Paul Sereno: What can fossils teach us?

Tłumaczenie: Kinga Skorupska Korekta: Marek Kasiak

Sixty-five million years ago, a very important

65 milionów lat temu ważne wydarzenie

and catastrophic event

zmieniło kierunek ewolucji życia na lądzie.

changed the course of life on land.

zmieniło kierunek ewolucji życia na lądzie.

And although we know that the land animals I'm going to talk about

Zwierzęta, o których będę mówić

are just the scum of the Earth on the land --

są teraz tylko okruchami ziemi...

the little bits of land floating around -- but they are important to us

Ale są dla nas ważne,

because they're sort of in our scale of experience from millimeters to meters.

bo stanowią dużą część historii ewolucji.

And these animals disappeared,

Te zwierzęta zniknęły,

and a separate life, mammals,

a inne formy życia pojawiły się

radiated out to take their place. And so, we know this

na ich miejsce.

in extraordinary detail. And so this is a core

Dobrze znamy tę historię.

from near Bermuda. We know that the tsunamis, the earthquakes,

Trzęsienia ziemi, tsunami, to,

and the things that we've experienced

czego doświadczyliśmy

in the entire record of humankind history

w ciągu całej historii ludzkości

can't really quite get around the kind of disaster

nie ma porównania do katastrofy

that this represented for the Earth.

jakiej doświadczyła Ziemia.

So even before that impact was known,

Zanim wiedzieliśmy o zderzeniu,

even before scientists in general came to an agreement

zanim naukowcy zaakceptowali

over the theory of evolution,

teorię ewolucji,

scientists and natural historians of all kinds of stripes

specjaliści od historii naturalnej

actually had divided Earth's life's history

podzielili ziemską historię

into these two episodes:

na dwa okresy:

Mesozoic, the middle life, and the Cenozoic, the recent life.

Mezozoik, faza średnia i Kenozoik, życie współczesne.

And as it turns out, it actually corresponds really nicely

Podział ten dobrze też pasuje

with geologic history.

do historii geologicznej.

So we have a Mesozoic period,

Mamy Mezozoik,

an age of fragmentation,

czas fragmentacji,

and a Cenozoic period, an age of reconnection --

i Kenozoik, czas połączenia

South America to North America, India to Asia.

Ameryki Południowej i Północnej, Indii z Azją.

And so my work, really, is trying to understand

Moja praca polega na badaniu

the character of that Mesozoic radiation

charakteru radiacji Mezozoicznej

compared to the Cenozoic radiation

w porównaniu do tej z Kenozoiku

to see what mysteries we can understand from dinosaurs and from other animals

by zobaczyć co dinozaury i inne zwierzęta

about what life on drifting continents

żyjące na zmieniających się kontynentach

really can tell us about evolution.

mogą nam powiedzieć o ewolucji.

The work immediately begs the question,

Nasuwa się pytanie:

"Why didn't they go into the waters?"

"Czemu nie było ich w wodzie?"

I mean, certainly mammals did. This is one example.

Ssaki tam były, a to dowód.

You can go outside -- see many other examples.

Wystarczy wyjść na zewnątrz by się o tym przekonać.

Within five, 10 million years of the bolide impact

W ciągu 5-10 milionów lat po uderzeniu meteorytu

we had a whole variety of animals going into the water. Why didn't they do that?

wiele zwierząt zeszło do wody, czemu nie one?

Why didn't they hang around in trees at good size,

Czemu nie weszły na drzewa,

and why didn't they burrow?

czemu nie pod ziemię?

Why didn't they do all these things, and if they didn't do all these things,

Czemu tak nie zrobiły, a jeśli tak nie zrobiły,

what kinds of animals were in those spaces?

to jakie zwierzęta już tam były?

And if there were no animals in those spaces, what does that tell us

A jeśli nie było żadnych, co nam to mówi,

about, you know, how evolution works on land?

o tym jak działa ewolucja na lądzie?

Really interesting questions. I think a lot of it has to do with body size.

To ciekawe pytania. Sądzę, że chodzi o rozmiar ciała.

In fact, I think that most of it has to do with body size --

To klucz do większości z nich...

the size you are when you inherit

rozmiar ciała w momencie pojawienia się

a vacant ecospace

pustej niszy z powodu katastrofy naturalnej.

from whatever natural disaster.

pustej niszy z powodu katastrofy naturalnej.

Looking at dinosaur evolution

Przyglądając się ewolucji dinozaurów

and studying it, digging it up for many years,

studiując ją, wykopując, przez wiele lat...

I end up looking at the mammal radiation,

Zacząłem się przyglądać radiacji ssaków,

and it seems as though everything is quick time, just like technology,

Wszystko wydarzało się szybko,

advancing by an order of magnitude.

jak przełom w technologii.

Dinosaur evolution proceeded at a stately pace,

Ewolucja dinozaurów przebiegała wolniej,

an order of magnitude slower on any way you want to measure it.

pod każdym względem.

You want to measure it by diversity?

Mierzyć ją pod względem różnorodności?

You want to measure it by

Czasu potrzebnego na przyjęcie

the time it took to reach maximum body size?

maksymalnych rozmiarów ciała?

Yes, they do have larger body size,

Wiele z nich jest dużych,

but many of them are smaller,

ale niektóre są mniejsze,

but we're interested in the time it took them to achieve that.

Interesuje nas jak długo im to zajęło.

Fifty million years to achieve this maximum body size.

50 milionów lat na osiągnięcie tych rozmiarów.

And that is 10 times longer than it took the mammals

To dziesięć razy dłużej niż ssakom,

to achieve maximum body size

by osiągnąć te rozmiary

and invade all those habitats.

i podbić nowe środowiska.

So there's lessons to learn,

Można się czegoś dowiedzieć,

and there's lessons to learn from the exception,

szczególnie dzięki wyjątkowi,

the exception that we know very well today from the discoveries we've made,

o którym dowiedzieliśmy się z badań,

and many other scholars have made around the world.

razem z naukowcami z całego świata.

This slide was shown before. This is the famous Jurassic bird Archaeopteryx.

To już widzieliście - Archeopteryks z Jury.

We now know this transition is the one time

To jedyny przykład

that dinosaurs actually went below

na zmniejszenie rozmiarów ciała

that body size --

u dinozaura,

we're going to see where they began in a minute --

zaraz zobaczymy gdzie to się zaczęło --

and it is the one time that they rapidly

Tylko wtedy dinozaury

invaded all the habitats

podbiły inne siedliska,

I just told you that dinosaurs weren't in.

w których jeszcze ich nie było.

They became marine. We now know them today

Były pod wodą - dziś są znane

from the ice caps.

z lodowców.

There's burrowing birds.

To ptaki ziemne.

They inhabit the trees at all body sizes,

Żyją też na drzewach,

and, of course, they inhabit the land.

oraz na lądzie.

So we were the first to actually name a bird from the famous series

My pierwsi nazwaliśmy,

that later exploded onto the pages of Science and Nature.

coś co pojawiło się w "Science and Nature"

We called this bird Sinornis. It's a little bit more advanced than Archaeopteryx,

Sinornis jest trochę bardziej zaawansowany niż Archeopteryks,

and if you go to different layers, you find things

ale niektóre aspekty są mniej zaawansowane

that are less advanced than Archaeopteryx, and every grade in between,

niż u Archeopteryksa i bliskich kuzynów,

so that if you find something today, we're usually splitting hairs --

jeśli coś dziś znajdziemy to

or, more appropriately, feathers -- as to decide whether it's actually

dzielimy włosy na czworo, a raczej pióra,

a non-avian or an avian.

żeby zobaczyć czy były lotne.

It is the greatest transition that we have, actually,

To największa zmiana jaką mamy,

on land from one habitat to another,

z jednego siedliska do drugiego,

bar none,

bez wyjątków,

to understand how a bony,

Jak to możliwe żeby kościste

fairly heavy, kilogram or a couple-of-kilogram animal

ciężkie, nawet kilkukilogramowe zwierzę

could make such a transition.

mogło tak się zmienić?

It is really our greatest -- one of our greatest -- evolutionary sequences.

To jedna z najciekawszych ścieżek ewolucyjnych.

Now, my work began at the beginning.

Zacząłem od podstaw.

I thought if I'm going to understand dinosaur evolution,

Chciałem zrozumieć ewolucję dinozaurów.

I'd have to go back to those beds

Musiałbym wrócić do wykopalisk

where they had picked up fragments, go back to a time and a place

gdzie znaleziono fragmenty, do czasów

where the earliest dinosaurs existed.

kiedy żyły dinozaury.

I'd like to call for this little video clip

Posłużę się filmem

to give you some idea of, sort of, what we face. Normally, we get asked a lot of questions:

żeby pokazać wam z czym się zmagamy.

"Well, how do you find fossils in areas that look like this?"

Zastanawiamy się jak znajdować skamieliny.

If we could roll that first video clip.

A teraz film.

This is sort of a nice helicopter ride

To przejażdżka helikopterem.

through those early beds,

przez wczesne złoża,

and they're located in Northeastern Argentina.

znajdujące się w Argentynie.

And we're coming over a cliff, and at the top of that cliff,

Na szczycie klifu jest mnóstwo dinozaurów,

dinosaurs had basically taken over.

Na szczycie klifu jest mnóstwo dinozaurów,

At the bottom of the cliff, we find that they're rare as hens' teeth.

ale u jego stóp było ich bardzo bardzo mało.

That's where dinosaur origins is to be found: at the bottom of the cliff.

To początki dinozaurów.

You go into an area like this, you get a geologic map,

Jedzie się w takie miejsce z mapą geologiczną,

you get a topographic map,

mapą topograficzną

and the best, most-inspired team you can bring to the area.

i najlepszym zespołem.

And the rest is up to you. You've got to find fossils.

Reszta zależy od ciebie.

You've got to dig a hole that's usually quite a bit bigger than that

Trzeba wykopać ogromne dziury,

to get it out; you've got to climb those cliffs

wchodzi się na klify,

and find, really, everything that existed --

znajduje się tam wszystko...

not just the dinosaurs, but the entire story. If you're lucky,

Nie tylko dinozaury, ale wszystko.

and you dig a place like that,

Z odrobiną szczęścia znajdzie się

you actually find the ash bed to dig it, and we did.

miejsce do wykopalisk

228 million years old, we found

sprzed 228 milionów lat.

what really is the most primitive dinosaur:

Znaleźliśmy tam najbardziej prymitywnego dinozaura: Ur-dinozaura.

that's the Ur-dinosaur.

Znaleźliśmy tam najbardziej prymitywnego dinozaura: Ur-dinozaura.

A three-and-a-half foot thing,

Miał trochę ponad metr,

beautiful skull, predator,

piękną czaszkę, był drapieżny,

meat-eater, a two-legged animal.

mięsożerny i dwunożny.

So, all the other dinosaurs that you know,

Wszystkie inne dinozaury, które znaliśmy

or your kids know, at least, on four legs.

chodziły na czterech nogach.

This is sort of a look at the skull,

A to jego czaszka,

and it's an absolutely fantastic thing about five or six inches long.

niesamowita, jakieś 12-15 centymetrów długości.

It looks rather bird-like because it is.

Wygląda trochę jak ptasia i jest pusta.

It's bird-like and hollow.

Wygląda trochę jak ptasia i jest pusta.

A predator. Maybe 25 pounds,

Ten drapieżnik ważył jakieś 10-12 kilogramów.

or 10 kilograms.

Ten drapieżnik ważył jakieś 10-12 kilogramów.

That's where dinosaurs began. That's where the radiation began.

To początek, tu zaczęła się radiacja.

That is 10 times larger

Jest dziesięć razy większa niż radiacja ssaków,

than the mammal radiation, which was a four-legged radiation.

podczas której rozprzestrzeniły się czworonogi.

We are extremely dinosaur-like,

My jesteśmy podobni do dinozaurów,

and unusual in our two-legged approach to life.

takie nietypowe dwunogi.

Now, if you want to understand what happened

Zaraz wszystko wyjaśnię.

then when the continents broke apart,

Kontynenty się rozdzieliły,

and dinosaurs found -- landlubbers, as they are --

a dinozaury to szczury lądowe...

found themselves adrift. There's some missing puzzle pieces.

Brakuje kilku fragmentów łamigłówki głownie na południu,

Most of those missing puzzle pieces are southern continents,

Brakuje kilku fragmentów łamigłówki głownie na południu,

because it was those continents that are least explored.

bo te tereny nie są dobrze zbadane.

If you want to add to this picture and try and sketch it globally,

Żeby rozwikłać tę łamigłówkę globalnie,

you really have to force yourself to go down

trzeba wybrać się na krańce Ziemi:

to the four corners of the Earth --

trzeba wybrać się na krańce Ziemi:

Africa, India, Antarctica, Australia --

Afryka, Indie, Antarktyka, Australia...

and start putting together some of these pieces.

Tam trzeba szukać.

I've been to some of those continents, but Africa was,

Byłem w niektórych z tych miejsc, ale Afryka,

in the words of Steven Pinker, was a blank slate, largely.

jak mówił Steven Pinker, była białą plamą.

But one with an immense chalkboard in the middle,

Ale z wielką tablicą pośrodku,

with lots of little areas of dinosaur rock

z mnóstwem skał z dinozaurami,

if you could survive an expedition.

wystarczyło przeżyć wyprawę.

There's no roads into the Sahara. It's an enormous place.

Sahara jest ogromna i nie ma tam dróg.

To be able to excavate

Żeby być w stanie wydobyć

the 80 tons of dinosaurs that we have in the Sahara

80 ton dinozaurów z Sahary,

and take them out, you really have to put together

trzeba zebrać ludzi,

an expedition team that can handle the conditions.

którzy wytrzymają takie warunki.

Some of them are political. Many of them are physical.

Niektóre są polityczne, inne fizyczne.

Some of them -- the most important -- are mental.

A jeszcze inne, najważniejsze, umysłowe.

And you really have to be able to withstand conditions --

Trzeba być w stanie wytrzymać trudne warunki,

you have to drive into the desert,

pojechać w środek pustyni,

you will see landscapes in many cases --

często widuje się krajobrazy... Jak te które odkryliśmy...

you can see from what we've discovered --

często widuje się krajobrazy... Jak te które odkryliśmy...

that nobody else has ever seen.

Których nikt przed nami nie widział.

And the kinds of teams they bring in?

Kogo się zabiera na te wyprawy?

Well, they're

To są zespoły pełne ludzi,

composed of

którzy widzą naukę

people who understand science as adventure with a purpose.

jako przygodę z jasnym celem.

They're usually students who've never seen a desert.

To studenci, którzy nigdy nie widzieli pustyni.

Some of them are more experienced.

Niektórzy mają doświadczenie.

Your job as a leader -- this is definitely a team sport --

Lider zespołu, bo to praca zespołowa,

your job as a leader is to try to inspire them

musi być w stanie ich zachęcić

to do more work than they've ever done in their life

do bardzo ciężkiej pracy

under conditions that they can't imagine.

w niewyobrażalnie trudnych warunkach.

So, 125 degrees is normal.

Ponad 50 C to normalka.

The ground surface at 150 -- typical.

Temperatura Ziemi to 65 C.

So, you can't leave your normal metal tools out

Metalowe narzędzie nie mogą leżeć luzem,

because you'll get a first-degree burn if you grab them sometimes.

bo można od nich dostać oparzenia pierwszego stopnia.

So, you are finding yourself also in an amazing cultural milieu.

To niesamowite środowisko kulturowe.

You're really rubbing shoulders

Ocieramy się o kulturę Nomadów.

with the world's last great nomadic people.

Ocieramy się o kulturę Nomadów.

These are the Tuareg nomads, and they're living their lives

To nomadzi Tuareg,

much as they have for centuries.

żyją w ten sposób od wieków.

Your job is to excavate things like this in the foreground,

Wydobywamy to co widać w tle,

and make them enter the pages of history.

żeby odnotować to w historii dziejów.

To do that, you've got to actually transport them

Ale najpierw trzeba to przetransportować

thousands of miles out of the desert.

na tysiące kilometrów, przez pustynię.

We're talking about Ethiopia, but let's talk about Niger --

Mówimy o Etiopii, ale co z Nigerią?

or Niger, in our English language -- north of Nigeria --

Albo raczej północną Nigerią...

that's where this photograph was taken.

Tam zrobiliśmy to zdjęcie.

Basically you're talking about a country that,

To kraj, gdzie, jak zaczynaliśmy pracę,

when we started working there, did not have container traffic.

nie istniał transport kontenerów.

You transported the bones out yourself

Musieliśmy sami przewozić kości,

to the coast of Africa,

aż do wybrzeży Afryki,

onto a boat, if you wanted to get them out of the middle of the Sahara.

żeby załadować je na statek.

That's a 2,000 mile journey.

To ponad 3 tys. kilometrów.

So enormous excavations and a lot of work,

To wielkie wydobycie, dużo pracy,

and out of essentially a partial herd of dinosaurs

to prawie całe stado dinozaurów,

that you saw buried there -- 20 tons of material --

zakopane tam, 20 ton materiału,

we erect Jobaria,

wynieśliśmy Jobarię,

a sauropod dinosaur like we haven't seen on some other continents.

unikalnego zauropoda.

It really is a little bit out of place temporally.

Trochę nie pasuje do tego okresu.

It looks nothing like what we would find

Nie jest podobny do tego,

if we dug in contemporary beds in North America.

znalezionego z tego samego okresu w Północnej Ameryce.

Here's the animal that was causing it trouble.

To zwierzę sprawiało nam trudności.

And, you know, on and on --

To zwierzę sprawiało nam trudności.

a whole menagerie. When you pick up something like this --

Cały zwierzyniec.

and some of you have had the chance to touch it --

Dotykając tego dotykacie przeszłości: 110 milionów lat temu.

this is a piece of history. You're touching something that's 110 million years old.

Dotykając tego dotykacie przeszłości: 110 milionów lat temu.

This is a thumb claw. There it was, moments after it was discovered.

To pazur u kciuka moment po jego odkryciu.

It is an incredible view of life,

Ten wspaniały wgląd w życie

and it really began when we began to understand

mógł mieć miejsce tylko gdy

the depth of time.

zaczęliśmy rozumieć czas.

It's only been with us for less than a century,

Nie minęło jeszcze 100 lat odkąd

and in that time, that fourth dimension,

zaczęliśmy używać datowania promieniotwórczego.

when radioactive dating came about, less than a century ago,

zaczęliśmy używać datowania promieniotwórczego.

and we could actually tell how old some of these things were,

Teraz wiemy jak stare są nasze znaleziska

is probably the most profound transformation,

co całkiem zmieniło sposób

because it changes the way we look at ourselves

w jaki odbieramy siebie i świat.

and the world dramatically.

w jaki odbieramy siebie i świat.

When you pick up a piece of history like that,

Ten kawał historii

I think it can transform

może być kluczowy

kids that are possibly interested in science.

dla dzieci zainteresowanych naukami ścisłymi.

That's the animal that thumb claw came from: Suchomimus.

To zwierzę, z którego mamy ten pazur, to Suchomim.

Here's some others.

A to kilka innych.

This is something we found in Morocco, an immense animal.

Tego znaleźliśmy w Maroko.

We prototyped by CAT-scanning the brain out of this animal.

Zrobiliśmy prototyp mózgu.

It turns out to have a forebrain

Ma przodomózgowie

one-fifteenth the size of a human.

wielkości 1/5 ludzkiego.

This was the cover of Science, because they thought

To okładka "Science", myśleli,

that humans were more intelligent than these animals,

że ludzie są mądrzejsi od tych zwierząt,

but we can see by some in our administration

ale jak widać po naszym rządzie,

that despite

pomimo przewagi w wielkości mózgu

the enormous advantage in brain volume

pomimo przewagi w wielkości mózgu

some of the attitudes remain the same. Anyway,

wiele rzeczy się nie zmienia.

smaller raptors.

Co do małych welociraptorów...

All the stuff from Jurassic Park that you know of --

Wszystkie małe zwierzęta z filmu Jurasik Park

all those small animals --

Wszystkie małe zwierzęta z filmu Jurasik Park

they all come from northern continents.

pochodzą z kontynentów północnych.

This is the first skeleton from a southern continent,

To pierwszy szkielet z południowego kontynentu.

and guess what? You start preparing it.

Ma duże pazury na tylnych stopach. Zupełnie nie jak Welociraptor.

It has no big claw on its hind foot. It doesn't look like a Velociraptor.

Ma duże pazury na tylnych stopach. Zupełnie nie jak Welociraptor.

It's really a wholly separate radiation.

To osobna radiacja ewolucyjna.

So what we're trying to piece together here is a story.

Chcemy złożyć historię

It involves flying reptiles like this Pterosaur

o gadach jak Pterozaur,

that we reconstructed from Africa.

które zrekonstruowaliśmy w Afryce.

Crocodiles, of course,

Krokodyle, tego jeszcze nie nazwaliśmy...

and that's a nasty one we haven't named yet.

Krokodyle, tego jeszcze nie nazwaliśmy...

And huge things -- I mean, this is a

Są ogromne.

lower jaw just laying there in the desert

To znaleziona na pustyni

of this enormous crocodile.

dolna szczęka krokodyla.

The crocodile is technically called Sarcosuchus.

Nazywa się Sarkozuch.

That's an adult Orinoco crocodile in its jaws.

To dorosły krokodyl z Orinoko w jego szczękach.

We had to try and reconstruct this.

Rekonstruowaliśmy to biorąc

We had to actually look at recent crocodiles

za przykład współczesne krokodyle,

to understand how crocodiles scale.

żeby zrozumieć ich proporcje.

Could I have the second little video clip?

Pokażę wam drugi film.

Now, this field is just -- and, of course, science in general -- is just -- adventure.

Nauka jest przygodą.

We had to find and measure

Musieliśmy znaleźć i zmierzyć

the largest crocodiles living today.

największe współczesne krokodyle.

Narrator: ... as long as their boat.

Długie jak łódź.

Man: Look at that set of choppers! Yeah, he's a big one.

- Spójrzcie na te siekacze, to duża sztuka.

Narrator: If they can just land it,

Narrator: Jeśli tylko go złapią

this croc will provide useful data,

ten krokodyl dostarczy cennych informacji

helping Paul in his quest to understand Sarcosuchus.

pomagając Paulowi w zrozumieniu Sarkozucha.

Man: OK, hand me some more here. Man 2: OK.

- Dajcie trochę więcej tutaj. - Okej.

Narrator: It falls to Paul to cover its eyes.

Narrator: Paul musi zakryć mu oczy.

Man: Watch out! Watch out! No, no, no, no. You're going to have to get on the back legs.

- Uważaj, uważaj! Nie! Wejdź mu na tylne kończyny.

Man: I got the back legs.

- Mam je!

Man 2: You have the back legs? No, you have the front legs, my friend.

- Tak? Wcale nie, to przednie łapy.

I've got it. I've got the back legs.

- Nie, mam tylne.

Somebody get the front legs.

- Niech ktoś złapie przednie.

Paul Sereno: Let's get this tape measure on him. Put it right there.

Paul Sereno: Zmierzmy go, tutaj.

Wow.

- Niesamowite

Sixty-five. Wow.

- Półtora metra. Wow!

That's a big skull.

- To duża czaszka.

Narrator: Big, but less than half the size

Narrator: Duża, ale o połowę mniejsza

of supercroc's skull.

niż czaszka Sarkozucha.

Man: Enormous. PS: You've got a ... 14-foot croc.

- Ogromna. Paul Sereno: To 4-metrowy krokodyl.

Man: I knew it was big.

- Wiedziałem, że był duży.

PS: Don't get off. You don't get off, but don't worry about me.

- Nie schodź, nie martw się o mnie.

Narrator: Paul has his data, so they decide

Narrator: Paul zdobył informacje

to release the animal back into the river.

więc chcą go teraz wypuścić.

PS: Don't get off! Don't get off! Don't get off!

Paul Sereno: Nie schodź!

Narrator: Paul has never seen a fossil do that.

Narrator: Skamieliny nigdy tak nie robiły.

PS: Okay, when I say three, we move.

PS: Puszczamy go na trzy.

One, two, three!

Jeden, dwa, trzy!

Whoa!

Wow!

So -- there were --

Tak więc tam było...

(Applause)

(Brawa)

Well, you know, the -- the fossil record is truly amazing

Zapis skamielin pozwala spojrzeć

because it really forces you to look at living animals in a new way.

na żyjące zwierzęta z nowej perspektywy.

We proved with those measurements

Dzięki tym pomiarom wiemy,

that crocodiles scaled isometrically.

że zmiana skali u krokodyli była izometryczna,

It depended on the shape of their skull, though,

zależna od kształtu ich czaszek,

so we had to actually get those measurements

musieliśmy je więc zmierzyć

to be sure that we had reconstructed and could prove to the scientific world

żeby dowieść, że Sarkozuch którego zrekonstruowaliśmy,

that supercroc in fact is a 40-foot crocodile, probably a male.

ma 12 metrów i prawdopodobnie jest samcem.

Anyway, you find other things, too.

Inne rzeczy też znajdujemy.

I'm going to lead an expedition to the Sahara

Poprowadzę ekspedycję na Saharę

to dig up Africa's largest neolithic site.

na największe w Afryce wykopaliska z Neolitu.

We found this last year.

Znaleźliśmy to rok temu,

Two hundred skeletons, tools, jewelry.

200 szkieletów, narzędzia i biżuteria.

This is a ceremonial disk.

To dysk ceremonialny.

An amazing record of the colonization of the Sahara

Ten zapis kolonizacji Sahary sprzed 5tys lat

5,000 years ago is been sitting out there

czekał tylko byśmy go odkryli.

waiting for us to go back. So, really exciting.

To niesamowite.

And then work later is going to take us to Tibet.

Potem wybierzemy się do Tybetu.

Now, we normally think of Tibet as a highland.

Zazwyczaj myślimy o wyżynach.

It's really an island continent.

Ale to wyspa,

It was a precursor to India,

to przejście do Indii,

a messenger from Gondwana --

posłaniec z Gondwany...

a lost paradise of dinosaurs

Raj utracony dinozaurów,

isolated for millions of years.

oddzielony przez miliony lat.

No one's found them. We know where they are,

Nikt ich nie znalazł ale wiemy, że tam są

and we're going to go and get them next year.

i w przyszłym roku je znajdziemy.

They're only between 13 and 14,000 feet,

Są dość głęboko w wąskiej warstwie,

but if you go in the warm part of the year, it's O.K.

ale jeśli będzie ciepło da się wytrzymać.

Now, I tried to suture together a dinosaur evolutionary history

Chciałem złożyć historię ewolucyjną

so that we can try to understand

dinozaurów by zrozumieć

some basic patterns of evolution.

podstawy ewolucji.

I've talked about a few of them. We really need to take that further.

Mówiłem już o kilku. Teraz trochę więcej.

We need to delve into this mass of anatomy

Musimy zagłębić się w dane o anatomii,

that we've been compiling

które zbieraliśmy by zrozumieć

to understand where the changes are occurring and what this means.

jakie zachodzą zmiany i co oznaczają.

We can't predict, necessarily, what will happen in evolution,

Nie możemy przewidzieć ewolucji

but we can learn some of the rules of the game,

ale możemy się nauczyć jej zasad,

and that's really what we're trying to do.

to właśnie chcemy osiągnąć.

With regard to the biogeographic question,

Co do biogeografii,

the Earth is dividing.

Ziemia się dzieli.

These are all landlubbing animals. There's a couple of choices.

To zwierzęta lądowe. Jest kilka opcji.

You get divided, and a continent's division

Podział kontynentu będzie odpowiadał

corresponds to a fork in the evolutionary tree,

rozwidleniu historii ewolucyjnej

or you're crafty, and you manage to escape

a jeśli byłeś przebiegły i udało ci się

from one to the other and erase that division,

przejść mogłeś uniknąć tego podziału

or you're living peacefully on each side,

i żyć sobie spokojnie na obu stronach

and on one side you just go extinct,

na jednej mogłeś wyginąć,

and you survive on the other side and create a difference.

na drugiej przeżyć tworząc różnicę.

And the fourth thing is that you actually did one or the other

Mogło być też tak, że zrobiłeś te rzeczy

of those three things, but the paleontologist never found you.

ale paleontolog nigdy cię nie znalazł.

And you take those four instances

Biorąc pod uwagę te cztery możliwości,

and you realize you have a complex problem.

widzimy, że to skomplikowany problem.

And so, in addition to digging, I think we have some answers

Mamy więc kilka odpowiedzi ze skamieniałości.

from the dinosaur record. I think these dinosaurs migrated --

Myślę, że te dinozaury rozprzestrzeniły się...

we call it dispersal -- around the globe, with the slightest land bridge.

To dyspersja... na cały świat, przez przejścia lądowe.

They did it within two or three degrees of the pole,

Przeszły jakieś trzy stopnie od bieguna,

to maintain similarity between continents.

żeby zachować podobieństwo między kontynentami.

But when they were divided, indeed they were divided,

Były oddzielone,

and we do see the continents

a kontynenty tworzą

carving differences among dinosaurs.

różnice między dinozaurami.

But there's one thing that's even more important, and I think that's extinction.

Jest też coś ważniejszego - wymieranie.

We have downgraded this factor.

Nie skupialiśmy się na tym.

It carves up the history of life,

Ale to kształtuje historię życia

and gives us the differences that we see

dając nam różnice, które obserwujemy

in the dinosaur world towards the end,

w świecie dinozaurów pod koniec,

right before the bolide impact.

tuż przed uderzeniem bolidu.

The best way to test this is to actually create a model.

Żeby to zobaczyć najlepiej stworzyć model.

So if we move back, this is a two-dimensional typical tree of life.

To dwuwymiarowe drzewo życia.

I want to give you three dimensions.

Dodajmy trzeci wymiar.

So you see the tree of life,

To to samo drzewo,

but now I've added the dimension of area.

ale teraz dodaliśmy obszar.

So the tree of life is normally divergence over time.

Zazwyczaj to zmiany w czasie.

Now we have divergence over time, but we've created the third dimension of area.

A teraz to zmiany w czasie i przestrzeni.

This is a computer program

To program komputerowy

which has three knobs.

z trzema pokrętłami.

We can control those things that we're worried about:

Kontrolujemy to co nas interesuje:

extinction, sampling, dispersal --

wymarcie, przykłady, rozprzestrzenienie,

going from one area to another.

na różnych obszarach.

And ultimately we can control the branching

Kontrolujemy rozgałęzianie

to mimic what we think the continents were like,

by odwzorować jakie były kontynenty,

and run it a thousand times, so we can estimate the parameters,

przeprowadzamy symulację tysiące razy

to answer the question whether we are on the mark or not,

by oszacować parametry i zobaczyć czy mamy racje.

at least to know the barriers of the problems. So that's a little bit about the science.

By poznać granice problemu.

Today I'm going to spend the rest of my few minutes up here

Opowiem jeszcze o tym co robię w Chicago.

talking about the other stuff that I do in Chicago,

Opowiem jeszcze o tym co robię w Chicago.

which is related to the fact that I never --

To wiąże się z faktem, że nigdy...

and actually, in talking to a lot of TEDsters,

Mówię to do wielu z was,

there's a number of you out there -- I don't know that I'd get an answer

są wśród was tacy... Pewnie nie podniesiecie rąk

honestly, if I asked you to raise your hand,

jeśli was zapytam...

but there are a number of you out there that started your

Ale są tacy, którzy zaczynali karierę naukową

scientific, technical, entertainment career

techniczną czy rozrywkową na przegranej pozycji,

as failures, by society's standards, as failures by schools.

porażki systemu szkolnego.

I was one of those. I was failed by my school -- my school failed me.

Byłem jednym z was. Szkoła mnie zawiodła.

Who's pointing fingers?

Nie wskazuję winnych.

Several teachers nearly killed me.

Kilku nauczycieli omal mnie nie zabiło.

I found myself in art.

Odnalazłem się w sztuce.

I was a total failure in school, not really headed to graduate high school.

Byłem przegranym w szkole średniej, prawie nie zdałem.

And I went on -- that's my first painting on canvas.

To mój pierwszy obraz na płótnie.

I read a dictionary. I got into college.

Przeczytałem słownik, dostałem się na studia.

I became an artist. O.K., and started drawing.

Zostałem artystą i zacząłem malować.

It became abstract.

Malowałem rzeczy abstrakcyjne.

I worked up a portfolio, and I was headed to New York.

Stworzyłem portfolio i pojechałem do Nowego Jorku.

Sometimes I would see bones when there was a body there.

Widziałem kości kiedy było tam ciało.

Something was going on in the background. I headed to New York to a studio.

Coś działo się w tle. Jadąc do studia w NY

I took a side trip to the American Museum, and I never recovered.

trafiłem na wycieczkę do Muzeum Historii Naturalnej.

But really it's the same discipline -- they're kindred disciplines.

To pochodne dyscypliny naukowe.

I mean, is there anything

Czy jest coś bliższego?

that is not visualizing what can't be seen,

Wizualizacja niewidocznego,

in terms of discovering this dinosaur bone from a small piece of it

odkrywanie dinozaura na podstawie

that's out there, or seeing the distortion

małej części kości,

that we try to see

oraz zmiany ewolucyjne

as evolutionary distortion in one animal to another?

przy porównaniu gatunków.

This is a very extraordinarily visual.

To bardzo wizualne.

I give you a human face because you're experts at that.

Pokażę wam ludzką twarz, jesteście ekspertami.

It takes us years to understand how to do that with dinosaurs.

Lata zajmuje nauczenie się tego przy dinozaurach.

They're really kindred disciplines.

To bardzo podobne dyscypliny.

But what we're trying to create in Chicago

W Chicago staramy się zebrać

is a way to get,

razem studentów,

collect together, those students

których jest mało w światku

who are least represented in our science and technology spheres.

naukowym i technologicznym.

We all know, and there's been several allusions to it,

Kilka osób o tym mówiło,

that we are failing in our ability to produce

nie udaje nam się wychować

enough scientists, engineers and technicians.

naukowców, inżynierów i techników.

We've known that for a long time. We've gone through the Sputnik phase,

Od dawna to wiedzieliśmy.

and now, as you see the increase

Wyszliśmy już z fazy Sputnika

in the pace of what we're doing,

i wszystko dzieje się szybciej.

it becomes even more prominent. Where are all these people going to come from?

Skąd weźmiemy potrzebnych ludzi?

And a more general question for our society is,

Bardziej ogólne pytanie to:

what's going to happen to all the rest that are left behind?

Co się stanie z tymi pozostawionymi z tyłu?

What about all the kids like me that were in school --

Co z dziećmi jak ja,

kids like some of you out there --

takimi jak niektórzy z was,

that were in school and didn't get a chance and will never get a chance

które chodziły do szkoły ale nie miały okazji

to participate in science and technology?

zaznajomić się z nauka i technologią?

Those are the questions I ask. And we talk about Ethiopia, and it's very important.

Porozmawiajmy o Etiopii.

Niger is equally important, and I'm trying desperately

Nigeria też jest ważna,

to do something in Niger.

bardzo staramy się coś tam zrobić.

They have an AIDS problem. I asked --

Mają problem z AIDS.

the U.S. State Department asked the government recently,

Departament Stanu USA spytał rząd

What do you want to do? And they gave them two problems.

co chcą zrobić? Dostali dwie odpowiedzi.

Dinosaurs was one of them.

Dinozaury to jedna.

Give us a museum of dinosaurs,

Chcieli muzeum dinozaurów,

and we will attract tourists, which is our number two industry.

żeby przyciągnęło turystów bo ważny przemysł.

And I hope to God the United States government, me, or TED,

Mam wielką nadzieję, że rząd USA, ja, TED

or somebody helps us do that, because that would be an incredible thing for their country.

lub ktokolwiek im pomoże.

But when we look back at our own country, we're looking back at our cities,

Patrząc na nasz kraj i miasta,

the cities where most of you come from -- certainly the city I come from --

w mieście w którym dorastałem

there's legions of kids out there

widzę rzesze dzieci

like these.

takich jak te.

And the question is -- and we started to address this question for centuries --

Tylko jak sprawić by te dzieci

as to how we get these kids involved in science.

zajęły się nauką?

We've started in Chicago

W Chicago otworzyliśmy

an organization -- a non-profit organization --

organizację non-profit

called Project Exploration.

o nazwie Project Exploration.

These are two kids from Project Exploration.

To dwójka dzieci z Project Exploration.

We met them in their early stages in high school. They were --

Poznaliśmy je na początku szkoły średniej.

failing to poor students,

Bardzo kiepsko się uczyły,

and they are now -- one at the University of Chicago, another in Illinois.

teraz studiują na Uniwersytetach Chicago i Illinois.

We've got students at Harvard. We're six years old.

Mamy studentów na Harvardzie. Działamy tylko od sześciu lat.

And we created a track record.

Już mamy osiągnięcia.

Because when you go out there as a scholar, and you try to find out longitudinal studies,

Naukowcy badający studia obserwacyjne

track records like that, there essentially are very few, if none.

nie znajdą o nich danych, bo ich prawie nie ma.

So, we've created an incredible track record of 100 percent graduation,

Udało nam się sprawić wszyscy zdawali,

90 percent going to college, many first-generation,

90 % szła na wyższe uczelnie, jako pierwsi w rodzinie,

90 percent of those choosing science as a career.

90% wybierała nauki ścisłe.

It's an impressive track record, and so we look back and we say,

To wspaniały wynik,

well, we didn't really exactly work this out theoretically from the start,

nawet bez zaplecza teoretycznego.

but when we look back, there are theoretical movements in science education.

Ale istnieje taki trend w nauczaniu nauki.

It's gone through science as an inquiry,

Nauczanie dzięki pytaniom

which was a big advance,

to wielki postęp,

and Dewey back at Chicago --

Dewey w Chicago...

you learn by doing.

Uczysz się przez praktykę.

To -- you learn by envisioning yourself

Uczysz się, widząc siebie

as a scientist,

jako naukowca.

and then you learn to envision yourself as a scientist.

Uczysz się by widzieć siebie naukowcem.

The next step is to learn the capability

Następnie musisz nauczyć się

to make yourself a scientist.

jak stać się naukowcem.

You have to have those steps. If you have --

To niezbędne kroki.

It's easy to get kids interested in science.

Tak łatwo zainteresować dzieci nauką.

It's hard to get them to envision themselves as a scientist,

Trudno wpoić im, że mogą być naukowcami,

which involves standing up in front of people like we're doing here at this symposium

bo widzą ich jak stoją przed innymi na sympozjach

and presenting something as a knowledgeable person,

i wygłaszają mądre prelekcje,

and then seeing yourself in the role as a scientist

muszą zobaczyć w tym siebie,

and giving yourself the tools to pursue that.

i poznać narzędzia by to osiągnąć.

And so, that's what we're going to do. We're planning a permanent home in Chicago.

To zrobimy. Będziemy mieć siedzibę w Chicago.

We have lots of ideas, but I guarantee you this one thing --

Mamy dużo pomysłów.

and I've talked to some people here at TED --

Rozmawiałem z ludźmi z TED...

it's not going to look like anything you've seen before.

To będzie coś całkowicie nowego.

It's going to be part-school, part-museum hall,

To po części szkoła, muzeum,

part-conservatory, part-zoo,

schronisko, zoo i odpowiedź na pytanie:

and part of an answer to the problem

Jak zainteresować dzieci nauką?

of how you interest kids in science.

Jak zainteresować dzieci nauką?

Thank you very much.

Bardzo dziękuję.