ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu, bị con người săn bắt

and competition with bison,

và cạnh tranh môi trường sống với bò rừng,

horses disappeared from the American archaeological record.

loài ngựa đã biến mất khỏi các ghi chép khảo cổ về châu Mỹ.

But they’d be back eventually.

Nhưng chúng sẽ dần xuất hiện trở lại.

In the meantime, on the other side of the world around 2,000 BCE,

Cùng lúc đó, ở bán cầu còn lại, khoảng 2.000 năm TCN,

something very consequential happened:

đã diễn ra một sự chuyển biến quan trọng:

people on the western Eurasian steppe domesticated horses.

người dân trên thảo nguyên ở phía tây của lục địa Á-Âu đã thuần hóa ngựa.

By then, people in western Asia had already domesticated many animals

Trước đó, người dân Tây Á đã thuần hóa nhiều loài động vật

and begun using some of them to pull carts.

và bắt đầu sử dụng một trong số chúng để kéo xe.

But, because horses were generally faster and more difficult to control,

Nhưng, do ngựa có đặc tính nhanh nhẹn và khó điều khiển hơn,

steppe people developed a bridle-and-bit system

người dân du mục đã chế tạo một hệ thống dây cương

and chariots with lighter, spoked wheels.

kết hợp với cỗ xe có các bánh xe hình nan hoa và nhẹ hơn.

Horses were soon integrated into many ancient cultures.

Ngựa đã sớm hiện diện trong nhiều nền văn hóa cổ xưa.

In contrast with horse-drawn charioteering,

Khác với những cỗ xe do ngựa kéo,

horseback riding appears to have been less common at first.

cưỡi trực tiếp trên ngựa ít phổ biến hơn vào thời gian đầu.

Archaeological evidence suggests that people who did mount horses

Các bằng chứng khảo cổ đã cho thấy những người cưỡi ngựa

during this early stage

trong giai đoạn sơ khai này

did so without structured saddles or stirrups.

đã không trang bị yên ngựa hay bàn đạp.

This sometimes altered or damaged the skeletons of riders and horses alike.

Điều này gây ra biến đổi hoặc làm tổn thương

xương của người cưỡi cũng như xương của ngựa.

People continued breeding for less aggressive horses

Con người tiếp tục lai tạo những giống ngựa ít hung hăng hơn,

with greater endurance and weight-bearing abilities.

với sức bền và khả năng chịu tải cao hơn.

And they developed techniques and tools for improved control and comfort.

Những kỹ thuật và công cụ cũng được phát triển

để cải thiện mức độ điều khiển và sự thoải mái khi cưỡi.

After around 1000 BCE,

Sau khoảng năm 1.000 TCN,

cavalry appeared in combat across much of Asia.

kỵ binh xuất hiện trong các trận chiến tại hầu hết khu vực châu Á.

Riders of steppe and desert cultures became renowned

Những kỵ binh từ các nên văn minh thảo nguyên và sa mạc

trở nên nổi tiếng nhờ tài cưỡi ngựa.

for their prowess on horseback.

Ceremonial horse sacrifice also made its way into the funerary traditions

Nghi lễ hiến tế ngựa cũng len lỏi vào những phong tục tổ chức tang lễ

of some cultures.

của một số nền văn hóa.

One royal Scythian burial site from around the 9th century BCE

Một khu lăng mộ hoàng tộc người Scythia từ khoảng thế kỷ thứ chín TCN

contained the remains of approximately 200 horses fitted with riding gear.

có tàn tích của gần 200 con ngựa được gắn yên cương.

Officials in ancient China recognized how advantageous horses were

Các quan binh Trung Hoa cổ đại đã nhận thấy

lợi ích của loài ngựa đối với các nước láng giềng

for their neighbors

and some coveted larger numbers of them for their own empire.

và một vài người đã tham vọng sở hữu số lượng ngựa lớn cho riêng họ.

Around 100 BCE, the Chinese emperor reportedly ordered a 30,000-man army west

Khoảng năm 100 TCN, hoàng đế Trung Hoa

được ghi nhận đã cử một đội quân gồm 30.000 binh lính tiến về phía tây

that laid siege to a city and had its king killed—

vây hãm một thành phố và xử tử vị vua cai trị nơi đây,

all for 3,000 of the so-called “heavenly horses” of Ferghana.

tất cả chỉ vì 3.000 con ngựa Đại Uyển được mệnh danh là “thiên mã“.

Between the 4th and 8th centuries CE,

Giữa thế kỉ tư và thế kỉ tám sau Công Nguyên,

steppe horsemen spread riding technologies like stirrups across cultures.

những kỵ sỹ thảo nguyên đã truyền bá kỹ thuật cưỡi ngựa

ví dụ như bộ yên cương khắp các nền văn hóa.

And nomadic groups eventually coalesced into unstoppable forces on horseback.

Và các nhóm dân du mục cuối cùng đã hợp lực

trở thành lực lượng bất khả chiến bại trên lưng ngựa.

The Mongol Empire rose to power in the 13th century,

Vào thế kỷ thứ mười ba, Đế quốc Mông Cổ có quyền lực lớn mạnh

and raided, traded, and toppled empires over previously unthinkable distances.

và xâm lược, truy kích, lật đổ các đế quốc khác

ở những vùng xa xôi mà trước đây tưởng chừng là không thể.

They developed a horse-backed postal relay system

Họ phát triển một hệ thống đưa tin bằng ngựa

that stretched more than 60,000 kilometers.

với phạm vi trải dài hơn 60.000 km.

Their imperial successes relied on the well-being of their horses—

Sự thành công của đế chế nhờ vào những chú ngựa khỏe mạnh -

and leaders knew it.

và các thủ lĩnh hiểu rõ điều đó.

In 1252, before launching his next military campaigns,

Vào năm 1252, trước khi triển khai chiến dịch quân sự kế tiếp,

Möngke Khan sent officials ahead to prohibit cattle grazing

Đại hãn Mông Kha đã truyền lệnh cho quan binh tiến hành cấm chăn thả gia súc

so there’d be plentiful pastureland for their steeds.

nhằm đảm bảo nguồn cỏ dồi dào cho chiến mã của họ.

Horses continued to spread,

Loài ngựa không ngừng lan rộng,

eventually spurring equestrian empires reaching a south of the Sahara.

dần thúc đẩy các đế chế chuyên cưỡi ngựa tiến đến phía nam sa mạc Sahara.

By the mid-14th century, the Mali Empire was said to have had

Giữa thế kỷ mười bốn, Đế quốc Mali được ghi nhận

a cavalry of more than 10,000

sở hữu một đoàn kỵ binh hơn 10.000 người

that controlled some 1 million square kilometers of West Africa.

và kiểm soát khoảng một triệu km vuông lãnh thổ Tây Phi.

And by 1500, horses were finally reintroduced to the Americas.

Đến năm 1500, ngựa cuối cùng cũng được đưa trở về châu Mỹ.

They appear to have escaped Spanish control rapidly

Dường như ngựa đã rất nhanh thoát khỏi sự kiểm soát của người Tây Ban Nha

as Indigenous people from the Pampas to the Great Plains

khi người Mỹ bản địa từ đồng bằng Nam Mỹ đến Đại bình nguyên Bắc Mỹ

exchanged them via expansive trade networks.

trao đổi ngựa thông qua mạng lưới giao thương mở rộng.

Colonization and trade spread horses even further around the globe.

Quá trình thực dân hóa và giao thương đã mang ngựa lan rộng khắp toàn cầu.

And well into the 20th century they were a widespread and essential means

Và đến thế kỷ hai mươi, ngựa đã trở thành phương tiện phổ biến và quan trọng

of travel and transport.

cho việc đi lại và vận chuyển.

This didn’t come without problems:

Điều này cũng kéo theo rắc rối:

issues of hygiene and animal welfare emerged,

vấn đề vệ sinh và phúc lợi động vật xuất hiện,

especially in cities.

đặc biệt là ở các thành phố.

And many human hubs transformed with the introduction

Và nhiều thành phố lớn đã có sự chuyển đổi

với sự ra đời của phương tiện di chuyển bằng động cơ,

of non-living modes of transport, like the automobile.

ví dụ như xe ô tô.

Nevertheless, people have maintained their multifaceted relationships with horses—

Tuy nhiên, con người vẫn duy trì sự liên kết với ngựa ở nhiều phương diện,

riding, herding, racing, or admiring them—

cưỡi ngựa, chăn nuôi, đua ngựa hay chiêm ngưỡng chúng,

from the steppes of Mongolia to the prairies of Montana,

từ những thảo nguyên Mông Cổ cho đến các đồng cỏ ở bang Montana

ever since.

từ xưa cho đến nay.