A guide to the energy of the Earth - Joshua M. Sneideman

Planetimizin enerjisi üzrə bələdçi - Coşua M.Sneydmen

Translator: Әsmər Həşimli Reviewer: Ziyaddin Sadigov

Energy is all around us,

Müəyyən təbiət qanunlarını izləyən fiziki kəmiyyət

a physical quantity that follows precise natural laws.

olan enerji ətrafımızdakı hər yerdədir.

Our universe has a finite amount of it;

Kainatımızda onun məhdud miqdarı var;

it's neither created nor destroyed

o nə yaradılır, nə də məhv edilir;

but can take different forms,

lakin saxlanılası müxtəlif xassə və

such as kinetic or potential energy,

formullara malik olan kinetik və

with different properties and formulas to remember.

potensial enerji kimi cürbəcür formalar alır.

For instance,

Məsələn, 6 watt-luq LED

an LED desk lamp's 6 Watt bulb

stolüstü lampası

transfers 6 Joules of light energy per second.

saniyədə 6 Coul işıq enerjisi ötürür.

But let's jump back up into space

Ancaq gəlin, öz planetimizə, onun sistemlərinə

to look at our planet, its systems, and their energy flow.

və enerji axınına nəzər yetirmək üçün geriyə- kosmosa qayıdaq.

Earth's physical systems include

Yer kürəsinin fiziki

the atmosphere, hydrosphere,

quruluşuna atmosfer,

hidrosfer,

lithosphere, and biosphere.

litosfer və

biosfer daxildir.

Energy moves in and out of these systems,

Enerji bu sistemlər arasında dəyişilir

and during any energy transfer between them,

və enerjinin mübadiləsi zamanı müəyyən bir hissəsi

some is lost to the surroundings,

istilik, işıq, səs, titrəmə və cərəyan

as heat, light, sound,

kimi formalarda itirilir.

vibration, or movement.

Our planet's energy comes from internal and external sources.

Planetimizin enerjisi

daxili və xarici mənbələrdən yaranır;

Geothermal energy from radioactive isotopes

radioaktiv izotoplardan,

and rotational energy from the spinning of the Earth

geotermal enerji və Yer kürəsinin

are internal sources of energy,

fırlanmasından alınan enerji-

while the Sun is the major external source,

daxili enerjidir; Günəş isə hava və

driving certain systems, like our weather and climate.

iqlim kimi müəyyən sistemləri

idarə edən əsas xarici mənbədir.

Sunlight warms the surface and atmosphere in varying amounts,

Günəş işığı səthi və atmosferi dəyişkən

miqdarda qızdırır, bu da külək

and this causes convection,

meydana gətirməklə və okean

producing winds and influencing ocean currents.

cərəyanlarına təsir etməklə konveksiyaya səbəb olur.

İnfraqırmızı radiasiya Yerin qızmış səthindən

Infrared radiation, radiating out from the warmed surface of the Earth,

şüa verməklə istixana

gets trapped by greenhouse gases and further affects the energy flow.

qazları tərəfindən udulur və bundan başqa,

enerji axınına təsir edir.

The Sun is also the major source of energy for organisms.

Günəş, həmçinin, orqanizmlər üçün

əsas enerji mənbəyidir.

Plants, algae, and cyanobacteria

Bitki, yosun və sianobakteriyalar

use sunlight to produce organic matter

karbon dioksid və sudan üzvi maddə

from carbon dioxide and water,

əmələ gətirmək üçün gün işığından istifadə edir

powering the biosphere's food chains.

və biosferin qida zəncirini gücləndirir.

We release this food energy using chemical reactions,

Biz bu qida enerjisini oksidləşmə

və tənəffüs kimi kimyəvi

like combustion and respiration.

reaksiyalar vasitəsilə xaric edirik.

At each level in a food chain, some energy is stored

Qida zəncirinin hər mərhələsində

müəyyən enerji, yeni yaranmış

in newly made chemical structures,

kimyəvi tərkiblərdə saxlanılır,

but most is lost to the surroundings,

lakin çox hissəsi istilik şəklində ayrılır,

as heat, like your body heat,

sizin bədəninizin istiliyi kimi,

released by your digestion of food.

yemək yediyiniz vaxt ayrılır.

Now, as plants are eaten by primary consumers,

İndi isə, bitkilər əsas istehlakçılar tərəfindən yeyildiyi

only about 10% of their total energy is passed on to the next level.

zaman onların ümumi enerjisinin

yalnız təxminən 10% -i sonrakı mərhələyə keçir.

Since energy can only flow in one direction in a food chain,

Enerji qida zəncirində ancaq bir istiqamətdə-

istehsalçıdan istehlakçıya

from producers on to consumers and decomposers,

və ayırıcılara keçə bildiyi üçün,

an organism that eats lower on the food chain,

qida zəncirində aşağıda yeyən orqanizm

is more efficient than one higher up.

yuxarıdakından daha səmərəlidir.

So eating producers is the most efficient level

Beləliklə, qidalanma istehsalçıları heyvanın

at which an animal can get its energy,

öz enerjisini əldə etdiyi ən effektiv mərhələdir,

but without continual input of energy to those producers,

amma həmin istehsalçılara

əsasən gün işığından gələn

mostly from sunlight,

aramsız enerji daxil olmasa,

life on Earth as we know it would cease to exist.

Yer üzündə bizim bildiyimiz

həyat mövcud olmaz.

We humans, of course, spend our energy doing a lot of things besides eating.

Təbii ki, biz - insanlar enerjimizi

təkcə yeməyə sərf etmirik.

We travel, we build, we power all sorts of technology.

Biz səyahət edirik, tikirik, hər cür texnologiyanı işə salırıq.

To do all this,

Bütün bunları etmək üçün

we use sources like fossil fuels:

təbii yanacaq kimi

coal, oil, and natural gas,

qaynaqlardan istifadə edirik: məsələn,

which contain energy

gün işığından alıb

that plants captured from sunlight long ago

karbon formasında

topladığı enerjini saxlayan

and stored in the form of carbon.

kömür, neft və təbii qaz.

When we burn fossil fuels in power plants,

Enerji mənbəyində təbii yanacaqları

we release this stored energy

yandırdığımız zaman elektrik əmələ gətirmək üçün

to generate electricity.

bu ehtiyat enerjini sərf edirik.

To generate electricity,

Elektrik yaratmaq üçün alışan

heat from burning fossil fuels is used to power turbines

təbii yanacaqlardan əmələ gələn istilik,

maqnitləri dolamaq üçün işləyən

that rotate magnets,

turbinləri işə salmaqda istifadə olunur.

which, in turn, create magnetic field changes

hansı ki, sayəsində elektronların naqildə hərəkətinə

relative to a coil of wire,

səbəb olan, naqil sarğacından asılı olaraq

causing electrons to be induced to flow in the wire.

əmələ gələn maqnit sahəsi yaradır.

Modern civilization depends on our ability

Müasir sivilizasiya bizim bu elektron axınını

to keep powering that flow of electrons.

qüvvədə saxlaya bilməyimizdən asılıdır.

Fortunately, we aren't limited to burning non-renewable fossil fuels

Xoşbəxtlikdən, elektrik yaratmaq

üçün bərpa olunmayan təbii

to generate electricity.

yanacaqla məhdud deyilik.

Electrons can also be induced to flow

Elektronlar həm də işıq zərrəcikləri ilə

by direct interaction with light particles,

birbaşa əlaqə nəticəsində cərəyan edilə bilər və bu da

which is how a solar cell operates.

günəş batareyalarının fəaliyyət göstərmə formasıdır.

Külək, su, geotermal və bioloji yanacaqlar

Other renewable energy sources,

such as wind, water,

kimi digər bərpa olunan enerji qaynaqlarından da

geothermal, and biofuels

can also be used to generate electricity.

elektrik yaratmaqda istifadə oluna bilər.

Enerjiyə olan qlobal tələb artmaqdadır,

Global demand for energy is increasing,

but the planet has limited energy resources

lakin planetin mürəkkəb enerji infrastrukturuna

to access through a complex energy infrastructure.

keçid üçün enerji mənbələri məhduddur.

As populations rise,

İnkişaf və sənayeləşmənin sürəti

alongside rates of industrialization and development,

ilə yanaşı əhali də artdıqca enerji ilə bağlı

our energy decisions grow more and more important.

qərarlarımız getdikcə daha mühüm olur.

Access to energy impacts health, education,

Enerji əldə etmək

sağlamlıq, təhsil, siyasi güc və sosial-iqtisadi statusa təsir edir.

political power, and socioeconomic status.

If we improve our energy efficiency,

Əgər biz enerjinin səmərəliliyini artıra bilsək,

we can use our natural resources more responsibly

təbii resurslarımızdan daha məsuliyyətli istifadə edə bilər və

and improve quality of life for everyone.

hər kəs üçün həyat keyfiyyətini artıra bilərik.