Wade Davis: The worldwide web of belief and ritual

Translator: Quỳnh Anh Vũ Reviewer: Lê Nhung

You know, culture was born of the imagination,

Văn hóa được tạo ra bởi trí tưởng tượng

và trí tưởng tượng như chúng ta đã biết

and the imagination -- the imagination as we know it --

được hình thành khi loài người chúng ta tiến hóa

came into being when our species descended

from our progenitor, Homo erectus,

từ tổ tiên ngàn đời xưa đến loài người đứng thẳng,

truyền với nhận thức, văn hóa đã bắt đầu một cuộc hành trình

and, infused with consciousness, began a journey that would carry it

mang nó đến tất cả mọi nơi có sự sống trên trái đất.

to every corner of the habitable world.

Trong hành trình sự sống trên trái đất, ta chia sẻ cùng với người anh em họ Neanderthal

For a time, we shared the stage with our distant cousins, Neanderthal,

who clearly had some spark of awareness,

họ đã có những nhận thức

but -- whether it was the increase in the size of the brain,

nhưng liệu đó có phải do sự tăng kích thước não bộ

or the development of language,

hoặc sự phát triển ngôn ngữ

hay một thứ xúc tác tiến hóa nào khác

or some other evolutionary catalyst --

chúng ta đã nhanh chóng bỏ người Neanderthal ở lại hấp hối cho sự sống còn.

we quickly left Neanderthal gasping for survival.

Vào thời điểm những người Neanderthal cuối cùng biến mất ở Châu Âu,

By the time the last Neanderthal disappeared in Europe,

27,000 năm trước,

27,000 years ago,

tổ tiên trực tiếp của chúng ta đã bắt đầu sự sống,

our direct ancestors had already,

và lan rộng ra

and for 5,000 years,

khắp bề mặt của trái đất trong suốt 5000 năm,

been crawling into the belly of the earth,

nơi mà trong cái ánh sáng mập mờ từ những cây nến mỡ động vật.

where in the light of the flickers of tallow candles,

they had brought into being

họ đã tạo nên

bức vẽ vĩ đại của của thời kỳ Hậu Đồ đá cũ.

the great art of the Upper Paleolithic.

Và tôi đã dùng 2 tháng ở các hang động phía Tây Nam nước Pháp

And I spent two months in the caves of southwest France

với nhà thơ Clayton Eshleman, người đã viết quyển sách "Juniper Fuse"

with the poet Clayton Eshleman, who wrote a beautiful book called "Juniper Fuse."

Và nhìn vào bức vẽ này, dĩ nhiên các bạn có thể

And you could look at this art and you could, of course,

nhìn thấy một tổ chức xã hội phức tạp

see the complex social organization

of the people who brought it into being.

của những người đã tạo ra nó.

But more importantly, it spoke of a deeper yearning,

Nhưng quan trọng hơn thế, nó đã nói lên một khát vọng sâu thẳm,

something far more sophisticated than hunting magic.

thứ gì đó tinh vi hơn cả phép thuật săn bắn.

And the way Clayton put it was this way.

Và cách Clayton nghĩ về nó như thế này.

Anh ấy nói rằng, "Anh biết đấy, rõ ràng ở một vài thời điểm,

He said, "You know, clearly at some point,

chúng ta có bản chất động vật, và ở một vài điểm khác, chúng ta không".

we were all of an animal nature, and at some point, we weren't."

Và anh ấy đã nhận thấy đạo Shaman gốc như một nỗ lực ban đầu,

And he viewed proto-shamanism as a kind of original attempt,

through ritual, to rekindle a connection

thông qua các nghi lễ, để nhen nhóm lại sự kết nối

đã bị mất vĩnh viễn.

that had been irrevocably lost.

Cho nên anh ấy không nhìn bức tranh như

So, he saw this art not as

hunting magic, but as postcards of nostalgia.

một phép thuật săn bắn, mà là một tấm thiếp nhắc về cội nguồn.

Và khi xem xét ở góc nhìn đó,

And viewed in that light,

sự sâu sắc thực sự khác biệt

it takes on a whole other resonance.

Điều thú vị nhất về bức vẽ thời Hậu đồ đá cũ

And the most amazing thing about the Upper Paleolithic art

is that as an aesthetic expression,

chính là biểu hiện của mỹ thuật,

nó đã kéo dài gần 20,000 năm.

it lasted for almost 20,000 years.

Nếu những tấm thiệp này gợi về cội nguồn

If these were postcards of nostalgia,

văn hoá cả chúng ta thật sự rất dài.

ours was a very long farewell indeed.

Và đó cũng là khởi đầu cho sự bất mãn của chúng ta

And it was also the beginning of our discontent,

bởi vì nếu bạn đã từng muốn đúc kết tất cả kiến thức

because if you wanted to distill all of our experience

từ thời kì đồ đá cũ, nó sẽ được giải thích bằng 2 từ:

since the Paleolithic, it would come down to two words:

Thế nào và Tại sao?

how and why.

Và đó chính là những cái nhìn sâu sắc về nền văn hóa, thứ đã bị giả mạo

And these are the slivers of insight upon which cultures have been forged.

Ngày nay, tất cả mọi người đều giống nhau

Now, all people share the same

đều có những bản năng thô sơ, biết thích ứng

raw, adaptive imperatives.

Chúng ta đều có con cháu.

We all have children.

Chúng ta đều phải đối mặt với bí ẩn cái chết

We all have to deal with the mystery of death,

thế giới đợi chờ phía sau cái chết

the world that waits beyond death,

Những người già đang đi sâu vào những năm lão niên

the elders who fall away into their elderly years.

Tất cả điều này đều là một phần trải nghiệm chung của ta,

All of this is part of our common experience,

và điều này không nên làm ta ngạc nhiên, bởi, cuối cùng thì,

and this shouldn't surprise us, because, after all,

Các nhà sinh vật học đã chứng minh điều đó là thật,

biologists have finally proven it to be true,

something that philosophers have always dreamt to be true.

điều mà các nhà giả kim luôn mong thành sự thật.

Và sự thật rằng chúng ta đều là anh chị em của nhau.

And that is the fact that we are all brothers and sisters.

Chúng ta đều là một phần trong cùng một bức tranh

We are all cut from the same genetic cloth.

Tất cả loài người, có lẽ, là dòng dõi của 1000 người

All of humanity, probably, is descended from a thousand people

đã rời Châu Phi vào khoảng 70,000 năm trước.

who left Africa roughly 70,000 years ago.

Nhưng cốt lõi của điều đó là,

But the corollary of that is that,

nếu chúng ta đều là anh chị em

if we all are brothers and sisters

và chia sẻ cùng một chất liệu gen,

and share the same genetic material,

tất cả dân số loài người sẽ đều là thiên tài chưa được khai phá,

all human populations share the same raw human genius,

chia sẻ cùng một loại trí tuệ sắc sảo.

the same intellectual acuity.

Và rồi bất cứ nơi nào thiên tài được đặt

And so whether that genius is placed

vào - ma thuật về công nghệ

into -- technological wizardry

đã trở thành thành tựu lớn của phương Tây --

has been the great achievement of the West --

hoặc, vào việc giải đáp những bí ẩn

or by contrast, into unraveling the complex threads

của một truyền thuyết dựa trên ký ức truyền lại,

of memory inherent in a myth,

đó đơn giản chỉ là vấn đề của sự lựa chọn và xu hướng văn hoá

is simply a matter of choice and cultural orientation.

Ta không có sự tiến triển công việc

There is no progression of affairs

trong kinh nghiệm loài người.

in human experience.

Không có quỹ đạo trong sự tiến bộ. Không có kim tự tháp

There is no trajectory of progress. There's no pyramid

mà có thể đặt triều đại Victoria của Anh lên đỉnh

that conveniently places Victorian England at the apex

và tiến hoá dần xuống

and descends down the flanks

thời kì mà ta gọi là nguyên thuỷ của thế giới

to the so-called primitives of the world.

Mọi người đều đơn giản là những sự lựa chọn văn hoá,

All peoples are simply cultural options,

nhưng góc nhìn khác nhau của chính cuộc sống.

different visions of life itself.

Nhưng ý tôi là gì khi nói nhưng góc nhìn khác nhau trong cuộc sống

But what do I mean by different visions of life

tạo nên cho những khả năng

making for completely different

khác nhau hoàn toàn cho sự tồn tại?

possibilities for existence?

Vậy, hãy cùng đi vào một trong những tượng đài văn hoá vĩ đại nhất

Well, let's slip for a moment into the greatest culture sphere

được hồi sinh lại bằng trí tưởng tượng,

ever brought into being by the imagination,

của vùng Polynesia.

that of Polynesia.

10,000 ki-lô-mét vuông,

10,000 square kilometers,

hàng nghìn hòn đảo trôi nhưng đá quý trên biển phía Nam.

tens of thousands of islands flung like jewels upon the southern sea.

Tôi gần đây vừa đi trên chiếc thuyền tên Hokulea,

I recently sailed on the Hokulea,

được đặt theo tên ngôi sao linh thiêng của Hawaii,

named after the sacred star of Hawaii,

xuyên suốt Nam Thái Bình Dương để làm một bộ phim

throughout the South Pacific to make a film

về những người đi biển.

about the navigators.

Những người đàn ông và đàn bà mà, cho đến ngày hôm nay,

These are men and women who, even today, can name

có thể nhận biết 250 ngôi sao trên bầu trời đêm.

250 stars in the night sky.

Những người mà có thể nhận biết được sự hiên diện của những rặng san hô

These are men and women who can sense the presence of distant atolls

quanh những hòn đảo ở xa hơn chân trời hiện hữu,

of islands beyond the visible horizon,

đơn giản chỉ bằng quan sát những ngọn sóng bị đánh lại

simply by watching the reverberation of waves

trên thân tàu, biết tường tận

across the hull of their vessel, knowing full well

rằng mỗi nhóm đảo trên Thái Bình Dương

that every island group in the Pacific

đều có những mô hình khúc xạ đặc thù

has its unique refractive pattern

mà có thể đọc với cùng tri thức

that can be read with the same perspicacity

của những nhà khoa học pháp y khi đọc vân tay.

with which a forensic scientist would read a fingerprint.

Họ là những thuỷ thủ mà trong bóng đêm, ở trên thân tàu

These are sailors who in the darkness, in the hull of the vessel,

có thể phân biệt được tới những 32 xoáy biển khác nhau

can distinguish as many as 32 different sea swells

di chuyển qua chiếc ca nô tại bất cứ thời điểm nào,

moving through the canoe at any one point in time,

phân biệt được các nhiễu sóng địa phương

distinguishing local wave disturbances

từ những tần số va đập xuyên suốt đại dương,

from the great currents that pulsate across the ocean,

mà có thể theo sau dễ dàng

that can be followed with the same ease

như một nhà thám hiểm đi từ sông ra tới biển

that a terrestrial explorer would follow a river to the sea.

Thật vậy, nếu bạn tập hợp tất cả những thiên tài

Indeed, if you took all of the genius

mà có thể giúp đưa con người lên mặt trăng

that allowed us to put a man on the moon

và áp dụng nó vào những hiểu biết về đại dương

and applied it to an understanding of the ocean,

cái bạn có được sẽ là Polynesia

what you would get is Polynesia.

Và nếu ta đi từ vương quốc đại dương

And if we slip from the realm of the sea

tới vương quốc của linh hồn tưởng tượng,

into the realm of the spirit of the imagination,

thì bạn bước vào vương quốc của Phật giáo Tây Tạng.

you enter the realm of Tibetan Buddhism.

Gần đây tôi làm một bộ phim gọi là "Khoa học Phật giáo của lí trí"

And I recently made a film called "The Buddhist Science of the Mind."

Tại sao ta là dùng từ đó? "Khoa học"

Why did we use that word, science?

Khoa học là gì ngoài kinh nghiệm theo đuổi sự thật?

What is science but the empirical pursuit of the truth?

Phật giáo là gì ngoài 2,500 năm

What is Buddhism but 2,500 years

của việc quan sát kinh nghiệm

of empirical observation

đối với bản chát của lý trí?

as to the nature of mind?

Tôi dành một tháng du lịch Nepal cùng người bạn tốt, Matthieu Ricard,

I travelled for a month in Nepal with our good friend, Matthieu Ricard,

và nếu bạn nhớ Matthieu đã nói với ta

and you'll remember Matthieu famously said to all of us

ngay ở TED

here once at TED,

"Khoa học phương Tây là lời phản hồi lớn tới nhu cầu nhỏ."

"Western science is a major response to minor needs."

Chúng ta dành cả cuộc đời để cố sống tới khi 100

We spend all of our lifetime trying to live to be 100

mà không rụng mất cả răng nào.

without losing our teeth.

Các Phật gia dành cả đời họ để cố hiểu bản chất của sự tồn tại.

The Buddhist spends all their lifetime trying to understand the nature of existence.

Biển quảng cáo của ta in hình em bé mặc đồ lót

Our billboards celebrate naked children in underwear.

Biển quảng cáo của họ là lời hướng dẫn

Their billboards are manuals,

người cầu nguyện tới sự hạnh phúc của những loài biết cảm nhận.

prayers to the well-being of all sentient creatures.

Và với lời chúc phúc của Trulshik Rinpoche, ta bắt đầu một cuộc hành hương

And with the blessing of Trulshik Rinpoche, we began a pilgrimage

tới một điểm đến hiếu kỳ,

to a curious destination,

di cùng một người y sĩ vĩ đại.

accompanied by a great doctor.

Và điểm đến là một căn phòng đơn trong một tu viện,

And the destination was a single room in a nunnery,

nơi một người đàn bà đã đi vào con đường dòng

where a woman had gone into lifelong retreat

55 năm về trước.

55 years before.

Và trên đường, ta lấy năng lượng nguồn sống từ Rinpoche,

And en route, we took darshan from Rinpoche,

và ông ngồi với ta và kể về Tứ diệu đế,

and he sat with us and told us about the Four Noble Truths,

tinh hoa của con đường Phật giáo

the essence of the Buddhist path.

Cuộc sống là sự chịu đựng. Nhưng không có nghĩa cả cuộc sống là tiêu cực.

All life is suffering. That doesn't mean all life is negative.

Điều đó có nghĩa là mọi chuyện sẽ xảy ra.

It means things happen.

Nguyên do của sự chịu đựng là sự thờ ơ.

The cause of suffering is ignorance.

Bởi vậy, Phật không ám chỉ sự ngu dốt;

By that, the Buddha did not mean stupidity;

Phật ám chỉ việc bám víu vào ảo tưởng

he meant clinging to the illusion

rằng cuộc sống là không đổi và dễ lường.

that life is static and predictable.

Điều thứ ba nói rằng sự thờ ơ có thể bị đánh bại.

The third noble truth said that ignorance can be overcome.

Và điều thứ tư và cũng quan trọng nhất, dĩ nhiên,

And the fourth and most important, of course,

là sự phân định của việc chiêm niệm

was the delineation of a contemplative practice

không những có khả năng

that not only had the possibility

như sự biến đổi của trái tim con người,

of a transformation of the human heart,

mà có tận 2,500 năm bằng chứng

but had 2,500 years of empirical evidence

rằng sự biến đổi như vậy là lẽ dĩ nhiên.

that such a transformation was a certainty.

Và rồi, khi cánh cửa này mở ra trước mắt của một người phụ nữ

And so, when this door opened onto the face of a woman

chưa bước ra căn phòng đó trong vòng 55 năm

who had not been out of that room in 55 years,

bạn sẽ không thấy một người điên.

you did not see a mad woman.

Bạn thấy một người phụ nữ tinh khiết

You saw a woman who was more clear

hơn cả hồ nước dưới chân thác đổ.

than a pool of water in a mountain stream.

Và tất nhiên, đó là điều các nhà sư Tây Tạng dạy chúng ta.

And of course, this is what the Tibetan monks told us.

Họ nói, tại một điểm, bạn biết đấy, chúng ta không cần phải tin rằng

They said, at one point, you know, we don't really believe

ta đã tới mặt trăng, nhưng bạn đã đến.

you went to the moon, but you did.

Bạn có thể không tin rằng chúng ta nhận được sự khai sáng

You may not believe that we achieve enlightenment

của một đời người, nhưng ta đã nhận.

in one lifetime, but we do.

Và nếu chúng ta chuyển từ vương quốc của linh hồn

And if we move from the realm of the spirit

tới vương quốc của vật chất,

to the realm of the physical,

tới miền linh thiêng Peru --

to the sacred geography of Peru --

Tôi đã luôn hứng thú với những quan hệ của người bản địa

I've always been interested in the relationships of indigenous people

mà tin rằng Trái Đất sống theo nghĩa đen,

that literally believe that the Earth is alive,

đáp lại mọi nguyện vọng của họ,

responsive to all of their aspirations,

mọi nhu cầu của họ.

all of their needs.

Và, quả nhiên, dân số loài người

And, of course, the human population

có riêng những nghĩa vụ khác nhau.

has its own reciprocal obligations.

Tôi dành 30 năm sống cùng với

I spent 30 years living amongst

những người ở Chinchero

the people of Chinchero

và tôi luôn nghe thấy về một sự kiện mà luôn luôn muốn được tham gia.

and I always heard about an event that I always wanted to participate in.

Mỗi năm một lần, cậu bé nhanh nhất

Once each year, the fastest young boy

trong một thôn đều được nhận vinh dự để trở thành một người phụ nữ.

in each hamlet is given the honor of becoming a woman.

Và trong một ngày, cậu ấy mặc quần áo của em gái

And for one day, he wears the clothing of his sister

và cậu trở thành một người đổi giới,

and he becomes a transvestite,

một waylaka. Và trong ngày đó,

a waylaka. And for that day,

cậu dẫn những người đàn ông khoẻ mạnh ra chạy đua,

he leads all able-bodied men on a run,

nhưng đó không phải là một cuộc đua bình thường

but it's not your ordinary run.

Bắt đầu từ 11,500 feet.

You start off at 11,500 feet.

Chạy xuống chân của ngọn núi thiêng, Antakillqa.

You run down to the base of the sacred mountain, Antakillqa.

Chạy lên 15,000 feet,

You run up to 15,000 feet,

chạy xuống 3,000 feet.

descend 3,000 feet.

Leo lại lên trong vòng 24 giờ.

Climb again over the course of 24 hours.

Và tất nhiên, vòng xoay waylakama,

And of course, the waylakama spin,

quỹ đạo của đường đi,

the trajectory of the route,

được đánh dấu bằng 10 gò thánh của Trái Đất,

is marked by holy mounds of Earth,

nơi than đá được tăng cho Trái Đất, rượu được vảy vào gió,

where coke is given to the Earth, libations of alcohol to the wind,

lốc xoáy của đàn bà được đưa lên đỉnh núi.

the vortex of the feminine is brought to the mountaintop.

Hàm ý đã nói rõ: ta đi vào núi với tư cách của một cá nhân,

And the metaphor is clear: you go into the mountain as an individual,

nhưng qua cực khổ, qua hy sinh,

but through exhaustion, through sacrifice,

ta trỗi lên thành một cộng đồng mà một lần nữa

you emerge as a community that has once again

xác nhận lại ý nghĩa của địa điểm trên hành tinh.

reaffirmed its sense of place in the planet.

Và khi 48 tuổi, tôi là kẻ ngoại đạo duy nhất đã trải qua điều này,

And at 48, I was the only outsider ever to go through this,

kẻ duy nhất kết thúc điều này.

only one to finish it.

Tôi chỉ xoay xở được việc này bằng cách nhiều hơn lá cacao mỗi ngày

I only managed to do it by chewing more coca leaves in one day

hơn bất kỳ ai trong lịch sử 4,000 năm của loại cây này.

than anyone in the 4,000-year history of the plant.

Nhưng những tập tục địa phương này đã trở thành tục nhai trầu của người Andean,

But these localized rituals become pan-Andean,

and these fantastic festivals,

và những lễ hội tuyệt vời

giống như lễ hội Qoyllur Rit'i diễn ra khi

like that of the Qoyllur Rit'i, which occurs

những ngôi sao Pleiades tái xuất hiện trên bầu trời mùa đông.

when the Pleiades reappear in the winter sky.

Nó cũng tương tự như Woodstock của người Andean:

It's kind of like an Andean Woodstock:

60,000 thổ dân da đỏ trên cuộc hành hương

60,000 Indians on pilgrimage

tới cuối con đường đất

to the end of a dirt road

dẫn đến một thung lũng linh thiêng, gọi là Sinakara,

that leads to the sacred valley, called the Sinakara,

bị thống trị bởi ba lưỡi

which is dominated by three tongues

của sông băng

of the great glacier.

Hàm ý thật rõ. Bạn mang những cây thánh giá từ cộng đồng của bạn,

The metaphor is so clear. You bring the crosses from your community,

vào với cộng đồng Cơ đốc

in this wonderful fusion of Christian

cùng những ý tưởng thời tiền-Columbia.

and pre-Columbian ideas.

Bạn đặt thánh giá xuống băng,

You place the cross into the ice,

dưới bóng của Ausangate, Apus thiêng liêng nhất,

in the shadow of Ausangate, the most sacred of all Apus,

hoặc trên ngọn núi thiêng của người Inca.

or sacred mountains of the Inca.

Và sau đó bạn nhảy điệu truyền thống để tiếp sức mạnh cho cây thánh giá.

And then you do the ritual dances that empower the crosses.

Giờ, những ý tưởng và sự kiện này

Now, these ideas and these events

thậm chí cho phép chúng ta tháo bỏ những địa điểm mang tính biểu tượng

allow us even to deconstruct iconic places

mà nhiều người đã đến, như Machu Picchu.

that many of you have been to, like Machu Picchu.

Machu Picchu chưa bao giờ là một thành phố đã mất.

Machu Picchu was never a lost city.

Ngược lại, nó hoàn toàn liên quan tới

On the contrary, it was completely linked in

14,000 ki lô mét đường hoàng gia

to the 14,000 kilometers of royal roads

người Inca xây nên trong dưới một thể kỷ

the Inca made in less than a century.

Nhưng quan trọng hơn, nó liên quan tới

But more importantly, it was linked in

khái niệm đất linh thiêng của người Andean.

to the Andean notions of sacred geography.

Intiwatana, đồng hồ mặt trời,

The intiwatana, the hitching post to the sun,

thực chất là một cột đá liên tục phản chiếu ánh sáng

is actually an obelisk that constantly reflects the light

rọi xuống đỉnh Apu của Machu Picchu,

that falls on the sacred Apu of Machu Picchu,

còn gọ là Đỉnh Trẻ, hay Huayna Picchu.

which is Sugarloaf Mountain, called Huayna Picchu.

Nếu bán đi tới phía nam của intiwatan, bạn sẽ thấy một thánh đường.

If you come to the south of the intiwatana, you find an altar.

Leo lên Huayna Picchu, thấy một thánh đường nữa.

Climb Huayna Picchu, find another altar.

Đi dọc bắc nam,

Take a direct north-south bearing,

bạn sẽ bất ngờ nhận ra

you find to your astonishment

hòn đá intiwatana được chia thành hai phần bằng nhau,

that it bisects the intiwatana stone,

tới chân trời,

goes to the skyline,

tới trung tâm của Salcantay, ngọn núi quan trọng thứ nhì

hits the heart of Salcantay, the second of the most important mountains

của đế chế Inca.

of the Incan empire.

Và rồi xa hơn Salcantay, dĩ nhiên,

And then beyond Salcantay, of course,

Khi đường chéo phía nam chạm tói điểm xa nhất ở phía nam trên bầu trời,

when the southern cross reaches the southernmost point in the sky,

trên cùng đường đó, chính là dải Ngân hà.

directly in that same alignment, the Milky Way overhead.

Nhưng cái gì bao bọc Machu Picchu ở bên dưới?

But what is enveloping Machu Picchu from below?

Dòng sông thiêng Urubamba, hay nhánh Vilcanota,

The sacred river, the Urubamba, or the Vilcanota,

được coi tương tự như dải Ngân hà của Trái đất,

which is itself the Earthly equivalent of the Milky Way,

but it's also the trajectory that Viracocha walked

cũng là quỹ đạo mà Viracocha đã đi

vào lúc thời gian bắt đầu, khi ông khiến vũ trụ sống dậy.

at the dawn of time when he brought the universe into being.

Và dòng sông bắt nguồn từ đâu?

And where does the river rise?

Ngay trên dốc của núi Koariti.

Right on the slopes of the Koariti.

Vậy, 500 năm trước thời Columbus,

So, 500 years after Columbus,

những vần điệu của phong cảnh

these ancient rhythms of landscape

đã hiện diện trong phong tục.

are played out in ritual.

Giờ, khi tôi ở buổi TED đầu tiên,

Now, when I was here at the first TED,

Tôi đưa tấm ảnh này lên: hai người đàn ông của Những Người Anh Cả,

I showed this photograph: two men of the Elder Brothers,

hậu duệ, người sống sót của El Dorado.

the descendants, survivors of El Dorado.

Đây, tất nhiên, là hậu duệ

These, of course, are the descendants

của nền văn minh cổ đại Tairona.

of the ancient Tairona civilization.

Nếu các bạn ở đây nhớ rằng tôi đã từng nhắc

If those of you who are here remember that I mentioned

rằng họ vẫn bị chi phối bởi những nghi lễ của linh mục,

that they remain ruled by a ritual priesthood,

nhưng việc đào tạo linh mục thật sự rất phi thường.

but the training for the priesthood is extraordinary.

Tách khỏi gia đình, sống ẩn dật trong bóng tối

Taken from their families, sequestered in a shadowy world of darkness

trong vòng 18 năm - hai gian đoạn 9 năm lựa chọn có chủ ý

for 18 years -- two nine-year periods deliberately chosen

để gợi nhớ tới 9 tháng họ ở trong bụng của người mẹ.

to evoke the nine months they spend in the natural mother's womb.

Suốt thời gian đó, thế giới chỉ hiện ra như sự trừu tượng,

All that time, the world only exists as an abstraction,

trong khi họ được học về giá trị trong xã hội.

as they are taught the values of their society.

Giá trị để duy trì vị trí mà những người cầu nguyện của họ,

Values that maintain the proposition that their prayers,

duy nhất những người đó, duy trì được cân bằng vũ trụ.

and their prayers alone, maintain the cosmic balance.

Giờ, thước đo của xã hội không chỉ làm nhiệm vụ như tên gọi,

Now, the measure of a society is not only what it does,

mà còn để đo giá trị nguyện vọng của nó.

but the quality of its aspirations.

Và tôi luôn muốn trở lại những ngọn núi đó,

And I always wanted to go back into these mountains,

to see if this could possibly be true,

để ngẫm xem liệu điều này có phải là thật,

vì đã có một nhà nhân chủng học,

as indeed had been reported by the great anthropologist,

Reichel-Dolmatoff, đã ghi nhận lại điều này.

Reichel-Dolmatoff.

Chính xác hai tuần trước,

So, literally two weeks ago,

Tôi trở về sau sáu tuần ở cùng Những Người Anh Cả

I returned from having spent six weeks with the Elder Brothers

trong chuyến đi rõ ràng là

on what was clearly the most

tuyệt vời nhất trong cuộc đời mình.

extraordinary trip of my life.

Họ thật sự là những người sống và thở

These really are a people who live and breathe

cùng vương quốc của sự linh thiêng,

the realm of the sacred,

một tôn giáo baroque kỳ quái nhưng thật sự tuyệt vời.

a baroque religiosity that is simply awesome.

Họ tiêu thụ nhiều lá cacao hơn bất kỳ ai,

They consume more coca leaves than any human population,

nửa pound một người, mỗi ngày.

half a pound per man, per day.

Cây bầu ở đó thì --

The gourd you see here is --

mọi thứ trong cuộc sống họ đều mang ý nghĩa riêng.

everything in their lives is symbolic.

Hàm ý chính của họ là một khung cửa dệt.

Their central metaphor is a loom.

Họ nói, "Trên khung cửa này, chúng tôi dệt nên cuộc sống của mình."

They say, "Upon this loom, I weave my life."

Họ ám chỉ chuyển động như cách họ làm đường

They refer to the movements as they exploit the ecological niches of the gradient

như những "sợi chỉ."

as "threads."

Khi họ cầu nguyện cho cái chết, họ làm những cử chỉ với bàn tay,

When they pray for the dead, they make these gestures with their hands,

gửi những suy nghĩ của họ lên thiên đàng.

spinning their thoughts into the heavens.

Bạn có thể nhìn thấy đá vôi hình thành trên cây bầu Poporop.

You can see the calcium buildup on the head of the poporo gourd.

Quả bầu là sự nữ tính; cây cậy là một người đàn ông.

The gourd is a feminine aspect; the stick is a male.

Đặt cây gậy vào trong bột

You put the stick in the powder

để lấy những hạt tro thiêng -- Thực ra nó không hẳn là tro,

to take the sacred ashes -- well, they're not ashes,

nó chỉ là đá vôi cháy --

they're burnt limestone --

để truyền sức mạnh cho lá cacao, để thay đổi

to empower the coca leaf, to change

độ pH trong miệng để sự thẩm thấu

the pH of the mouth to facilitate the absorption

cocain hydrochloride dễ dàng hơn.

of cocaine hydrochloride.

Nhưng nếu bạn làm vỡ miếng bầu, bạn không thể chỉ vứt nó đi,

But if you break a gourd, you cannot simply throw it away,

bởi dọc trên cây gậy

because every stroke of that stick

canxi đã bám đầy,

that has built up that calcium,

thước đo cuộc sống của một người đàn ông,

the measure of a man's life,

là ý nghĩa ẩn sau.

has a thought behind it.

Ruộng được trồng theo một cách phi thường,

Fields are planted in such an extraordinary way,

một bên cánh đồng

that the one side of the field

như được trồng bởi bàn tay phụ nữ.

is planted like that by the women.

Bên còn lại như được trồng bởi người đàn ông. Nói một cách ẩn dụ,

The other side is planted like that by the men. Metaphorically,

nếu bạn lật một mặt, bạn có một miếng vải.

you turn it on the side, and you have a piece of cloth.

Họ là những hậu duệ của nền văn minh cổ đại Tairona,

And they are the descendants of the ancient Tairona civilization,

những nhà kim hoàn giỏi nhất Nam Mỹ,

the greatest goldsmiths of South America,

đang trong sự trỗi dậy của cuộc hành trình,

who in the wake of the conquest,

rút lui về một khối núi lửa bị cô lập

retreated into this isolated volcanic massif

mà vươn lên tận 20,000 feet

that soars to 20,000 feet

trên đồng bằng ven Caribbean.

above the Caribbean coastal plain.

Có bốn xã hội:

There are four societies:

Kogi, Wiwa, Kankwano và Arhuacos.

the Kogi, the Wiwa, the Kankwano and the Arhuacos.

Tôi đã đi cùng người Arhuacos,

I traveled with the Arhuacos,

và điều tuyệt vời trong câu truyện này là

and the wonderful thing about this story

một người đàn ông tên Danilo Villafane --

was that this man, Danilo Villafane --

Nếu ta có thể lùi thời gian lại một chút.

if we just jump back here for a second.

Khi tôi gặp Danilo lần đầu, ở sứ quán Colombia tại Washington,

When I first met Danilo, in the Colombian embassy in Washington,

Tôi không thể kiềm lại và nói, "Anh biết không,

I couldn't help but say, "You know,

anh giống một người bạn cũ của tôi."

you look a lot like an old friend of mine."

Và, hoá ra rằng anh là con trai của bạn tôi, Adalberto,

Well, it turns out he was the son of my friend, Adalberto,

từ năm 1974, đã bị giết bởi FARC.

from 1974, who had been killed by the FARC.

Và tôi nói, "Danilo, anh sẽ không nhớ đâu,

And I said, "Danilo, you won't remember this,

nhưng khi anh còn là một đứa trẻ sơ sinh, tôi đã cõng anh,

but when you were an infant, I carried you on my back,

lên xuống bao nhiêu ngọn núi."

up and down the mountains."

Và vì thế, Danilo đã mời chúng tôi

And because of that, Danilo invited us

đi tới trung tâm của thế giới,

to go to the very heart of the world,

nơi mà không một nhà báo nào được phép đặt chân.

a place where no journalist had ever been permitted.

Không đơn giản là chỉ đến sườn của ngọn núi,

Not simply to the flanks of the mountains,

mà còn tới những đỉnh băng, điểm đến của những người hành hương.

but to the very iced peaks which are the destiny of the pilgrims.

Và người đàn ông ngồi bắt chéo chân này

And this man sitting cross-legged

giờ đã trở thành Eugenio trưởng thành,

is now a grown-up Eugenio,

người mà tôi biết từ năm 1974.

a man who I've known since 1974.

Và đây là một trong những nhập đạo.

And this is one of those initiates.

Không, họ đã không sống ẩn dật trong 18 năm,

No, it's not true that they're kept in the darkness for 18 years,

nhưng họ bị giam cầm

but they are kept within the confines

trong vòng nghi lễ của đàn ông

of the ceremonial men's circle

trong vòng 18 năm.

for 18 years.

Cậu bé này sẽ không bao giờ được bước ra khỏi

This little boy will never step outside

nơi đất thánh

of the sacred fields

luôn bao quanh nơi họ ở,

that surround the men's hut for all that time,

tới khi cậu bắt đầu hành trình tu đạo.

until he begins his journey of initiation.

Trong suốt thời gian đó, thế giới chỉ tồn tại như một sự trừu tượng,

For that entire time, the world only exists as an abstraction,

trong khi cậu được học về giá trị của xã hội,

as he is taught the values of society,

bao gồm cả khái niệm rằng chỉ duy nhất người cầu nguyện

including this notion that their prayers alone

duy trì được cân bằng vũ trụ.

maintain the cosmic balance.

Trước khi chúng tôi có thể bắt đầu hành trình của mình,

Before we could begin our journey,

chúng tôi cần được thanh tẩy trước cổng Trái Đất.

we had to be cleansed at the portal of the Earth.

Và đó thật phi thường khi một mục sư làm điều đó.

And it was extraordinary to be taken by a priest.

Và bạn thấy mục sư sẽ không bao giờ đi giày vì bàn chân thánh --

And you see that the priest never wears shoes because holy feet --

không thể có thứ gì ngăn giữa dôi chân

there must be nothing between the feet

và Trái Đất đối với một người mamo.

and the Earth for a mamo.

Và đây chính là nơi mà Mẹ Vĩ Đại

And this is actually the place where the Great Mother

gửi con quay vào thế giới

sent the spindle into the world

để nâng những ngọn núi lên và tạo ra nơi ở

that elevated the mountains and created the homeland

mà họ gọi là trung tâm của thế giới.

that they call the heart of the world.

Chúng tôi đi lên cao vào trong đồi trọc,

We traveled high into the paramo,

và trong khi vượt qua những ngọn đồi,

and as we crested the hills,

chúng tôi nhận ra những người đàn ông đang giải thích

we realized that the men were interpreting

từng chỗ đất trồi lên

every single bump on the landscape

theo cách hiểu sùng đạo thái quá của họ.

in terms of their own intense religiosity.

Và rồi dĩ nhiên, khi chúng tôi đặt chân đến điểm cuối cùng,

And then of course, as we reached our final destination,

một nơi gọi là Mamancana,

a place called Mamancana,

Tôi đã bị bất ngờ,

we were in for a surprise,

bởi FARC đang đợi để bắt cóc chúng tôi.

because the FARC were waiting to kidnap us.

Và rồi chúng tôi bị bắt vào những chiếc chòi này,

And so we ended up being taken aside into these huts,

giấu kín cho đến đêm tối.

hidden away until the darkness.

Và rồi, buộc lòng bỏ lại tất cả dụng cụ của mình,

And then, abandoning all our gear,

chúng tôi buộc phải bỏ chạy giữa đêm khuya,

we were forced to ride out in the middle of the night,

một cảnh khá gay cấn.

in a quite dramatic scene.

Nó giống như một bộ phim viễn Tây của John Ford.

It's going to look like a John Ford Western.

Và chúng tôi gặp phải tuần tra của FARC lúc hoàng hôn, khá gay cấn.

And we ran into a FARC patrol at dawn, so it was quite harrowing.

Đó sẽ là một bộ phim thú vị. Nhưng điều kỳ thú là

It will be a very interesting film. But what was fascinating

trong giây phút sự nguy hiểm được cảm nhận,

is that the minute there was a sense of dangers,

những người mamo lại tạo thành một vòng tròn để chiêm đoán.

the mamos went into a circle of divination.

Và tất nhiên, đây là một bức ảnh thật

And of course, this is a photograph

chụp trong đêm chúng tôi đang trốn,

literally taken the night we were in hiding,

khi họ tiên đoán đường đi của họ

as they divine their route

để đưa chúng tôi ra khỏi những ngọn núi.

to take us out of the mountains.

Chúng tôi đã xoay xở được, bởi chúng tôi đã huấn luyện

We were able to, because we had trained

những người làm phim,

people in filmmaking,

để tiếp tục công việc của mình,

continue with our work,

và gửi những người làm phim từ Wiwa và Arhuaco

and send our Wiwa and Arhuaco filmmakers

tới những chiếc hồ linh thiêng cuối cùng

to the final sacred lakes

để lấy được những thước phim cho tác phẩm,

to get the last shots for the film,

và chúng tôi đi theo những người Arhuaco còn lại trở ra biển,

and we followed the rest of the Arhuaco back to the sea,

lấy những yếu tố từ miền cao xuống biển.

taking the elements from the highlands to the sea.

Và đây bạn thấy được phong cảnh linh thiêng của họ

And here you see how their sacred landscape

bị bao phủ bới nhà thổ và khách sạn và sòng bạc,

has been covered by brothels and hotels and casinos,

nhưng, họ vẫn ngồi cầu nguyện.

and yet, still they pray.

Và thật tuyệt vời khi nghĩ rằng

And it's an amazing thing to think

rất gần đó là Miami,

that this close to Miami,

cách Miami hai giờ bay, có cả một nền văn minh

two hours from Miami, there is an entire civilization of people

mà con người cầu nguyện mỗi ngày để nhận được hạnh phúc.

praying every day for your well-being.

Họ tự gọi mình là những Người Anh Cả.

They call themselves the Elder Brothers.

Họ mặc kệ tất cả những người đã phá hỏng thế giới như chúng ta

They dismiss the rest of us who have ruined the world

dưới tư cách là những Người Em. Họ không thể hiểu

as the Younger Brothers. They cannot understand

tại sao ta lại làm điều như vậy đối với Trái Đất.

why it is that we do what we do to the Earth.

Giờ, nếu ta đi tới một cực khác của thế giới,

Now, if we slip to another end of the world,

Tôi đang ở trên cao của phương Bắc

I was up in the high Arctic

để kể câu chuyện về nóng lên toàn cầu,

to tell a story about global warming,

truyền cảm hứng phần nào bởi

inspired in part by

cuốn sách tuyệt vời của cựu phó tổng thống.

the former Vice President's wonderful book.

Và điều khiến tôi bất ngờ thật phi thường

And what struck me so extraordinary

bắt đầu từ những người Inuit --

was to be again with the Inuit --

những người không sợ cái lạnh, mà biết khai thác nó.

a people who don't fear the cold, but take advantage of it.

Những người mà

A people who

tìm ra cách, bằng trí tưởng tượng của họ,

find a way, with their imagination,

để khắc sự sống ra khỏi giá băng.

to carve life out of that very frozen.

Những người mà máu trên đá băng

A people for whom blood on ice

không phải là dấu hiệu của cái chết, mà là sự xác nhận của cuộc sống.

is not a sign of death, but an affirmation of life.

Vậy mà bi kịch thay, khi giờ mà bạn đi tới những cộng đồng phương bắc,

And yet tragically, when you now go to those northern communities,

bạn sẽ ngạc nhiên khi biết rằng

you find to your astonishment

những nơi biển đóng băng vào tháng Chín

that whereas the sea ice used to come in in September

và ở tới tháng Bảy năm sau,

and stay till July,

giống như Kanak ở bắc Greenland,

in a place like Kanak in northern Greenland,

chỉ tới vào tháng Mười Một

it literally comes in now in November

và ở tới tháng Ba.

and stays until March.

Cả năm của họ bị cắt ngắn còn một nửa.

So, their entire year has been cut in half.

Giờ, tôi muốn nhấn mạnh rằng không ai trong số họ

Now, I want to stress that none of these peoples

mà tôi nhắc tới đây

that I've been quickly talking about here

ở trong những thế giới đang biến mất.

are disappearing worlds.

Họ không phải những người đang chết.

These are not dying peoples.

Mặt khác, bạn biết đấy,

On the contrary, you know,

nếu bạn có trái tim để cảm nhận và đôi mắt để nhìn,

if you have the heart to feel and the eyes to see,

bạn khám phá ra rằng thế giới này không hề phẳng.

you discover that the world is not flat.

Thế giới tồn tại như một tấm thảm thêu đắt giá.

The world remains a rich tapestry.

Trong đó tồn tại hoạ đồ đắt giá của linh hồn.

It remains a rich topography of the spirit.

Vô số giọng nói của loài người

These myriad voices of humanity

không phải là những thử nghiệm thất bại trong việc làm mới,

are not failed attempts at being new,

những thử nghiệm thất bại trong việc trở nên hiện đại.

failed attempts at being modern.

Đó đều là những mặt độc nhất của trí tưởng tượng loài người.

They're unique facets of the human imagination.

Đó là những câu trả lời độc đáo cho một câu hỏi căn bản:

They're unique answers to a fundamental question:

Là con người và sống có ý nghĩa gì?

what does it mean to be human and alive?

Và khi họ được hỏi câu hỏi đó, họ đáp lại

And when asked that question, they respond

vào 6,000 giọng nói khác nhau.

with 6,000 different voices.

Chung quan, những giọng nói đó trở thành những tiết mục cho con người chúng ta

And collectively, those voices become our human repertoire

khi đối mặt với những khó khăn

for dealing with the challenges that will confront us

của thiên nhiên kỷ tiếp theo.

in the ensuing millennia.

Xã hội công nghiệp của chúng ta

Our industrial society is scarcely

chỉ mới 300 tuổi.

300 years old.

Lịch sử nông cạn đó không nên gợi ý cho bất kỳ ai

That shallow history shouldn't suggest to anyone

rằng ta có mọi câu trả lời

that we have all of the answers

cho tất cả những câu hỏi mà ta sẽ đối mặt

for all of the questions that will confront us

trong thiên nhiên kỷ tiếp theo.

in the ensuing millennia.

Vô số giọng nói đó của loài người không phải là những thử nghiệm thất bại trong việc làm người.

The myriad voices of humanity are not failed attempts at being us.

Đó là những câu trả lời độc đáo cho một câu hỏi căn bản:

They are unique answers to that fundamental question:

Là con người và sống có ý nghĩa gì?

what does it mean to be human and alive?

Và tất nhiên có một ngọn lửa đang bén khắp Trái Đất,

And there is indeed a fire burning over the Earth,

lấy đi không chỉ cây cối và động vật,

taking with it not only plants and animals,

mà còn cả di sản của trí tuệ loài người

but the legacy of humanity's brilliance.

Ngay lúc này, khi ta đang ngồi trong căn phòng này,

Right now, as we sit here in this room,

trong số 6,000 ngôn ngữ tồn tại khi bạn được đẻ ra,

of those 6,000 languages spoken the day that you were born,

một nửa số đó không còn được dạy lại cho trẻ em.

fully half aren't being taught to children.

Vậy, bạn đang sống trong một thời kỳ

So, you're living through a time

mà gần như một nửa loài người đều có học,

when virtually half of humanity's intellectual,

thì di sản xã hội và tâm linh

social and spiritual legacy

lại được phép lãng quên.

is being allowed to slip away.

Điều này không cần phải diễn ra.

This does not have to happen.

Những người này không phải là những thử nghiệm thất bại trong việc trở nên hiện đại

These peoples are not failed attempts at being modern --

kỳ lạ và đầy màu sắc và chỉ để bị lãng quên

quaint and colorful and destined to fade away

như thể đó là quy luật tự nhiên.

as if by natural law.

Trong mọi trường hợp, họ là những con người năng nổ, đang sống

In every case, these are dynamic, living peoples

nhưng lại bị đưa ra khỏi sự tồn tại bởi những thế lực không thể xác thực.

being driven out of existence by identifiable forces.

Thực ra đây là một quan sát tích cực,

That's actually an optimistic observation,

bởi nó gợi ý rằng nếu con người

because it suggests that if human beings

là đại diện của sự tàn phá văn hoá,

are the agents of cultural destruction,

chúng ta cũng có thể là, bắt buộc là,

we can also be, and must be,

những người hỗ trợ cho sự tồn tại của văn hoá.

the facilitators of cultural survival.

Cảm ơn rất nhiều.

Thank you very much.