Describing the invisible properties of gas - Brian Bennett

Transcriber: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: bayan muhamad Reviewer: Daban Q. Jaff

Every minute of every day,

ھەموو خولەکێک لە ھەموو ڕۆژێکدا،

you breathe without even thinking about it.

ھەناسە دەدەت بێ ئەوەی بیر لەوە بکەیتەوە.

Your body does it on its own, from the day you're born until the day you die.

‏‎جەستەت بە تەنیا خۆی دەیکات، لە ڕۆژی لەدایک بوونتەوە تا ڕۆژی مردنت.

You have muscles contract to bring oxygen, a gas,

گرێبەستی ماسولکەت ھەیە بۆ ھێنانی ئۆکسجین: گاز،

into your lungs, which is then transferred by your bloodstream to every cell in your body.

لەناو سییەکانتدا، دواتر لە جۆگەی خوێنتەوە بۆ ھەموو خانەیەکی ناو لەشت دەگوێزرێتەوە.

Gases are strange.

گازەکان سەیرن.

We can't see them, but we know they're there because we can feel them.

ئێمە ناتوانین بیانبینین، بەڵام دەزانین لەوێن چونکە ھەستیان پێ دەکەین.

What we experience as wind is really trillions and trillions of gas molecules slamming into your body.

ئەوەی ئێمە وەک با ئەزموونی دەکەین لە ڕاستیدا تریلیۆن گەردیلەی گازە لە جەستەت.

And it feels good, right?

و ھەست بە باشی دەکات، وایە؟

Science is based on observation.

زانست دەوەستێتە سەر بنەمای چاودێری کردن.

Unfortunately, we cannot observe gases with our eyes -- they're too small.

بە داخەوە، ئێمە ناتوانین بە چاوی خۆمان گازەکان ببینین، زۆز بچووکن.

We have to use our other senses to make observations and draw conclusions.

دەبێت ئێمە ھەستەکانی ترمان بەکار بهێنین بۆ تێبینی کردن و بینینی دەرەنجامەکان.

Observations are then compiled, and we create a model.

تێبینیەکان دوای کۆکراونەتەوە، و مۆدێلێک دروست دەکەین.

No, not that kind of model.

نا، ئەو جۆرە مۆدێلانە نا.

A model is a way scientists describe the properties of physical phenomena.

تێبینیەکان دوای کۆکراونەتەوە، و مۆدێلێک دروست دەکەین.

First, gases always move in a straight line.

یەکەم، گازەکان ھەمیشە لە ھێڵی ڕاستدا دەجوڵێن.

We don't really have anything to demonstrate this with because gravity always pulls objects down.

ڕاستی ھیچ شتێکمان نییە بۆ سەلماندنی ئەوە چونکە کێش کردن ھەردەم تەنەکان ڕادەکێشێت.

So imagine a bullet fired from a gun, and that bullet goes on at a constant speed in a perfectly straight line.

بیهێنە بەر چاو فیشەکێک لە دەمانچە دەردەچێت و بەخێرایی بەردەوام لەھێڵی ڕاستدا دەڕوات.

That would be like a gas molecule.

ئەوە وەک گەردیلەی گاز دەبێت.

Second, gases are so small, they occupy no volume on their own.

دووەم، گازەکان ئەوەندە بچووکن، ھیچ قەبارەیەک داگیر ناکەن.

As a group they do, blow up any balloon and you can see how that volume changes.

وەک گروپێک، ھەر باڵۆنێک بتەقێنە ودەبینی کە چۆن قەبارەی دەگۆڕێت.

But single gases have no volume compared to other forms of matter.

بەڵام گازە تاکەکان ھیچ قەبارەیان نییە بە بەراورد لەگەڵ شێوەکانی تری ماددە.

Rather than calculating such a small amount of matter, we just call it zero for simplicity.

لە جیاتی ھەژمارکردنی بڕێکی کەمی ماددە، ئێمە تەنھا پێی دەڵێین سفر بۆ سادەیی.

Third, if gas molecules collide, and they do -- remember, these are assumptions --

سێیەم، ئەگەر گازەکان بەریەک بکەون، و دەیکەن--بیرتان بێت، ئەمانە گریمانەن.

their energy remains constant.

وزەییان بە نەگۆڕی دەمێنێتەوە.

An easy way to demonstrate this is by dropping a soccer ball with a tennis ball balanced on top.

ڕێگەی ئاسان بۆ پیشاندانی ئەوە بەردانەوەی تۆپی پێ و تێنسی ھاوسەنگ بووە لە سەرەوە.

Because the soccer ball is bigger, it has more potential energy,

چونکە تۆپی پێ گەورەترە، وزەیەکی شاراوەی ھەیە.

and the energy from the larger ball is transferred to the smaller tennis ball

و وزەش لە تۆپە گەورەترەکەوە دەگوازرێتەوە بۆ تۆپە تێنسە بچووکترەکەوە.

and it flies away when that energy is transferred.

و دەفڕێت کاتێک ئەو وزەیە دەگوازرێتەوە.

The total energy stays the same.

کۆی وزەکە وەکو خۆی دەمێنێتەوە.

Gases work the same way.

گازەکان بە ھەمان شێوە کار دەکەن.

If they collide, smaller particles will speed up, larger particles will slow down.

ئەگەر بەریەک کەوتن، تەنە بچوکترەکان خێراتر دەبن، تەنە گەورەترەکان ھێواش دەبن.

The total energy is constant.

کۆی وزەکە نەگۆڕە.

Fourth, gases do not attract one another, and they don't like to touch.

چوارەم، گازەکان یەکتر ڕاناکێشن و ئارەزووی دەست لێدانیان نییە.

But remember rule three. In reality, they do collide.

بەڵام یاسای سێت لەبیر بێت لە ڕاستیدا بەریەک دەکەون.

Finally, gases have energy that is proportional to the temperature.

دواجار، گازەکان وزەیان ھەیە بەڕێژەی پلەی گەرما.

The higher the temperature, the higher the energy the gases have.

پلەی گەرمی بەرزتر، ھەبوونی وزەی بەرزتری گازەکانە.

The crazy thing is that at the same temperature, all gases have the same energy.

شتە شێتانەکە ئەوەیە لە ھەمان پلەی گەرمی، ھەموو گازەکان ھەمان وزەیان ھەیە .

It doesn't depend on the type of gas, just the temperature that gas is at.

پشت بە جۆری گازەکە نابەسترێت، تەنیا پلەی گەرمییە کە گاز لە سەرییەتی.

Keep in mind this is a model for the way gas particles behave, and based on our observations,

لە بیرت بێێت ئەوە مۆدێلێکە بۆ شێوازی ڕەفتاری گەردیلە گازەکان و دوەوستێتە سەر تێبینیەکانمان.

gases always move in straight lines.

گاز ھەمیشە لە ھێڵی ڕاستدا دەجوڵێت.

They're so small, that they're not measurable on their own,

ئەوان زۆر بچووکن، کە لە خۆیانەوە ناپێورێن.

and they don't interact with one another.

و لەگەڵ یەکتردا کارلێک ناکەن.

But if they do bump into one another, that energy is transferred from one particle to another,

بەڵام گەر خۆیان بەیەکتربکێشن، وزە لە گەردیلەیەکەوە بۆ یەکیتر دەگوازرێتەوە.

and the total amount never changes.

و کۆی گشتیش ھەرگیز ناگۆڕێت.

Temperature has a major effect, and in fact,

پلەی گەرما کاریگەری سەرەکی ھەیە، لە ڕاستیدا،

all gases at the same temperature have the same average energy.

‎ھەموو گازەکان لە ھەمان پلەی گەرمی ‎.ھەمان تێکڕای وزەییان ھەیە.

Whew! I need to go catch my breath.

ويو! من پێویستە بڕۆم ھەناسە وەرگرم.