Licking bees and pulping trees: The reign of a wasp queen - Kenny Coogan

Translator: hawnaz baez Reviewer: Daban Q Jaff

As the April sun rises on a pile of firewood,

کاتێک خۆری گوڵان ھەڵھات بەسەر کۆمەڵێک داری سوتاندن،

something royal stirs inside.

شتێکی شاھانە لەناوەوە جوڵا.

This wasp queen is one of thousands who mated in late autumn

ئەم شاژنە زەردەواڵەیە یەکێکە لەو ھەزارانەی کە زاوزێدەکەن لە پایزی درەنگ

and hibernated through the winter.

ھەروەھا سڕدەبن لە زستاندا.

Now she emerges into the spring air to begin her reign.

ئێستا دەچێتە ناو ھەوای بەھار بۆ ئەوەی دەست بە فرمان کردن بکات.

Most of her sisters weren’t so lucky.

زۆرینەی خوشکەکانی زۆر بەبەخت نەبوون.

While hibernating in compost piles and underground burrows,

لەکاتی سڕبوون لەناو پەینی گژوگیا یان کونەکانی ژێرزەوی،

many sleeping queens were eaten by spiders.

زۆر شاژنی خەوتوو لەلایەن جاڵجاڵۆکەکانەوە دەخوران.

Warm winters caused by climate change led other queens to emerge early,

زستانە گەرمەکان بەھۆی گۆڕانی کەش و ھەوا ڕابەری شاژنەکان دەکات زووتر بێنە دەرەوە،

only to find there was no available food.

تەنھا بۆ ئەوەی بزانن ھیچ خواردنێک بەردەست نیە.

And some queens that survived the winter fell victim to the threats of spring,

ھەندێک لە شاژنەکان کە ڕزگاربوون لە زستان بوون بە قوربانی ھەڕەشەکانی بەھار،

such as carnivorous plants, birds, and manmade pesticides.

وەک ڕوەکە گۆشتخۆرەکان، باڵندەکان، ، مێش کوژە دەست کردەکان.

Our queen is the lone survivor of her old hive, and now,

شاژنەکەمان تەنیا ڕزگاربووی شانە ھەنگوینەکەیەتی، و ئێستا،

she must become the foundress of a new one.

دەبێت ببێت بە دامەزرێنەری دانەیەکی نوێ.

But first, breakfast.

بەڵام سەرەتا، نانی بەیانی.

The queen heads for a citrus grove full of honeybee hives.

شاژنەکە ڕابەری دەکات بەرەو بێستانێکی مزرەمەنی کە پڕە لەشانەی مێشھەنگوین.

The bees can be dangerous if provoked,

مێشھەنگوینەکان ترسناک دەبن ئەگەر بێزار بکرێن،

but right now they’re paralyzed by the morning cold.

بەڵام ئێستا ئیفلیج بوون بەھۆی سەرمای بەیانیانەوە.

Their hairy bodies are dripping with sugar water from an earlier feeding,

جەستە تووکنەکەیان دڵۆپەی ئاو شەکر دەکات لە دەرخوارددانی زووتر،

and the resourceful queen licks them for a morning snack.

ھەروەھا شاژنە بەتواناکە دەیانلێسێتەوە بۆ سووکە ژەمی بەیانی.

Newly energized, our queen searches for a safe nesting area.

تازە چالاک بووە، شاژنەکەمان بەدوای لانەیەکی سەلامەتتدا دەگەڕێت.

This tree hollow, safe from rain, wind, and predators, is ideal.

چاڵی ئەم دارە، سەلامەتە لەباران، با، و دڕندەکان، ئەمە نمونەییە.

She chews the surrounding wood and plant fibers

تەختەکانی دەوروبەر دەجوێت و ڕیشاڵەکان دەچێنێت

to make a paper-like pulp.

بۆ دروست کردنی کاغەزێکی وەک لەپە.

Then she builds around 50 brood cells that comprise the beginning of her nest.

ئینجا نزیکەی ٥٠ خانەی ھەڵھێنان بنیاد دەنێت کە بناغەی لانەکەی دەگرێتەوە.

Using sperm stored from last fall,

تۆوی خەزن کراوی پایزی پێشوو بەکار دەھێنێت،

the queen lays a fertilized egg into each cell,

شاژنەکە ھێلکەی پیتێنراو لە ھەریەک لە خانەکان دادەنێت،

producing as many as 12 in 20 minutes.

بەرھەم ھێنانی زیاتر لە ١٢ لە ٢٠ خولەکدا.

Within a week, these will hatch into female larva.

لەماوەی ھەفتەیەکدا، کرمۆکەی مێینە ھەڵدێنێت.

But until then, the queen must hunt down smaller insects to feed her brood,

بەڵام ھەتا ئەوکاتە، شاژنەکە دەبێت مێرووی بچووکتر ڕاوبکات بۆ خواردنی بەچکەکانی.

all while expanding the hive, laying eggs, and defending against intruders.

لەھەموو ماوەی فراوان کردنی شانە ھەنگوین،دانانی ھێلکە،و بەرگری دژی مشەخۆر.

Fortunately, our queen is well prepared.

بەخۆشحاڵیەوە، شاژنەکەمان بەباشی ئامادەیە.

Unlike bees, wasps can sting as many times as they need to.

بەپێچەوانەی مێشھەنگوینەکان زەردەواڵەکان دەتوانن پێوەبدەن ھەرچەندێک پێویستیان بێت.

With such a busy schedule, the queen barely has time to feed herself.

لەگەڵ ئەم خشتە سەرقاڵەدا، شاژنەکە بە ئاستەم کاتی بۆ خواردنی خۆی ھەیە.

Luckily, she doesn’t have to.

لە چاک بەختی، پێویستی پێ نیە.

When she feeds an insect to her grubs,

کاتێک مێروویەک دەرخواردی کرمۆکەکانی دەدات،

they digest the bug into a sugary substance that sustains their mother.

مێشوولەکە ھەرس دەکەن بۆ ناو ماددەیەکی شەکری کە دایکەکەیان بەھێزدەکات.

By the end of July, these first larva have matured into adult workers,

لە کۆتایی تەمووزدا، ئەم کرمۆکانە پێدەگەن بۆ کرێکاری پێگەیشتوو،

ready to take on foraging, building, and defense.

ئامادە دەبن بۆ گەڕان بەدوای خواردن، بنیادنان، و بەرگریکردن.

The queen can now lay eggs full-time,

ئێستا شاژنەکە دەتوانێ ھێلکە دابنێ لەھەموو کاتەکاندا،

sustaining herself on her worker’s spoils and their unfertilized eggs.

خۆی بەھێزدەکات لە خراپ بوونی کرێکارەکانی و ھێلکە نەپیتێنراوەکان.

Although each worker only lives for roughly 3 weeks,

ھەرچەندە ھەر کرێکارێک تەنھا بۆ نزیکەی ٣ ھەفتە دەژی،

the queen’s continuous egg-laying swells their ranks.

بەردەوامی ھێلکە دانانی شاژنەکە پلەکانیان دەئاوسێنێ.

In just one summer, the nest reaches the size of a basketball,

لە تەنھا ھاوینێکدا، لانەکە دەگاتە قەبارەی تۆپێکی سەلە،

supporting thousands of workers.

پاڵپشتی ھەزاران کرێکار.

Such a large population needs to eat,

دانیشتوانێکی زۆر پێویستیان بە خواردنە،

and the nearby garden provides a veritable buffet.

و باخچەکەی تەنیشت بەرھەڵستیەکی بێکەم و زیاد دەکات.

As the swarm descends, alarmed humans try to swat them.

کاتێک جەنجاڵیەکان کەمدەبێتەوە, مرۆڤە ترساوەکان ھەوڵدەدەن بیانکوژن.

They even fight back with pesticides that purposefully poison wasps,

تەنانەت بەرگری دەکەن بە مێشکوژەکان کە بە ئەنقەست زەردەواڵەکان ژەھرخوارد دەکات

and inadvertently impact a wide-range of local wildlife.

و بێئاگایانە کاردەکەنە سەر مەودایەکی فراوانی ئاژەڵە کێویە ناوخۆییەکان.

But the wasps are actually vital to this ecosystem.

بەڵام زەردەواڵەکان لەڕاستیدا زیندوون لەم سیستەمە ژینگەییەدا.

Sitting at the top of the local invertebrate food chain,

لە لوتکەی زنجیرەی خواردنی ناوخۆیی بێبڕبڕە دانیشتوون،

these insects keep spiders, mites, and centipedes, in check.

زەردەواڵەکان خواردنی دانەوێڵەی مێرووەکان لەناودەبەن،

Wasps consume crop-eating insects,

وادەکەن بە تایبەت سوودمەند بن بۆ کێڵگە و باخچەکان

making them particularly helpful for farms and gardens.

تەنانەت میوە و سەوزەکان دەپیتێنن،

They even pollinate fruits and vegetables,

و یارمەتی مەی دروستکەرەکان دەدەن بە گازگرتن لە ترێ

and help winemakers by biting into their grapes

تەنانەت میوە و سەوزەکانیش دەپیتێنن،

and jump-starting fermentation.

و دەست پێکردنی ھەڵھاتن.

This feast continues until autumn, when the foundress changes course.

ئەم میوانداریە بەردەوام دەبێت ھەتا پایز، کاتێک دامەزرێنەرەکە خولەکە دەگۆڕێت.

She begins grooming some eggs into a new generation of queens,

دەست بە ڕێک و پێککردنی ھەندێک لە ھێلکەکان دەکات بۆ نەوەیەکی نوێی شاژنەکان،

while also laying unfertilized eggs

ھەروەھا لەکاتی دانانی ھێلکە نەپیتێنراوەکان

that will mature into reproductive males called drones.

ئەمە گەشەدەسێنێت بۆ نێرینە بەبەرەکان کە پێیان دەگوترێ مشەخۆرەکان.

This new crop of queens and males requires more food.

ئەم دانەوێڵە نوێیانەی شاژن و نێرینەکان خواردنی زیاتر داوادەکەن.

But with summer over, the usual sources run dry,

بەڵام کاتێک ھاوین دێت، سەرچاوە ئاساییەکان وشک دەبن،

and the foraging wasps start taking more aggressive risks.

و ئەو زەردەواڵانەی بەدوای خواردندا دەگەڕێن مەترسی بەزەبرتر وەردەگرن.

By September, the hive’s organization deteriorates.

لە ئەیلولدا، ڕێکخستنی شانە ھەنگوینەکان نزم دەبێتەوە.

Hungry workers no longer clean the nest and various scavengers move in.

کارەکەرە برسیەکان چیتر لانەکەیان پاک نەدەکردەوەو گۆشتخۆرە ھەمەجۆرەکان دەھاتن

Just when it seems the hive can no longer sustain itself,

تەنھا کاتێک ئەمە ڕوودەدات کە شانەکان ناتوانن چیتر خۆیان بەھێزبکەن.

the fertile queens and their drones depart in a massive swarm.

شاژنە بەبەرھەمەکان و نێرینەکانیان کۆچ دەکەن لە جەنجاڵیەکی مەزن دا.

As the days grow colder, the workers starve,

ھەروەک ڕۆژەکان ساردتر دەبن، کرێکارەکان برسی دەبن،

and our queen reaches the end of her lifespan.

و شاژنەکەمان دەگاتە کۆتایی ژیانی.

But above, a swarm of reproductive wasps has successfully mated.

بەڵام لەسەرەوە، کۆمەڵێک زەردەواڵە بە بەرەکان زاوزێیان کردووە.

The males die off shortly after,

دوای ماوەیەکی کەم نێرینەکان دەمرن،

but the newly fertilized queens are ready to find shelter for their long sleep.

بەڵام شاژنی تازە پیتێنراو ئامادەن بۆ پەناگەی خەویان

And this woodpile looks like the perfect place to spend the winter.

و ئەم کۆمەڵە دارە لە شوێنێکی زۆرباش دەچێت بۆ بەسەربردنی زستان.