The surprising reasons animals play dead - Tierney Thys

Translator: laven ezat Reviewer: Daban Q. Jaff

وێنا بكه‌ له ‌لایه‌ن گیاندارێکی دڕنده‌ ‌ هێرشت ده‌كرێته‌ سه‌ر.

به‌ بێ بوونی هیچ ده‌رفه‌تێكی هه‌ڵاتن،

ئه‌وه‌ ده‌كه‌یت كه‌ هه‌ر كه‌سێكی ئازا و بەڕێز و خانەدان دەیەوێت بیکات:

جوڵەت پێناکرێت ‎ئه‌م بارەش ناسراوە بە بێ هیوابوون،

زمانت ده‌رده‌هێنیت،

لیك دەردەدەیت،

‎کەمێک بۆنی ناخۆش (قێزەون) لە گلاندەکانی کۆمت دەردەدەیت.

جێگای شەرمەزارییە، هێرشبەرەکەت ‎ بەرەڵات دەکات،

‎بریار دەدات تۆ ئەو ژەمی ئێوارەیە ‎نیت کەوا بەدوای دەگەڕا

و ده‌ڕوات.

دوای ١٠ خولەک، زیندوو دەبیتەوە و بە دڵخۆشیەوە دەست بە ڕۆشتن دەکەیت.

له‌ ئاژه‌ڵی لیمۆرەوە تا مارمێلکەکان،

لە مێروەکانەوە تا گیاندارە وشکانی و ئاویەکان،

لە قرشەکانەوە تا مریشکەکان،

‎سه‌دان گیاندار"وەکو مردوو خۆیان پیشان دەده‌ن" وەکو تاکتیکێک بۆ مانەوە لە ژیان.

نازناوی"مردووی هەڵخەڵەتێنەر" ی لێدەندرێت ‎دوای نمایشەکە،

‎پێی دەوترێت دەرکەوتن لە مردن و هیوای مردن

‎سەرچاوەی ئەمە تانتوس ‎خواوه‌ندی مردنی یۆنانی کۆنە.

به‌ڵا‎م زانا گەورەکان ناوی دەنێن شڵەژانی جوله يان نەبوونی چالاکی یان تی ئای.

تی ئای چۆن و لەبەرچی دروست دەبێت ‎ئەمە پشت دەبەستێت بە شێواز و جۆر.

گرتنی بۆنی ناخۆش و نامۆ و ‎شتی ناڕاست زۆرجار ‎ڕۆڵی باشیان دەبێت لە نواندن.

‎ئاژەڵانی تر قوربانی دەدەن بە دراوسێکانیان.

‎جوجه‌ڵه‌ی مریشک کە لە سەرما ڕەق دەبن ‎لە کاتێکدا نزیکەکانیان کە دەیان بینن ڕادەکەن.

‎هه‌لێکی گەورەتریان هەیە بۆ دەربازبوون ‎کاتێک پشیلەیەک دوایان دەکەوێت.

‎لە باسی پشیلەکاندا، پشیلەی دایک ‎بێچووەکەی بە دەمی خۆی هەڵدەگرێت

‎و توشی جۆرێکی تری شڵەژان ‎دەبێ کە پێی دەڵێن کلیبونایسس.

‎ئەوە وا دەکات پشیلە بێچوەکان ئارام بکات.

زۆربەی میکانیزمە فیسیۆلۆجیەکان لە دوای ئەم شانۆییانە بگوازرێنەوە.

‎دروستبوون لە دەزگای توڕه‌ی پاراسمپاتیک.

ئه‌‎مە بەناوبانگە زیاتر بەزاڵ بوون ‎ به‌سه‌ر خولی ئارام گرتن و هه‌رس.

له‌ مشكه‌كاندا،

‎دەزگای توڕه‌ی پاراسمپاتیک دەبێتە ‎هۆی دابەزاندنی لێدانی ڕێژەی دڵ بۆ نیوه‌

و ڕێژەی هەناسەدان بۆ سێ هەندە کەمتر،

و‎ دابەزینی پلەی گەرمی لەش بۆ زیاتر لە نیوەی پلەی سەدی بۆ ماوەی کاتژمێرێك.

گو‎ێزەرەوەی توڕه‌ی دۆپامین بەهەمان ‎شێوە دەوری خۆی دەبینێت. ‎

‎ ‎ ئه‌سپێی ئارد کە دۆپامینی نزمە ‎ ڕۆڵی شڵەژان دەبینێت به‌ ئاستێکی زیاتر.

له‌‎ دروستکراوەکان بە دۆپامین ڕێژەی بەرزه،

‎هەر شتێک ڕێگە بگرێت له‌ هاتنی دۆپامین ‎ لەوانەیە دڵەڕاوکێ درێژە بکێشێت تێیدا.

‎بەڵام پارێزگاری له‌ مردن کارێکی ئاسان نییه‌.

‎بۆ ئەکتەری ئەمانە پێویستە ‎بە بەردەوامی شوێنەکانیان بپشکنن

بۆ ئه‌وه‌ی ئاماژەی هەڵسانەوە وەربگرن.

‎مریشك وەک نموونەیەک دەتوانێ هەست ‎بەچاوی دڕندە بکات کاتێک سەیری دەکات.

لێکۆڵەران ئەوە دەزانن لەبەرئەوەی لە کاتی ‎توێژەران یاری شێوەی باز بەکاردەهێنن.

مریشك لە شڵەژان زووتر ڕزگاری دەبێت. ‎

کاتێک چاوی یاریەکە لەسەر لایەکە.

‎ئاژه‌ڵانی تر ئای تی به‌كارده‌هێنن ‎بۆ لایه‌نی تر جگه‌ له‌ به‌رگری كردن.

كاتێک ماسی تیلا پیای نووستوو هەست بەبرسیەتی دەکات،

‏‎نقوم دەبێت بۆ زەوی دەریاکە (ژێر دەریا) و بە بێ جووڵە دەمینیتەوە،

په‌ڵه‌ ڕەنگاو ڕەنگەکانی وا لێدەکات وەک لاشەیەکی بۆگەن دەربکەوێت.

كاتێ گیاندارە ورده‌كان دەگه‌ڕێن بەدوای خۆراك ئەوا ماسیەکە هێرش دەکاتە سەریان،

هه‌ندێک لە ئاژەڵان هەڵدەستن بە خۆدەرخستن وەک مردوو بۆ فێڵی سێكسی.

جاڵجاڵۆکەی نێری هەڵبەستراو دیاری پێشکەش ‎دەکات وەک مێشوولە لول دراو له‌ ئاوریشم

و‎ەک هیوایەک بۆ ڕاکێشانی مێینەکانیان.

‎بەڵام ئەم مێینانه‌ به‌وه‌ نا سراون نێرەکان دەخۆن.

له‌‎ کاتی ڕۆڵ بینین لە یاری مردن مێیەکان ژەمی خۆراکی سووک دەخۆن.

‎نێره‌كان هەڵدەستن بە گەڕانەوەیان بۆ ژیان بەوردی.

و باشترکردنی هەلی جووت بوون بەسەرکەوتوویی.

‎تی ئای کار دەکات بۆ بەرژەوەندی ئاژەڵان ‎مەگەر کەسێک نهێنیەکان نازانێت.

ما‎سی کالیفۆڕنی دەتوانێت ماسی قرشی سپی هەڵبگرێتەوە.

بۆ کاتێکی زۆر تی ئای هەوڵ و کۆشش کرد بۆ ماسی قرشی شڵەژاو.

ئه‌مەی کە دەبێت لەسەری جووڵە بکات و هەناسە بدات لە کاتێکدا لە خنکاندایە.

له‌‌ توانای مرۆڤیش دایە کە قرشەکان بخاتە حاڵەتی تی ئای.

ئه‌‎مەش لە ڕێگەی بەرکەوتنی قرشەکان بۆ تەزووی کارەبای تایبەت

و ‎هەڵگێڕانەوەیان بەباشی.

لێكۆڵەران دەتوانن هەوڵی تی ئای بدەن ‎بۆ نزیک ١٥ خوولەك.

‎ئەم کاتەش بەسە بۆدانانی نیشانەکان.

لابردنی دەزگاکان.

هەروەها پێداویستی نەشتەرگەری.

‎له‌گەڵ ئەوەشدا ترسی هەیە.

له‌وانەیە تی ئای ببێتە هۆی هه‌ناسه‌ته‌نگی و بەرزبوونەوەی شەکر وەک نیشانەی دڵەڕاوکێ.

‎له‌بەر ئەوە پێویستە ئەم تەکنەلۆجیایە ‎کاتێک بەکار دێت کە زۆر پێویست بێت.

‎له‌وانەیە مرۆڤ بتوانێت تی ئای بەکاربهێنێت ‎کاتێک ڕوبەڕوی توندو تیژی دەبێت.

ناساندن بە ڕێگەی کۆنی بەرگری لەخود ‎بە بێ ئیراده‌

‎ئه‌مەش نیشانەی گرنگی دەبێت ‎کە دەمانەوێت لێی تێبگەین

بۆ‎چی هەندێک لە قوربانیەکان ناجوڵێن و ‎بەرگری ناکەن کاتێک توشی هێرش دەبنەوە .

بۆیە، توێژینەوە لەسەر ئای تی ئاژەڵان

‎یارمه‌تیمان دەدات نەوەک تەنها بۆ تێگەشتن ‎لە چەند هەڵسوکەوتێکی نامۆ،

به‌ڵكو بۆ هەڵسوکەوتی ئێمەش گرنگە،

هه‌ندێك جار بە پێچەوانەوەی تێگەیشتنە باوەکانە،

وەک وەڵامدانەوەی توندوتیژی.