Your body was forged in the spectacular death of stars | Enrico Ramirez-Ruiz

Translator: Ivana Korom Reviewer: Krystian Aparta

Translator: Dijana Velkovska Reviewer: Mimi Vojnovska

We are all atomically connected.

Сите сме атомски поврзани.

Fundamentally, universally.

Фундаментално, универзално.

But what does that mean?

Но што значи тоа?

I'm an astrophysicist, and as such,

Јас сум астрофизичар, и како таков

it is my responsibility to trace the cosmic history

моја одговорност е да ја следам космичката историја

of every single one of your atoms.

на секој поединечен ваш атом.

In fact, I would say

Всушност, би рекол

that one of the greatest achievements of modern astronomy

дека едно од најголемите постигнувања на модерната астрономија

is the understanding of how our atoms were actually put together.

е согледувањето како всушност нашите атоми биле соединети.

While hydrogen and helium were made

Додека водородот и хелиумот биле создадени

during the first two minutes of the big bang,

во текот на првите 2 минути на Големата експлозија,

the origin of heavy elements,

потеклото на потешките елементи,

such as the iron in your blood, the oxygen we're breathing,

како што е железото во крвта, кислородот што го вдишуваме,

the silicone in your computers,

силициумот во вашите компјутери.

lies in the life cycle of stars.

лежи токму во животниот циклус на ѕвездите

Nuclear reactions take lighter elements and transform them into heavier ones,

Нуклеарните реакции земаат полесни елементи и ги трансформираат во потешки,

and that causes stars to shine

и тоа го предизикува блескањето на ѕвездите

and ultimately explode,

и нивното конечно експлодирање,

therefore enriching the universe with these heavy elements.

што како резултат го збогатува универзумот со овие потешки елементи.

So without stellar death

Значи, без ѕвездената смрт

there would be no oxygen

не би го имало кислородот

or other elements heavier than hydrogen and helium,

или другите елементи потешки од водородот и хелиумот,

and therefore, there would be no life.

па оттука не би имало ни живот.

There are more atoms in our bodies

Во нашите тела има повеќе атоми

than stars in the universe.

одошто ѕвезди во универзумот.

And these atoms are extremely durable.

И овие атоми се исклучително издржливи.

The origins of our atoms

Потеклото на нашите атоми

can be traceable to stars that manufactured them in their interiors

може да се проследи до ѕвезди кои ги произвеле во нивната внатрешност

and exploded them all across the Milky Way,

и ги расфрлале ширум Млечниот пат,

billions of years ago.

пред милијарди години.

And I should know this,

И секако, јас би го знаел ова,

because I am indeed a certified stellar mortician.

затоа што сум сертифициран ѕвезден погребник.

(Laughter)

(Смеа)

And today, I want to take you on a journey that starts in a supernova explosion

И денес, сакам да ве однесам на патување кое започнува со експлозија

and ends with the air that we're breathing right now.

на супернова и завршува со воздухот кој го дишеме токму сега.

So what is our body made of?

Од што е изградено нашето тело?

Ninety-six percent consists of only four elements:

Деведесет и шест проценти се состојат од само 4 елемента:

hydrogen, carbon, oxygen and nitrogen.

водород, јаглерод, кислород и азот.

Now the main character of this cosmic tale is oxygen.

Главниот лик на оваа космичка приказна е кислородот.

Not only is the vast majority of our bodies made of oxygen,

Освен тоа што огромен дел од нашите тела е направен од кислород,

but oxygen is the one element fighting to protect life on earth.

туку кислородот е оној елемент кој се бори да го заштити животот на планетата

The vast majority of oxygen in the universe

Поголемиот дел од кислородот во универзумот

was indeed produced over the entire history of the universe

бил всушност произведен во текот на целата историја на универзумот

in these supernova explosions.

во овие супернова екплозии.

These supernova explosions signal the demise of very massive stars.

Овие супернова експлозии ја означуваат смртта на огромни ѕвезди.

And for a brilliant month,

И во текот на еден извонреден месец,

one supernova explosion can be brighter than an entire galaxy

една супернова експлозија може да свети повеќе отколку цела галаксија

containing billions of stars.

која содржи милијарди ѕвезди.

That is truly remarkable.

Навистина извонредно.

That is because massive stars burn brighter

Затоа што огромните ѕвезди горат посветло

and have a spectacular death, compared to other stars.

и имаат поспектакуларна смрт од останатите ѕвезди.

Nuclear fusion is really the lifeblood of all stars,

Нуклеарната фузија е всушност животната крв на сите ѕвезди,

including the sun,

вклучувајќи го и Сонцето.

and as a result is the root source of all the energy on earth.

и како резултат таа е изворот на сета енергија на Земјата.

You can think of stars as these fusion factories

Можете да ги замислите ѕвездите како фабрики за фузија

which are powered by smashing atoms together

кои се напојуваат преку судирите на атомите

in their hot and dense interiors.

во нивната жешка и густа внатрешност.

Now, stars like our sun,

Ѕвезди како нашето Сонце,

which are relatively small,

кои се релативно мали,

burn hydrogen into helium,

го претвораат водородот во хелиум,

but heavier stars of about eight times the mass of the sun

но потешките ѕвезди со маса 8-пати поголема од Сонцето

continue this burning cycle

го продолжуваат циклусот на горење

дури и откако ќе се потроши хелиумот во нивните јадра.

even after they exhausted their helium in their cores.

So at this point,

И сега,

the massive star is left with a carbon core,

огромната ѕвезда е останата со јаглеродно јадро,

which, as you know, is the building block of life.

кое, како што знаете, е основна компонента на животот.

This carbon core continues to collapse

Ова јаглеродно јадро продолжува да колабира

and as a result, the temperature increases,

и како резултат, има покачување на температурата,

which allows further nuclear reactions to take place,

што дозволува да се случуваат други нуклеарни реакции,

and carbon then burns into oxygen,

потоа јаглеродот преминува во кислород,

into neon, silicon, sulphur

во неон, силициум, сулфур

and ultimately iron.

и конечно во железо.

And iron is the end.

И железото е крајот.

Why?

Зошто?

Because iron is the most bound nuclei in the universe,

Бидејќи железото има најврзано јадро во универзумот,

which means that we cannot extract energy by burning iron.

што значи дека не можеме да извлечеме енергија горејќи железо.

So when the entire core of the massive star is made of iron,

Тогаш кога целото јадро на огромната ѕвезда е составено од железо,

it's run out of fuel.

таа снемува гориво.

And that's an incredibly bad day for a star.

И тоа е неверојатно лош ден за една ѕвезда

(Laughter)

(Смеа)

Without fuel, it cannot generate heat,

Без гориво, не може да генерира топлина,

and therefore gravity has won the battle.

и поради тоа гравитацијата победува во битката.

The iron core has no other choice but to collapse,

Железното јадро нема друг избор, освен да се сплеска,

reaching incredibly high densities.

достигнувајќи неверојатни густини.

Think of 300 million tons

Замислете 300 милиони тони

reduced to a space the size of a sugar cube.

смалени на простор голем колку една коцка шеќер.

At these extreme high densities, the core actually resists collapse,

Со овие екстремно големи густини, јадрото всушност дава отпор на распаѓањето

and as a result,

и како резултат,

all of this infalling material bounces off the core.

целиот овој материјал отскокнува од јадрото.

And this dramatic bounce,

И овој драматичен отскок,

which happens in a fraction of a second or so,

кој се случува во една фракција од секундата,

is responsible for ejecting the rest of the star in all directions,

е одговорен за отфрлување на остатокот од ѕвездата во сите насоки,

ultimately forming a supernova explosion.

најпосле формирајќи супернова експлозија.

So, sadly, from the perspective of an astrophysicist,

Но, за жал, од перспектива на астрофизичар,

the conditions in the centers of these exploding stars

условите во центрите на ѕвездите кои експлодираат

cannot be recreated in a laboratory.

не можат да се рекреираат во лабораторија.

(Laughter)

(Смеа)

Now, thankfully for humanity, we're not able to do that.

За среќа на човештвото, не сме способни да го направиме тоа.

(Laughter)

(Смеа)

But what does that mean?

Но што значи тоа?

That means that as astrophysicists,

Значи дека како астрофизичари,

we have to rely on sophisticated computer simulations

треба да се потпираме на софистицирани компјутерски симулации

in order to understand these complex phenomena.

за да може да ги разбереме овие комплексни феномени.

These simulations can be used to really understand how gas behaves

Овие симулации можат да бидат искористени за да се сфати како гасот се однесува

under such extreme conditions.

под такви екстремни услови.

И да бидат искористени да одговорат на важни прашања

And can be used to answer fundamental questions

like, "What ultimately disrupted the massive star?"

како, „Што крајно ја раскинува масивната ѕвезда?"

"How is it that this implosion can be reversed into an explosion?"

„Како оваа имплозија може да се претвори во експлозија?"

There's a huge amount of debate in the field,

Има куп дебати во астрономското подрачје,

but we all agree that neutrinos,

но сите се согласуваме дека неутрините,

which are these elusive elementary particles,

кои се едни 'недофатиливи' елементарни честички,

play a crucial role.

имаат многу важна улога.

Yeah?

Да?

I'm about to show you one of those simulations.

Сега ќе ви покажам една од тие симулации.

So neutrinos are produced in huge numbers once the core collapses.

Значи неутрините се создаваат во големи количини штом се распадне јадрото.

And in fact,

Всушност,

they are responsible for transferring the energy in this core.

тие се одговорни за трансферот на енергија во јадрото.

Like thermal radiation in a heater,

Како термичката радијација во греалка,

neutrinos pump energy into the core,

неутрините пумпаат енергија во јадрото,

increasing the possibility of disrupting the star.

зголемувајќи ја можноста за пореметување на ѕвездата.

In fact, for about a fraction of a second,

Всушност, во една фракција од секундата

neutrinos pump so much energy

неутрините пумпаат толку многу енергија

that the pressure increases high enough that a shock wave is produced

што притисокот се крева доволно високо за да се формира шок бран

and the shock wave goes and disrupts the entire star.

кој потоа ја раскинува целата ѕвезда.

And it is in that shock wave where elements are produced.

И во тој шок бран, всушност, се создаваат елементите.

So thank you, neutrinos.

Фала ви, неутрини.

(Laughter)

(Смеа)

Supernovas shine bright,

Суперновите светат силно,

and for a brief period of time,

и за краток период на време,

they radiate more energy than the sun will in its entire lifetime.

зрачат повеќе енергија од онаа што Сонцето ја зрачи цел свој животен век.

That point of light that you see there,

Онаа точка светлина која што ја гледате,

which was certainly not there before,

која што сигурно не беше таму претходно,

burns like a beacon,

гори како светилник,

clearly indicating the position where the massive star has died.

јасно означувајќи ја позицијата на смрт на масивната ѕвезда.

In a galaxy like our own Milky Way,

Во галаксија како нашиот Млечен Пат,

we estimate that about once every 50 years,

проценуваме дека отприлика еднаш во секои 50 години,

a massive star dies.

една масивна ѕвезда умира.

This implies that somewhere in the universe,

Ова значи дека некаде во универзумот,

there's a supernova explosion every second or so.

секоја секунда има по една супернова експлозија.

And thankfully for astronomers,

И за среќа на астрономите,

some of them are actually found relatively close to earth.

некои од нив се пронајдени во релативна близина на Земјата.

Various civilizations recorded these supernova explosions

Различни цивилизации ги имаат забележано овие супернова екплозии

long before the telescope was invented.

долго време пред да се измисли телескопот

The most famous of all of them

Најпозната од нив е најверојатно

is probably the supernova explosion that gave rise to the Crab Nebula.

супернова експлозијата која ја создаде Раковидната Маглина.

Yeah?

Да?

Korean and Chinese astronomers recorded this supernova in 1054,

Корејски и Кинески астрономи ја забележаа оваа супернова во 1054,

as did, almost certainly, Native Americans.

сигурно како што забележале и домородците во Америка.

This supernova happened about 5,600 light-years away from earth.

Оваа супернова се одиграла околу 5,600 светлосни години подалеку од Земјата

And it was so incredibly bright

И била толку неверојатно сјајна

that astronomers could see it during the day.

што астрономите можеле да ја видат и преку ден.

And it was visible to the naked eye for about two years in the night sky.

Била видлива со голо око на ноќното небо отприлика уште две години.

Fast forward 1,000 years or so later, and what do we see?

Околу 1,000 години подоцна, што можеме да видиме?

We see these filaments that were blasted by the explosion,

Можеме да видиме нишки кои беа експлодирани,

moving at 300 miles per second.

движејќи се 400 километри во секунда.

These filaments are essential for us to understand

Овие нишки се од суштинско значење за да разбереме

how massive stars die.

како масивните ѕвезди умираат.

The image that you see there

Сликата која ја гледате

was assembled by the Hubble Space Telescope

беше составена од вселенскиот телескоп Хабл

over a span of three months.

во текот на три месеци.

And it is incredibly important to astronomers

И е неверојатно важна за астрономите

because it ultimately carries the chemical legacy

бидејќи го носи хемиското наследство

of the star that exploded.

на ѕвездата која експлодирала.

The orange filaments that you see there are the tattered remains of the star,

Портокаловите нишки кои ги гледате, се раскинати остатоци од ѕвездата,

and are made primarily of hydrogen,

и главно содржат водород,

while the blue and red filaments that you see

додека сините и црвените нишки кои ги гледате

are the freshly synthesized oxygen.

се всушност свежо синтетизиран кислород.

So studying supernova remnants, like the Crab Nebula,

Така што, проучување на остатоци од супернова, како Раковидната Маглина,

allowed astronomers to firmly conclude

им овозможи на астрономите цврсто да заклучат

that the vast majority of oxygen on earth was produced by supernova explosions

дека огромен дел од кислородот на Земјата бил создаден од супернова експлозии

over the history of the universe.

во текот на историјата на универзумот.

And we can estimate

И може да процениме

that in order to assemble all the atoms of oxygen in our body,

дека за да може да се сврзат сите атоми на кислород во нашето тело,

it took on the order of a 100 million supernova.

биле потребни 100 милиони супернова експлозии.

So every bit of you, or at least the majority of it,

Секој дел од вас, барем поголемиот дел,

came from one of these supernova explosions.

е произлезен од една од тие супернова експлозии.

So now you may be wondering,

Сега можеби се прашувате,

how is it that these atoms

како овие атоми

that were generated in such extreme conditions

кои биле генерирани во толку екстремни услови

ultimately took residence in our body?

на крајот успеале да се сместат во нашето тело?

So I want you to follow the thought experiment.

Сакам да го следите мисловниот експеримент.

Imagine that we're in the Milky Way, and a supernova happens.

Замислете дека сме во Млечниот Пат, и одеднаш настанува супернова.

It blasted tons and tons of oxygen atoms

Таа експлодира тони кислородни атоми

almost into empty space.

во скоро празна вселена.

A few of them were able to be assembled in a cloud.

Неколку од нив се собираат во облак.

Now, 4.5 billion years ago,

Пред 4.5 милијарди години,

something unsettled that cloud and caused it to collapse,

нешто го наруши тој облак и предизвика негово распаѓање,

forming the sun in its center and the solar system.

формирајќи го Сонцето во неговиот центар и Сончевиот систем.

So the sun, the planets and life on earth

Сонцето, планетите и животот на Земјата

depend on this beautiful cycle

зависат од овој прекрасен циклус

of stellar birth, stellar death and stellar rebirth.

на ѕвездено раѓање, умирање и преродба.

And this continues the recycling of atoms in the universe.

И ова го продолжува рециклирањето на атоми во универзумот.

And as a result, astronomy and chemistry are intimately connected.

И како резултат, астрономијата и хемијата се интимно поврзани.

We are life forms that have evolved to inhale the waste products of plants.

Ние сме живи облици кои еволуирале

да го вдишуваме отпадниот материјал на растенијата.

But now you know

Но сега знаете

that we also inhale the waste products of supernova explosions.

дека исто така го вдишуваме отпадниот материјал од супернова експлозии.

(Laughter)

(Смеа)

So take a moment, inhale.

Земете секунда, вдишете.

An oxygen atom has just gone into your body.

Атом на кислород само што влезе во вашето тело.

It is certain that that oxygen [atom]

Со сигурност, тој кислороден атом

remembers that it was in the interior of a star

памети дека бил дел од внатрешноста на ѕвезда

and it was probably manufactured by a supernova explosion.

и најверојатно бил создаден од супернова експлозија.

This atom may have traveled the entire solar system

Можно е овој атом да патувал низ целиот Сончев систем

until it splashed on earth,

пред да слета на Земјата,

long before reaching you.

долго пред да стигне до вас.

When we breathe,

Кога дишеме,

we use hundreds of liters of oxygen every day.

секојдневно искористуваме стотици литри кислород.

So I'm incredibly lucky to be standing in front of this beautiful audience,

Јас имам неверојатна среќа да стојам пред оваа прекрасна публика,

but I'm actually stealing your oxygen atoms.

но јас всушност ги крадам вашите кислородни атоми.

(Laughter)

(Смеа)

And because I'm speaking to you,

И затоа што ви се обраќам,

I'm giving you some of them back, that once resided in me.

дел од нив кои биле од мене, ви ги давам назад.

So breathing, yeah,

Така што дишењето

participates in this beautiful exchange of atoms.

учествува во оваа прекрасна размена на атоми.

And you can then ask,

И можете да прашате,

"Well, how many atoms in our body once belonged to Frida Kahlo?"

“Тогаш, колку атоми од нашите тела некогаш и припаѓале на Фрида Кало?“

(Laughter)

(Смеа)

About 100,000 of them.

Околу 100,000 од нив.

100,000 more probably belonged to Marie Curie,

Други 100,000 најверојатно и припаѓале на Марија Кири,

100,000 more to Sally Ride,

други 100,000 на Сели Рејд,

or whoever you want to think of.

и на кој и да помислите.

So breathing is not only filling our lungs with cosmic history,

Дишењето не е само полнење на нашите бели дробови со вселенска историја,

but with human history.

туку и со човечка историја.

I would like to end my talk by sharing a myth

Би сакал да го завршам мојот говор споделувајќи еден мит

that is very close to my heart.

кој ми е многу драг.

A myth from the Chichimeca culture,

Мит од Чичименската култура,

which is a very powerful Mesoamerican culture.

која е многу моќна Мезоамериканска култура.

And the Chichimecas believe

Чичименците верувале

that our essence was assembled in the heavens.

дека нашата суштина била составена во небесата.

And on its journey towards us,

И на нејзиното патување до нас,

it actually fragmented into tons of different pieces.

всушност се распаднала на многу мали делови.

So my abuelo used to say,

Мојот дедо ми кажуваше,

"One of the reasons you feel incomplete

“Една од причините зошто се чувствуваш нецелосно

is because you are missing your pieces."

е бидејќи ти фалат делови.“

(Laughter)

(Смеа)

"But don't be fooled by that.

“Но немој тоа да те измами.

You've been given an incredible opportunity of growth.

Дадена ти е неверојатна можност за развивање.

Why?

Зошто?

Because it's not like those pieces were scattered on earth

Не затоа што тие делови биле расфрлани на Замјата

and you have to go and pick them up.

и ти треба да одиш и да ги собираш.

No, those pieces fell into other people.

Не, тие делови се дел од други луѓе.

And only by sharing them you will become more complete.

И само ако ги споделувате, можете да станете целосни.

Yes, during your life,

Да, во твојот живот,

there's going to be individuals that have these huge pieces

ке има индивидуи кои ги имаат тие големи делови

that make you feel whole.

што ќе направат да се чуствуваш целосен.

But in your quest of being complete,

Но во твојата потрага по остварување комплетност,

you have to treasure and share every single one of those pieces."

треба да го негуваш и споделуваш секое од тие делови.“

Sounds a lot like the story of oxygen to me.

Мене ми звучи многу како приказната за кислородот.

(Laughter)

(Смеа)

Which started in the heavens in a supernova explosion,

Која започна во небесата во супернова експлозија

and continues today,

и продолжува денес,

within the confines of our humanity.

во границите на нашето човештво.

Our atoms in our body have embarked on an epic odyssey,

Атомите во нашите тела започнале такво епско патешествие,

with time spans from billions of years to mere centuries,

со временски распон од милијарда години до само неколку векови,

all leading to you,

стигнувајќи до тебе,

all of you,

до сите вас,

witnesses of the universe.

сведоци на универзумот.

Thank you.

Ви благодарам.

(Applause)

(Аплауз)