Your body was forged in the spectacular death of stars | Enrico Ramirez-Ruiz

Translator: Ivana Korom Reviewer: Krystian Aparta

Çeviri: Bahar Yavuzsüslü Gözden geçirme: Ezgisu Karakaya

We are all atomically connected.

Atomsal olarak birbirimize bağlıyız.

Fundamentally, universally.

Hem temelde hem de evrensel olarak.

But what does that mean?

Peki bu ne anlama geliyor?

I'm an astrophysicist, and as such,

Ben bir astrofizikçiyim.

it is my responsibility to trace the cosmic history

İşim, bizleri oluşturan her bir atomun

of every single one of your atoms.

kozmik tarihini araştırmak.

In fact, I would say

Aslına bakarsanız

that one of the greatest achievements of modern astronomy

modern astronominin en büyük başarılarından biri,

is the understanding of how our atoms were actually put together.

bizi oluşturan atomların nasıl bir araya geldiğini anlamasıdır.

While hydrogen and helium were made

Hidrojen ve helyum,

during the first two minutes of the big bang,

Büyük Patlama'nın ilk iki dakikasında ortaya çıkarken

the origin of heavy elements,

kanımızdaki demir, soluduğumuz oksijen

such as the iron in your blood, the oxygen we're breathing,

ve bilgisayarlarımızdaki silikon gibi

the silicone in your computers,

ağır elementlerin kökeni

lies in the life cycle of stars.

yıldızların hayat döngüsüne kadar uzanmakta.

Nuclear reactions take lighter elements and transform them into heavier ones,

Nükleer reaksiyonlar, hafif elementleri ağır olanlara dönüştürür.

and that causes stars to shine

Bu da yıldızların parlamasına

and ultimately explode,

ve nihayetinde patlamasına yol açar.

therefore enriching the universe with these heavy elements.

Böylece evreni bu tür ağır elementlerle zenginleştirir.

So without stellar death

Yıldız ölümleri olmadan

there would be no oxygen

oksijen açığa çıkamaz.

or other elements heavier than hydrogen and helium,

Hidrojen ve helyumdan ağır diğer elementler oluşamaz.

and therefore, there would be no life.

Bu durumda yaşam da mümkün olmaz.

There are more atoms in our bodies

Vücudumuzda, evrendeki yıldızlarda bulunandan

than stars in the universe.

daha fazla atom bulunmakta.

And these atoms are extremely durable.

Bu atomlar oldukça dayanıklı.

The origins of our atoms

Atomlarımızın kökeni,

can be traceable to stars that manufactured them in their interiors

milyarlarca yıl önce onları bünyesinde oluşturan

and exploded them all across the Milky Way,

ve patlayarak onları Samanyolu'na saçan

billions of years ago.

yıldızlara dek takip edilebilmekte.

And I should know this,

Bunu biliyorum

because I am indeed a certified stellar mortician.

çünkü yıldız ölümleri konusunda uzmanım.

(Laughter)

(Kahkaha)

And today, I want to take you on a journey that starts in a supernova explosion

Sizi süpernova patlamasıyla başlayan

ve şu anda soluduğumuz havaya dek uzanan bir yolculuğa çıkarmak için buradayım.

and ends with the air that we're breathing right now.

So what is our body made of?

Vücudumuz nelerden oluşuyor?

Ninety-six percent consists of only four elements:

Vücudumuzun yüzde doksan altısı yalnızca dört elementten oluşur:

hydrogen, carbon, oxygen and nitrogen.

hidrojen, karbon, oksijen ve nitrojen.

Now the main character of this cosmic tale is oxygen.

Kozmik hikayemizin ana kahramanı oksijendir.

Not only is the vast majority of our bodies made of oxygen,

Oksijen yalnızca vücudumuzun büyük kısmını oluşturmakla kalmaz,

but oxygen is the one element fighting to protect life on earth.

aynı zamanda dünyada yaşamın mümkün olmasını da sağlar.

The vast majority of oxygen in the universe

Evrendeki oksijenin çok büyük bir kısmı

was indeed produced over the entire history of the universe

bütün tarih boyunca

bu süpernovalar aracılığıyla üretilmiş bulunmakta.

in these supernova explosions.

These supernova explosions signal the demise of very massive stars.

Bu patlamalar çok büyük yıldızların ölümünün habercisi.

And for a brilliant month,

Parlak bir ay boyunca

one supernova explosion can be brighter than an entire galaxy

yalnız bir patlama, içerisinde milyarlarca yıldız bulunan bir galaksiden

containing billions of stars.

daha parlak olabilir.

That is truly remarkable.

Bu gerçekten olağanüstü bir durum.

That is because massive stars burn brighter

Çünkü büyük yıldızlar, diğer yıldızlara göre

and have a spectacular death, compared to other stars.

yanarken daha çok ışık saçar ve daha görkemli ölür.

Nuclear fusion is really the lifeblood of all stars,

Nükleer füzyon, Güneş de dahil olmak üzere

including the sun,

birçok yıldızın yaşam kaynağıdır.

and as a result is the root source of all the energy on earth.

Haliyle dünyadaki tüm enerjinin de kaynağı.

You can think of stars as these fusion factories

Yıldızları, sıcak ve yoğun bünyelerinde

which are powered by smashing atoms together

atomları parçalayarak güç toplayan

in their hot and dense interiors.

füzyon fabrikaları olarak düşünebilirsiniz.

Now, stars like our sun,

Güneş gibi yıldızlar

which are relatively small,

nispeten daha küçüktür.

burn hydrogen into helium,

Hidrojen yakarak helyum verirler.

but heavier stars of about eight times the mass of the sun

Güneş'ten yaklaşık sekiz kat daha ağır yıldızlar ise

continue this burning cycle

çekirdeklerindeki helyum tükense bile

even after they exhausted their helium in their cores.

yanmaya devam ederler.

So at this point,

Demek istediğim,

the massive star is left with a carbon core,

yalnızca karbon çekirdeği kalan o büyük yıldız

which, as you know, is the building block of life.

sizin de bildiğiniz üzere, hayatın yapı taşıdır.

This carbon core continues to collapse

Bu karbon çekirdek içe doğru çökmeye devam eder.

and as a result, the temperature increases,

Bunun sonucunda sıcaklığı artar.

which allows further nuclear reactions to take place,

Bu da yeni nükleer reaksiyonların oluşmasına imkan sağlar.

and carbon then burns into oxygen,

Böylece karbon yanar;

into neon, silicon, sulphur

oksijen, neon, silikon, sülfür

ve bunlara ek olarak demir açığa çıkar.

and ultimately iron.

And iron is the end.

Demir son duraktır.

Why?

Neden mi?

Because iron is the most bound nuclei in the universe,

Çünkü demir, evrendeki en bağlı çekirdeklere sahip.

which means that we cannot extract energy by burning iron.

Demiri yakarak enerji üretmek mümkün değil.

So when the entire core of the massive star is made of iron,

Haliyle büyük bir yıldızın tüm çekirdeği demirden oluştuğu zaman

it's run out of fuel.

yakıtı bitmiş demektir.

And that's an incredibly bad day for a star.

Bu da bir yıldız için son derece tatsız bir durum.

(Laughter)

(Kahkaha)

Without fuel, it cannot generate heat,

Yakıt olmadan yıldız ısı üretemez.

and therefore gravity has won the battle.

Bu nedenle yer çekimi bu savaştan galip çıkar.

The iron core has no other choice but to collapse,

Demirden oluşan çekirdeğin,

aşırı derecede yoğunlaşarak içe doğru çökmekten başka şansı yoktur.

reaching incredibly high densities.

Think of 300 million tons

300 milyon tonluk bir maddenin

reduced to a space the size of a sugar cube.

bir küp şeker boyutuna küçüldüğünü düşünün.

At these extreme high densities, the core actually resists collapse,

Yoğunluk çok fazla arttığı zaman çekirdek çökmeye direnebilir.

and as a result,

Bunun sonucunda da

all of this infalling material bounces off the core.

çekirdekteki tüm maddeler dışarı doğru saçılır.

And this dramatic bounce,

Birkaç saniye süren bu dramatik saçılma

which happens in a fraction of a second or so,

yıldızın geri kalanının tüm yönlere doğru dışarı taşınmasına yol açar.

is responsible for ejecting the rest of the star in all directions,

Buna bağlı olarak

ultimately forming a supernova explosion.

süpernova patlaması oluşur.

So, sadly, from the perspective of an astrophysicist,

Astrofizikçiler için ne kadar üzücü olsa da

the conditions in the centers of these exploding stars

patlayan yıldızların merkezinde gözlenen bu durum

cannot be recreated in a laboratory.

laboratuvar ortamında canlandırılamaz.

(Laughter)

(Kahkaha)

Now, thankfully for humanity, we're not able to do that.

İnsanlık adına şükürler olsun ki bunu yapmamız mümkün değil.

(Laughter)

(Kahkaha)

But what does that mean?

Peki bu ne demek?

That means that as astrophysicists,

Astrofizikçiler olarak

we have to rely on sophisticated computer simulations

bu karmaşık fenomeni anlayabilmek için

in order to understand these complex phenomena.

geliştirilmiş bilgisayar simülasyonlarına başvurmak zorundayız.

These simulations can be used to really understand how gas behaves

Bu simülasyonlar sayesinde, söz konusu ekstrem durumlarda

gazların verdikleri tepkiyi gözlemleyebiliyoruz.

under such extreme conditions.

And can be used to answer fundamental questions

"Büyük yıldızların çökmesine yol açan ne?"

like, "What ultimately disrupted the massive star?"

"İçe doğru çöküş nasıl patlamaya dönüştürülebilir?"

"How is it that this implosion can be reversed into an explosion?"

gibi önemli soruların cevaplarına ulaşabiliyoruz.

There's a huge amount of debate in the field,

Bu, tartışmaya son derece açık bir konu.

but we all agree that neutrinos,

Ancak hepimiz hemfikiriz ki

which are these elusive elementary particles,

nötrino adı verilen karmaşık temel parçacıklar

play a crucial role.

bu konuda hayati rol oynuyor.

Yeah?

Tamam mı?

I'm about to show you one of those simulations.

Şimdi size bu simülasyonlardan birini göstereceğim.

So neutrinos are produced in huge numbers once the core collapses.

Çekirdek çökmeye başladığı zaman çok sayıda nötrino üretiliyor.

And in fact,

Bununla birlikte

they are responsible for transferring the energy in this core.

çekirdekte enerjinin iletilmesini de nötrinolar sağlıyor.

Like thermal radiation in a heater,

Bir ısıtıcıdaki termal radyasyon gibi

neutrinos pump energy into the core,

nötrinolar da çekirdeğe enerji pompalıyor

increasing the possibility of disrupting the star.

ve yıldızın çökme ihtimalini arttırıyor.

In fact, for about a fraction of a second,

Yaklaşık bir saniyelik zaman diliminde

neutrinos pump so much energy

nötrinolar öyle çok enerji pompalar ki

that the pressure increases high enough that a shock wave is produced

basınç, bir şok dalgası açığa çıkaracak kadar yükselir.

and the shock wave goes and disrupts the entire star.

Bu şok dalgası yıldızın tamamen çökmesine sebep olur.

And it is in that shock wave where elements are produced.

Tüm bu elementler bu şok dalgasının içerisinde üretilir.

So thank you, neutrinos.

Çok yaşayın nötrinolar.

(Laughter)

(Kahkaha)

Supernovas shine bright,

Süpernovalar oldukça parlak

and for a brief period of time,

ve kısa süreliğine

they radiate more energy than the sun will in its entire lifetime.

Güneş'in tüm ömrü boyunca saçtığından fazla enerji saçarlar.

That point of light that you see there,

Daha önce kesinlikle orada olmayan

which was certainly not there before,

yukarıda gördüğünüz o parlak nokta

burns like a beacon,

bir fener gibi yanıyor,

clearly indicating the position where the massive star has died.

büyük bir yıldızın öldüğü yeri işaret ediyor.

In a galaxy like our own Milky Way,

Samanyolu gibi bir galakside

we estimate that about once every 50 years,

yaklaşık her elli yılda

a massive star dies.

bir büyük yıldız ölüyor.

This implies that somewhere in the universe,

Bu da demektir ki evrende bir yerlerde

there's a supernova explosion every second or so.

her birkaç saniyede süpernova patlaması yaşanıyor.

And thankfully for astronomers,

Gökbilimciler açısından sevindirici olan ise

some of them are actually found relatively close to earth.

bu patlamaların bazılarının dünyaya nispeten yakın gerçekleşmesi.

Various civilizations recorded these supernova explosions

Teleskobun icadından uzun zaman önce

long before the telescope was invented.

çeşitli uygarlıklar bu süpernovaları kayıt altına almıştır.

The most famous of all of them

Bunlardan en bilineni ise

is probably the supernova explosion that gave rise to the Crab Nebula.

Yengeç Nebulası'nın oluşmasına yol açan süpernova patlamasıdır.

Yeah?

Tamam mı?

Korean and Chinese astronomers recorded this supernova in 1054,

Koreli ve Çinli gökbilimciler ile büyük ihtimalle Yerli Amerikalılar,

as did, almost certainly, Native Americans.

bu süpernovayı 1054 yılında kayıt altına aldı.

This supernova happened about 5,600 light-years away from earth.

Söz konusu patlama dünyadan yaklaşık 5 bin 600 ışık yılı uzakta gerçekleşti.

And it was so incredibly bright

Bu süpernova o denli parlaktı ki

that astronomers could see it during the day.

gökbilimciler onu gündüz de görebiliyordu.

And it was visible to the naked eye for about two years in the night sky.

Neredeyse iki yıl boyunca geceleri çıplak gözle onu görmek mümkündü.

Fast forward 1,000 years or so later, and what do we see?

Şimdi bin yıl kadar ileri gidelim, ne görüyoruz?

We see these filaments that were blasted by the explosion,

Saniyede 482 km hızla hareket eden patlamanın

moving at 300 miles per second.

açığa çıkardığı bazı şeritler görmekteyiz.

These filaments are essential for us to understand

Bu şeritler, büyük yıldızların nasıl öldüğünü anlamamız için

how massive stars die.

son derece önemli bilgiler taşıyor.

The image that you see there

Karşınızdaki bu görüntü

was assembled by the Hubble Space Telescope

Hubble Uzay Teleskobu aracılığıyla

over a span of three months.

üç aylık bir sürede kaydedildi.

And it is incredibly important to astronomers

Bunlar gökbilimciler için oldukça önemli

because it ultimately carries the chemical legacy

zira patlayan bu yıldızın kimyasal geçmişine dair

of the star that exploded.

nihai bilgiler taşıyor.

The orange filaments that you see there are the tattered remains of the star,

Gördüğünüz turuncu şeritler, yıldızdan arda kalan kalıntılar

and are made primarily of hydrogen,

ve çoğunlukla hidrojenden oluşuyor.

while the blue and red filaments that you see

Mavi ve kırmızı şeritler ise

are the freshly synthesized oxygen.

yeni sentezlenmiş oksijenler.

So studying supernova remnants, like the Crab Nebula,

Yengeç Nebulası gibi süpernova kalıntılarını araştırmak,

allowed astronomers to firmly conclude

gökbilimcilerin evren tarihi boyunca dünyadaki oksijenin büyük kısmının

that the vast majority of oxygen on earth was produced by supernova explosions

süpernovalar tarafından üretildiğini

over the history of the universe.

anlamasına yardımcı oldu.

And we can estimate

Yani tahminen,

that in order to assemble all the atoms of oxygen in our body,

vücudumuzdaki tüm oksijen atomlarının bir araya gelmesi için

it took on the order of a 100 million supernova.

yaklaşık 100 milyon süpernova gerçekleşmesi gerekir.

So every bit of you, or at least the majority of it,

Buna göre, her bir zerremiz ya da en azından büyük çoğunluğumuz

came from one of these supernova explosions.

söz konusu süpernova patlamalarından oluşmakta.

So now you may be wondering,

Belki şöyle diyorsunuz:

how is it that these atoms

"Nasıl oluyor da

that were generated in such extreme conditions

böyle ekstrem şartlar altında üretilen bu atomlar

ultimately took residence in our body?

vücudumuzun yapısında rol alabiliyor?"

So I want you to follow the thought experiment.

Sizinle zihin yolculuğuna çıkmak istiyorum.

Imagine that we're in the Milky Way, and a supernova happens.

Düşünün ki Samanyolu'ndayız ve bir süpernova gerçekleşiyor.

It blasted tons and tons of oxygen atoms

Bu patlamayla birlikte

almost into empty space.

uzay boşluğuna tonlarca oksijen atomu saçılıyor.

A few of them were able to be assembled in a cloud.

Bunların bazıları bir bulut oluşturabiliyor.

Now, 4.5 billion years ago,

4 buçuk milyar yıl önce,

something unsettled that cloud and caused it to collapse,

bir şey bu bulutun yapısını bozdu ve onun çökmesine yol açtı.

forming the sun in its center and the solar system.

Böylece merkezinde Güneş'i ve haliyle Güneş sistemini oluşturdu.

So the sun, the planets and life on earth

Sonuç olarak Güneş, gezegenler ve Dünya'daki yaşam

depend on this beautiful cycle

yıldızların doğumu, ölümü ve yeniden doğumundan oluşan

of stellar birth, stellar death and stellar rebirth.

bu döngüye bağlıdır.

And this continues the recycling of atoms in the universe.

Bu döngü, evrende atomların geri dönüşümlerine devam etmesini sağlar.

And as a result, astronomy and chemistry are intimately connected.

Bunun sonucunda, astronomi ve kimya yakın akrabalardır diyebiliriz.

We are life forms that have evolved to inhale the waste products of plants.

Bizler, bitkilerin atıklarını solumak üzere evrimleşmiş canlılarız.

But now you know

Ancak şimdi

that we also inhale the waste products of supernova explosions.

süpernova patlamalarının da atıklarını soluduğumuzu biliyorsunuz.

(Laughter)

(Kahkaha)

So take a moment, inhale.

Şimdi durun ve nefes alın.

An oxygen atom has just gone into your body.

Vücudunuza bir oksijen atomu girmiş oldu.

It is certain that that oxygen [atom]

Bu oksijen atomunun bir yıldızın içinde olduğunu

remembers that it was in the interior of a star

ve muhtemelen bir süpernovaya bağlı olarak oluştuğunu

and it was probably manufactured by a supernova explosion.

hatırlıyor olması kesin bir durum.

This atom may have traveled the entire solar system

Bu atom, Dünya yüzeyine çarpıp

until it splashed on earth,

bizlere ulaşmadan çok önce

long before reaching you.

tüm Güneş sistemini gezmiş olabilir.

When we breathe,

Her gün nefes aldığımızda

we use hundreds of liters of oxygen every day.

yüzlerce litre oksijen tüketiyoruz.

So I'm incredibly lucky to be standing in front of this beautiful audience,

Bu güzel seyircinin karşısında olduğum için son derece şanslıyım.

but I'm actually stealing your oxygen atoms.

Ancak gerçekte yaptığım sizlerin oksijen atomlarını çalmak.

(Laughter)

(Kahkaha)

And because I'm speaking to you,

Sizlerle konuşurken de

I'm giving you some of them back, that once resided in me.

bir zamanlar içimde bulunan bu atomların bir kısmını geri veriyorum.

So breathing, yeah,

Nefes almak da

participates in this beautiful exchange of atoms.

bu müthiş atom alışverişinin bir parçası diyebiliriz.

And you can then ask,

Şöyle düşünebilirsiniz:

"Well, how many atoms in our body once belonged to Frida Kahlo?"

"Acaba vücudumuzdaki atomların kaçı bir zamanlar Frida Kahlo'ya aitti?"

(Laughter)

(Kahkaha)

About 100,000 of them.

Yaklaşık 100 bin tanesi.

100,000 more probably belonged to Marie Curie,

Diğer 100 bini ise muhtemelen Marie Curie'ye,

100,000 more to Sally Ride,

bir 100 bin Sally Ride'a

or whoever you want to think of.

ya da kimi düşünmek isterseniz ona aitti.

So breathing is not only filling our lungs with cosmic history,

Nefes alırken ciğerlerimizi yalnızca kozmik tarihle değil

insanlık tarihiyle de doldurmuş oluyoruz.

but with human history.

I would like to end my talk by sharing a myth

Konuşmamı benim için çok anlamlı olan bir mitle

that is very close to my heart.

sonlandırmak istiyorum.

A myth from the Chichimeca culture,

Çok güçlü bir Mezoamerikan kültürü olan

which is a very powerful Mesoamerican culture.

Chichimeca kültüründen bir mit.

And the Chichimecas believe

Chichimeca halkına göre

that our essence was assembled in the heavens.

insanların özü gökyüzünde oluşturulmuş.

And on its journey towards us,

Kendimize doğru olan yolculuğumuzda

it actually fragmented into tons of different pieces.

bu öz, tonlarca farklı parçaya ayrılmış.

So my abuelo used to say,

Büyük babam derdi ki:

"One of the reasons you feel incomplete

"Kendini eksik hissetmenin bir sebebi de

is because you are missing your pieces."

parçalarının kayıp olması."

(Laughter)

(Kahkaha)

"But don't be fooled by that.

"Ancak buna aldanma.

You've been given an incredible opportunity of growth.

Gelişmek için sana inanılmaz bir fırsat sunuldu.

Why?

Neden mi?

Because it's not like those pieces were scattered on earth

Çünkü bu parçalar, gidip toplaman için

and you have to go and pick them up.

dünyaya saçılmadılar.

No, those pieces fell into other people.

Bu parçalar, başka insanlara verildi.

And only by sharing them you will become more complete.

Yalnızca onları paylaşarak kendini daha bütün hissedebilirsin.

Yes, during your life,

Hayatın boyunca

there's going to be individuals that have these huge pieces

seni tamamlanmış hissettirecek koca parçalara sahip olan

that make you feel whole.

insanlar tanıyacaksın.

But in your quest of being complete,

Tamamlanmaya giden yolda ise

you have to treasure and share every single one of those pieces."

bu parçaların her birini toplamalı ve paylaşmalısın.

Sounds a lot like the story of oxygen to me.

Bu bana oksijenin hikayesini anımsattı.

(Laughter)

(Kahkaha)

Which started in the heavens in a supernova explosion,

Bir süpernova patlamasıyla gökyüzünde başlayan

and continues today,

ve insanlık sınırları dahilinde

within the confines of our humanity.

günümüze dek süren hikayeyi.

Our atoms in our body have embarked on an epic odyssey,

Vücudumuzdaki atomlar destansı bir yolculuğa başladı.

with time spans from billions of years to mere centuries,

Milyarlarca yıldan, yüzyıllara kadar farklı zaman dilimleriyle

all leading to you,

bizlere kadar.

all of you,

Evrenin şahitleri olan

witnesses of the universe.

her birimize kadar ulaştı.

Thank you.

Teşekkür ederim.

(Applause)

(Alkış)