The last chief of the Comanches and the fall of an empire - Dustin Tahmahkera

Translator: mabbast chato Reviewer: Zhila Mawlood

Late one night in 1871, a group of riders descended on a sleeping army camp.

لە درەنگانێکی شەوێکی ساڵی ١٨٧١دا، گروپێك سوار لە کاتی خەوتندا هەڵیانکوتایە سەر

In minutes they stirred the camp into a panic,

چادرگه‌یه‌كی سوپا. لەچەند خوله‌کێک بارو دۆخی چادرگه‌كه‌یان بۆ ترس و تۆقین گۆڕی،

stole about 70 horses, and disappeared.

نزیکەی ٧٠ ئەسپیان دزی، و ونبوون.

Led by a young chief named Quanah Parker,

لەلایەن سەرۆکێکی گەنج بەناوی کوانا پارکەرەوە سەرکردایەتی دەکران،

the raid was the latest in a long series of altercations

دواترین هێرشبوو لە زنجیرەی درێژی کێش و ناکۆکیەکان

along the Texas frontier between the indigenous people

بەدرێژایی سنوری تیکساس لە نێوان خەڵکە ڕەسەنەکەوە

known as the Numunu, or Comanches,

کەوا بە نمنە یاخود، کۆمانچیس ناسرابوون،

and the United States forces sent to steal Comanche lands

و سوپاکانی ئەمریکا نێردرابوون تا خاکەکانی کۆمانچیەکان داگیربکەن

for white settlers.

بۆ داگیرکەرە سپی پێستەکان.

Though the conflict was decades old,

هەرچەندە ناکۆکی و ململانێکە تەمەنی چەند دەیەیەک بوو،

U.S. Colonel Ranald MacKenzie led the latest iteration.

کۆڵۆنێڵ ڕاناڵد مەکانزی لە سوپای ئه‌مریكا سەرکردایەتی دواترین ئۆپراسیۆنی کرد.

From summer to winter, he tracked Quanah.

لە هاوین تا زستان، شوێنی کوانا دەکەوت.

But Quanah was also tracking him,

بەڵام هەروەها کواناش شوێنی ئەو دەکەوت،

and each time the colonel drew near his targets,

و هەرکاتێک کۆڵۆنێڵ لە ئامانجەکانی نزیک دەبۆوە،

they disappeared without a trace into the vast plains.

ئامانجەکانیش وندەبوون بەبێ ئه‌وه‌ی یەک شوێن لەسەر دەشتایە گەورەکە بەجێبهێڵن.

The Comanches had controlled this territory for nearly 200 years,

کۆمانچیەکان بۆ نزیکە ٢٠٠ساڵ ئەم هەرێمەیان کۆنترۆڵکردبوو،

hunting buffalo and moving whole villages around the plains.

گامێشی کێویان ڕاودەکرد، گواستنەوەی هەموو گوندەکان بۆ دەوروبەری دەشتاییەکە.

They suppressed Spanish and Mexican attacks from the south,

هێرشەکانی ئیسپانی و مەکسیکیەکانیان لە باشورەوە سەرکوتکرد،

attempts to settle the land by the United States from the east,

هەروەها سەرکوتکردنی ئەمریکیەکان له‌ هه‌وڵدان بۆ داگیرکردنی خاکەکەیان لە

and numerous other indigenous peoples’ bids for power.

ڕۆژهه‌ڵاته‌وه‌، و سەرکوتکردنی ئەو خەڵکە ڕه‌سه‌نانه‌ی هەوڵیاندەدا کودەتا بکەن.

The Comanche Empire was not one unified group under central control,

ئیمپڕاتۆری کۆمانچی تەنها گروپێكی یەکخراو لەژێر کۆنترۆڵی ناوەندی نەبوو،

but rather a number of bands, each with its own leaders.

بەڵکو گروپی زۆربوون، هەرگروپێک سەرۆکی خۆی هەبوو.

What all of these bands had in common was their prowess as riders—

ئەو هەموو گرووپە یەک خاڵی هاوبەشیان هەبوو ئەویش شارەزایی و کارامەییان لە سوارچاکی-

every man, woman, and child was adept on horseback.

هەموو پیاو و ژن و منداڵێک شارەزایی لە سوارچاکی هەبوو.

Their combat skills on horseback

کارامەیەکانی جەنگیان لە سوارچاکی

far surpassed those of both other indigenous peoples and colonists,

بەسەر خەڵکە ڕەسەنەکەوە و داگیرکەره‌کان سەرکەوتووبوو،

allowing them to control an enormous area with relatively few people—

ئەمەش ڕێگاخۆشکەربوو تا ناوچەیەکی فراوان بە ژمارەیەکی کەمی خەڵک کۆنتڕۆڵبکەن-

probably about 40,000 at their peak

لەوانەیە ئەوپەڕی ٤٠،٠٠٠ کەس بووبن

and only about 4-5,000 by the time

و نزیکەی ٤تا٥ هەزارکەسبوون لە سەردەمی

Quanah Parker and Ranald Mackenzie faced off.

ڕووبەڕووبوونەی کوانا پارکەر و ڕاناڵد مەکانزی.

Born around 1848, Quanah was the eldest child of Peta Nocona,

لە دەورووبەری ساڵانی ١٨٤٨دا لەدایکبووە منداڵی گەورەی پیتا نەکۆنا بووە،

a leader of the Nokoni band, and Cynthia Ann Parker,

سەرۆکی گروپی نۆکنی، و سینسیا ئان پارکەر،

a kidnapped white settler who assimilated with the Comanches

داگیرکەرێکی سپی پێستی تێکەڵاو بە کلتوری کۆمانچی ڕفێنراو

and took the name Naduah.

و ناوی نادوای لێنراوە و دایکی کوانا بووە.

When Quanah was a preteen,

کاتێک کوانا منداڵبووە،

U.S. forces ambushed his village, capturing his mother and sister.

هێزەکانی ئەمریکا هەڵیانکوتاوەتە سەر گونده‌كه‌ی، دایک و خوشکەکەیان گرتووە.

Quanah and his younger brother sought refuge with a different Comanche band,

کوانا و برا بچووکەکەی لەگەڵ گروپێکی کۆمانچی جیاواز بەدوای پەناگە گەڕاون،

the Quahada.

کوهادا.

In the years that followed, Quanah proved himself as a warrior and leader.

لە ساڵانی دواتردا، کوانا وەکو جەنگاوەر و سەرکردە خۆی سەلماند.

In his early twenties, he and a young woman named Weakeah eloped,

لەسەرەتاکانی بیست ساڵی دا، لەگەڵ ژنێک بەناوی وێکیا ئیڵۆپ ڕایکرد،

enraging her powerful father and several other leaders.

ئەم کارەش بووە هۆی توڕەکردنی باوکی کچەکە و چەند سەرۆکێکی تر.

They stayed on the run for a year,

بۆ ساڵێک لە ڕاکردندابوون،

attracting followers and establishing Quanah as a paraibo, or chief,

سەرنجی شوێنکەوتووەکانیان ڕادەکێشا و کوانایان وەکو پڕابیۆ یان سەرۆک ناساند.

at an exceptionally young age.

لە تەمەنێکی زۆر گەنج دا.

Under his leadership the Quahada band was able to elude the U.S. military

لەژێر سەرکردایەتی ئەودا گروپی کوهادا دەیتوانی خۆی لە سوپای ئەمریکا بدزێتەوە

and continue their way of life.

و بەم شێوازەی ژیان بەردەوامبوون.

But in the early 1870s, the East Coast market for buffalo hides became lucrative,

بەڵام لەسەرەتاکانی ١٨٧٠دا بازاڕی شاراوی گامێش لە کاندوی ڕۆژهەڵات ببوه‌ بە شوێنێکی

and hunters slaughtered millions of buffalo in just a few years.

بایخدار. و ڕاوچیەکان لە ماوەی چەند ساڵێكدا ملیۆنەها گامێشی کێویان سەربڕی،

Meanwhile, U.S. forces led a surprise attack,

لەهەمان کاتدا، هێزەکانی ئەمریکا سه‌ركردایه‌تی هێرشێکی کتوپڕیان کرد،

killing nearly all the Quahada band’s 1,400 horses and stealing the rest.

نزیکەی ١٤٠٠ ئەسپی گروپی کوهادایان کوشت و ئەوانی دیکەشیان دزی.

Though he had vowed to never surrender, Quanah knew that without bison or horses,

هەرچەندە کوانا سوێندی خواردبوو خۆی نه‌دات به‌ده‌سته‌وه‌، بەڵام دەیزانی بەبێ گامێشی

the Comanches faced certain starvation in winter.

كێوی و ئه‌سپ، کۆمانچیەکان لە زستاندا ڕووبه‌ڕووی برسیەتیەکی مەترسیدار ده‌بنەوە.

So in 1875 Quanah and the Quahada band

هەربۆیە لە ساڵی ١٨٧٥ دا کوانا و گروپی کوهادا

moved to the Fort Sill reservation in Oklahoma.

بۆ پەناگەی قەڵای سیڵ ڵە ئۆکلۆهۆما ڕۆیشتن.

As hunter-gatherers, they could not transition easily

هەروەکو ماسیگر و میوەکۆکەرەوەکان نەیاندەتوانی بە ئاسانی لەگەڵ

to an agricultural way of life on the reservation.

شێوازی ژیانی کشتوکاڵی لە پەناگەکە ڕابێن.

The U.S. government had promised rations and supplies,

حکومەتی ئەمریکا بەڵێنی بەشە ئازوقە و کەلوپەلی پێدابوون،

but what they provided was wildly insufficient.

بەڵام ئەو ئازوقە و کەلوپەلەی پێیاندەدان زۆر کەم بوو.

Quanah, meanwhile, was suddenly in a weak political position:

لەهەمانکاتدا، کوانا، لەناکاو پێگە سیاسیەکەی لاوازبوو:

he had no wealth or power compared to others

هیچ سامان یان دەسەڵات بەراورد بەوانەی

who had been on the reservation longer.

کە ماوەیەکی درێژتر لە پەناگەکەبوون نەی بوو.

Still, he saw an opportunity.

هێشتا، دەرفەتێکی بینیووە.

The reservation included ample grasslands—

پەناگەکە لە زەوی سەوزایی فراوان پێکدەهات-

useless to the Comanches but perfect for cattle ranchers to graze their herds.

بۆ کۆمانچیەکان بێکەڵکبوون بەڵام بۆ خاوەنی ڕه‌شه‌وڵاخه‌كان بۆ لەوەڕاندن نایاب بوو.

He began a profitable arrangement leasing the land to cattle ranchers,

دەستی بە ڕێکەوتننامەی قازانج بەخش کرد زەویەکی بە کرێ دا بە خاوەن ڕەشەوڵاخەکان،

quietly at first.

لەسەرەتادا بەهێمنی.

Eventually, he negotiated leasing rights with the U.S. government,

بەڵام لەکۆتایەکەی، لەسەر مافی بە کرێدان لەگەڵ حکومەتی ئەمریکا گفتوگۆی دەکرد،

which ensured a steady source of income for the Comanches on the reservation.

کەوا سەرچاوه‌ی داهاتی بۆ کۆمانچیەکانی پەناگەکە مۆسگەرکرد.

As Quanah’s status on the reservation

هەروەها پێگەی کوانا لە پەناگەکە

and recognition from government officials grew,

دانپیانان له‌لایه‌ن بەرپرسانی حکومەت گەشەی کرد،

he secured better rations,

بەشە ئازوقەی باشتری مسۆگەرکرد،

advocated for the construction of schools and houses,

داوای دروستکردنی خوێندگا و خانووی کرد،

and became one of three tribal judges on the reservation court.

و بووبە یەکێک لە سێ دادوه‌ری هۆزی لە دادگای پەناگەکە.

Tired of speaking with multiple leaders,

هەوڵیدا لەگەڵ چەند سەرکردەیەک قسە بکات،

the U.S. government wanted to appoint one chief of all Comanches—

حکومەتی ئەمریکا دەیویست سەرۆکێک بۆ هەموو گەلی کۆمانچی دەستنیشان بکات

a role that hadn’t existed outside the reservation.

ئەرکێک کەوا لە دەرەوەی پەناگەکە بوونی نییە.

Still, many Comanches supported Quanah for this role,

هێشتا، زۆربەی کۆمانچینەکان بۆ ئەم ئەرکە پاڵپشتی کوانایان دەکرد،

just as several older leaders had supported him

هەروەها چەند سەرۆکێکی بە تەمەن پاڵپشتیان دەکرد

to lead them against the U.S. armed forces.

تا لە دژی سوپای ئەمریکایا سەرکردایەتیان بکات.

Even Quanah’s former adversary, Ranald MacKenzie,

تەنانەت دووژمنە دێرینەکەی کوانا ڕاناڵد مەکانزی،

advocated for his appointment.

داوای دەستنیشانکردنی ئەوی دەکرد.

Quanah acted in Hollywood movies and befriended American politicians,

کوانا لە فلیمەکانی هۆڵیوود ڕۆڵیگێڕاوە و لەگەڵ سیاسەتمەدار ئەمریکیەکان هاوڕێبووە،

لە نمایشی ئەسپ سواری لە ڕۆژی دەست به‌كار بوونی سەرۆک سیۆدۆر ڕۆسڤێڵت بەژداریكردووه‌.

riding in Theodore Roosevelt’s inauguration parade.

Still, he never cut his long braids

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، هەرگیز پرچە درێژه‌كه‌ی نەبڕیوه‌

and advocated for the Native American Church and the use of peyote.

و لایه‌نگیری كڵێسەی ئەمریکییە ڕەسەنەکانی كردووه‌ و ڕووه‌کی بیابانی بەکارهێناوە.

He began to go by Quanah Parker, adopting his mother’s surname,

وردەوردە بە کوانا پارکەر ناسرا، ناوی ڕاستەقینەی دایکی هەڵگرتووە،

and tried to track down his mother and sister,

و هەوڵیدا شوێنی دایکی و خوشکەکەی بدۆزێتەوە،

eventually learning they had both died shortly after their capture.

لەکۆتایەکەی بۆی دەرکەوت ماوەیەکی کورت دوای گرتنیان کوژراون.

Quanah adapted again and again— to different worlds, different roles,

کوانا جار لە دوای جار خۆی لەگەڵ جیهانە جیاوازەکان و ئەرکە جیاوازەکان،

and circumstances that would seem insurmountable to most.

و ئەو هەلومەرجانەی وادەردەکەوت ناتواندرێت لێیان دەربازبیت گونجاندوە.

Though he wasn’t without critics, after Quanah’s passing,

هەرچەندە بەبێ ڕەخنەش نەبوو، دوای مردنی،

Comanches began using the term “chairman”

کۆمانچینەکان دەستیانکرد بە بەکارهێنانی دەستەواژەی"سەرۆک"

to designate the top elected official in the tribe,

تا وەسفی سەرۆکی هەڵبژێردراوی هۆزەکەی پێبکەن،

recognizing him as the last chief of the Comanches

ئەویان وەکو کۆتا سەرۆکی کۆمانچینەکان

and a model of cultural survival and adaptation.

و وەکو نموونەیەکی کلتوری مانەوە و خۆگونجاندن ناساند.

In that spirit, today’s Comanche Nation looks towards the future,

بەو ڕۆحەوە، گەلی کۆمانچەی ئەم سەردەمە بەگەشبینیەوە بۆ داهاتوو دەڕوانن،

with over 16,000 enrolled citizens and countless descendants.

لەگەڵ زیاتر لە ١٦،٠٠٠ هاونیشتیمانی تۆمارکراو و بێحیساب وەچەش.