Garik Israelian: What's inside a star?

Translator: Arpiné Grigoryan Reviewer: Narek Melik-Barkhudarov

I have a very difficult task.

Ես մի շատ բարդ խնդիր ունեմ։

I'm a spectroscopist.

Ես սպեկտրասկոպիայի մասնագետ եմ

I have to talk about astronomy without showing you

Ես պետք է խոսեմ աստղագիտությունից առանց ցույց տալու

any single image of nebulae or galaxies, etc.

որևէ միգամածության կամ գալակտիկայի նկարն,

because my job is spectroscopy.

քանի որ իմ գործը սպեկտրասկոպիան է։

I never deal with images.

Ես նկարների հետ գործ չեմ ունենում։

But I'll try to convince you

Սակայն ես կփորձեմ ձեզ համոզել,

that spectroscopy is actually something which can

որ սպեկտրասկոպիան մի բան է,

change this world.

որն իրականում կարող է փոխել այս աշխարհը։

Spectroscopy can probably answer the question,

Սպեկտրասկոպիան հավանաբար կարող է պատասխանել այն հարցին, թե

"Is there anybody out there?"

«Արդյո՞ք այնտեղ որևէ մեկը կա»։

Are we alone? SETI.

Արդյո՞ք մենք միայնակ ենք։ SETI (այլմոլորակային բանականության փնտրում)։

It's not very fun to do spectroscopy.

Սպեկտրասկոպիան այնքան ել ուրախ զբաղմունք չէ։

One of my colleagues in Bulgaria,

Բուլղարացի իմ կոլեգաներից մեկը

Nevena Markova, spent about 20 years

Նևիանա Մարկովան մոտ 20 տարի է անցկացրել

studying these profiles.

այս ուրվագծերը ուսումնասիրելով։

And she published 42 articles

Նա 42 հոդված է հրապարակել,

just dedicated to the subject.

որոնք նվիրված են միայն այդ թեմային։

Can you imagine? Day and night, thinking,

Կարո՞ղ եք պատկերացնել։ Օր ու գիշել մտածել,

observing, the same star for 20 years

20 տարի շարունակ ուսումնասիրել միևնույն աստղը.

is incredible.

անհավատալի է։

But we are crazy. We do these things.

Սակայն մենք խենթ ենք: Մենք այսպիսի բաներ անում ենք։

(Laughter)

(Ծիծաղ)

And I'm not that far.

Ես էլ պակասը չեմ։

I spent about eight months working on these profiles.

Ես մոտ ութ ամիս եմ անցկացրել այս ուրվագծերի վրա աշխատելով։

Because I've noticed

Պատճառն այն էր, որ ես մի փոքր

a very small symmetry

համաչափություն էի նկատել

in the profile of one of the planet host stars.

մոլորակներ ունեցող աստղերի ուրվագծերում։

And I thought, well maybe there is Lithium-6 in this star,

Ես մտածում էի` դե, երևի այս աստղում Լիթիում-6 կա

which is an indication that this star

ինչը նշան է, որ այդ աստղը

has swallowed a planet.

մոլորակ է կլանել։

Because apparently you can't have this fragile isotope

Քանի որ, ըստ երևույթին, հնարավոր չէ ունենալ այդպիսի փխրուն իզոտոպ,

of Lithium-6 in the atmospheres of sun-like stars.

ինչպիսին Լիթիում-6-ն է արևի նման աստղերի մթնոլորտներում։

But you have it in planets and asteroids.

Դրանք առկա են մոլորակներում և աստերոիդների վրա։

So if you engulf planet or large number of asteroids,

Այսպիսով, կլանելով մոլորակ կամ մի քանի աստերոիդներ,

you will have this Lithium-6 isotope

աստղի սպեկտրում կարելի է ստանալ

in the spectrum of the star.

այս Լիթիում-6 իզոտոպը։

So I invested more than eight months

Այսպիսով ես անցկացրեցի ավելի քան ութ ամիս

just studying the profile of this star.

ուսումնասիրելով միայն այս աստղի սպեկտրում լիթիումի գիծը։

And actually it's amazing,

Դա իրականում զարմանալի է,

because I got phone calls from many reporters asking,

քանի որ ես շատ լրագրողներից զանգեր էի ստանում, որ հարցնում էին`

"Have you actually seen the planet going into a star?"

«Դուք իրականում տեսե՞լ եք, թե ինչպես է մոլորակը կլանվում աստղի կողմից»։

Because they thought that if you are having a telescope,

Քանի որ նրանք կարծում են, թե աստղադիտակ ունենալով,

you are an astronomer so what you are doing

աստղագետները իրականում հենց միայն զբաղված են

is actually looking in a telescope.

երկինքը աստղադիտակով դիտելով։

And you might have seen the planet going into a star.

Եվ հնարավոր է, մոլորակի` աստղի մեջ մտնելու պահ տեսնել։

And I was saying, "No, excuse me.

Ես ասում էի. «Ոչ, ներեցեք:

What I see is this one."

Ես միայն այսպիսի բան եմ տեսնում»

(Laughter)

(Ծիծաղ)

It's just incredible. Because nobody understood really.

Դա ուղղակի անհավատալի է: Ոչ ոք չէր հասկանում։

I bet that there were very few people

Վստահ եմ, որ շատ քչերը կային,

who really understood what I'm talking about.

ովքեր իսկապես հասկանում էին, թե ես ինչի մասին եմ խոսում։

Because this is the indication that the planet went into the star.

Քանի որ, հենց սա է այն ցուցիչը, որ մոլորակը մտել է աստղի մեջ։

It's amazing.

Սա զարմանալի է:

The power of spectroscopy

Սպեկտրասկոպիայի ուժը

was actually realized

դեռևս 1973 թվականին

by Pink Floyd already in 1973.

ըմբռնել էր Pink Floyd խումբը։

(Laughter)

(Ծիծաղ)

Because they actually said that

Քանի որ նրանք ասացին,

you can get any color you like

որ կարելի է ցանկացած գույն ստանալ

in a spectrum.

սպեկտրի մեջ։

And all you need is time and money

Սեփական սպեկտրոգրաֆը ստեղծելու համար

to make your spectrograph.

միայն ժամանակ և փող է հարկավոր։

This is the number one high resolution,

Սա բարձր թույլտվությամբ

most precise spectrograph on this planet, called HARPS,

ամենաճշգրիտ սպեկտրոգրաֆն է մեր մոլորակի վրա և կոչվում է HARPS,

which is actually used to detect

և այն օգտագործվել է արեգակնային համակարգից դուրս գտնվող

extrasolar planets and sound waves

աստղերի մթնոլորտներում մոլորակներ և ձայնային ալիքներ

in the atmospheres of stars.

հայտնաբերելու համար։

How we get spectra?

Ինչպե՞ս ենք ստանում սպեկտրը։

I'm sure most of you know from school physics

Վստահ եմ, ձեզանից շատերը դպրոցական ֆիզիկայից գիտեն,

that it's basically splitting a white light

որ դա ուղղակի սպիտակ լույսի

into colors.

տրոհումն է գույների։

And if you have a liquid hot mass,

Եվ եթե տաք հեղուկ զանգված ունեք՝

it will produce something which we call a continuous spectrum.

այն կստեղծի մի բան, որը մենք անվանում ենք շարունակական սպեկտր։

A hot gas is producing emission lines only,

Տաք գազը միայն արտադրում է արտանետման գծեր,

no continuum.

շարունակականություն չկա։

And if you place a cool gas in front of a

Իսկ եթե սառը գազ տեղադրեք

hot source,

տաք աղբյուրի դիմաց,

you will see certain patterns

ապա կարելի է որոշակի կաղապարներ տեսնել,

which we call absorption lines.

որոնց մենք անվանում ենք կլանման գծեր։

Which is used actually to identify chemical elements

Այն օգտագործվում է սառը նյութերում

in a cool matter,

քիմիական տարրեր ճանաչելու համար

which is absorbing exactly at those frequencies.

որոնք կլանում ճիշտ այդ հաճախականությունները։

Now, what we can do with the spectra?

Այժմ, ի՞նչ ենք մենք կարող անել այդ սպեկտրների հետ.

We can actually study line-of-sight velocities

մենք կարող ենք ուսումնասիրել տիեզերական մարմինների

of cosmic objects.

ճառագայթային (ռադիալ) արագությունները։

And we can also study chemical composition

Մենք կարող ենք նաև ուսումնասիրել

and physical parameters of stars,

աստղերի, գալակտիկաների և միգամածությունների

galaxies, nebulae.

քիմիական բաղադրությունը և ֆիզիկական հատկությունները։

A star is the most simple object.

Աստղը ամենապարզ օբյեկտն է։

In the core, we have thermonuclear reactions going on,

Միջուկում տեղի են ունենում ջերմամիջուկային ռեակցիաներ,

creating chemical elements.

որոնք ստեղծում են քիմիական տարրեր։

And we have a cool atmosphere.

Եվ ունենք սառը մթնոլորտը։

It's cool for me.

Ինձ համար դա սառն է։

Cool in my terms is three or four or five thousand degrees.

Սառը ասելով, նկատի ունեմ երեք, չորս կամ հինգ հազար աստիճան։

My colleagues in infra-red astronomy

Ինֆրակարմիր աստղիագիտությամբ զբաղվող իմ գործընկերները

call minus 200 Kelvin is cool for them.

մինուս 200 Կելվինն են անվանում սառը։

But you know, everything is relative.

Սակայն ինչպես գիտեք, ամեն ինչ հարաբերական է։

So for me 5,000 degrees is pretty cool.

Դե ինձ համար 5000 աստիճանը բավականին սառը։

(Laughter)

(Ծիծաղ)

This is the spectrum of the Sun --

Սա Արևի սպեկտրն է։

24,000 spectral lines,

24 հազար սպեկտրալ գծեր,

and about 15 percent of these lines is not yet identified.

և այս գծերի մոտ 15 տոկոսը դեռևս ճանաչված չէ։

It is amazing. So we are in the 21st century,

Դա զարմանալի է։ Լինելով 21-րդ դարում,

and we still cannot properly understand

մենք դեռևս չենք կարողանում նորմալ հասկանալ

the spectrum of the sun.

արևի սպեկտրը։

Sometimes we have to deal with

Երբեմն մենք պետք է հիմնվենք

just one tiny, weak spectral line

միայն մեկ փոքր, թույլ սպեկտրալ գծի վրա,

to measure the composition of that chemical element in the atmosphere.

մթնոլորտում որոշակի քիմիական տարրի բաղադրությունը չափելու համար։

For instance, you see the spectral line of the gold

Օրինակ, տեսնում եք ոսկու սպեկտրալ գիծը

is the only spectral line in the spectrum of the Sun.

այն միակ սպեկտրալ գիծն է Արեգակի սպեկտրում:

And we use this weak feature

Եվ այս թույլ առանձնահատկությունն օգտագործելով

to measure the composition

մենք չափում ենք Արևի մթնոլորտում

of gold in the atmosphere of the Sun.

ոսկու բաղադրությունը։

And now this is a work in progress.

Այժմ սա ընթացիկ աշխատանք է

We have been dealing with a similarly very weak feature,

Մենք արդեն գործ ունեցել ենք նման թույլ առանձնահատկության հետ,

which belongs to osmium.

որը պատկանում է օսմիումին։

It's a heavy element produced in thermonuclear

Դա մի ծանր տարր է, որը ստեղծվում է գերնոր աստղերի

explosions of supernovae.

ջերմամիջուկային պայթյուններում։

It's the only place where you can produce, actually, osmium.

Դա միակ տեղն է, որտեղ օսմիում է արտադրվում:

Just comparing the composition of osmium

Համեմատելով օսմիումի բաղադրությունը

in one of the planet host stars,

մոլորակներ ունեցող աստղերի հետ,

we want to understand why there is so much

մենք փորձում ենք հասկանալ, թե ինչու է այնտեղ

of this element.

այդ տարրից այդքան շատ պարունակվում։

Perhaps we even think that maybe

Թերևս, մենք նույնիսկ մտածում ենք, որ գուցե

supernova explosions trigger formations of planets and stars.

գերնոր աստղերի պայթյունները մոլորակների և աստղերի ձևավորման խթան են հանդիսանում:

It can be an indication.

Դա կարող է այդպիսի նշան լինել։

The other day, my colleague from Berkeley,

Վերջերս Բերկլիի համալսարանից իմ գործընկերը,

Gibor Basri, emailed me

Գիբոր Բասրին ինձ ուղարկեց

a very interesting spectrum,

մի շատ հետաքրքիր սպեկտր և ասաց`

asking me, "Can you have a look at this?"

«Կդիտե՞ք սա»։

And I couldn't sleep, next two weeks,

Հաջորդող երկու շաբաթների ընթացքում ես չէի կարողանում քնել,

when I saw the huge amount of oxygen

երբ տեսա թթվածնի և այլ տարրերի այն ահռելի քանակը,

and other elements in the spectrum of the stars.

որոնք երևում էին աստղերի սպեկտրում։

I knew that there is nothing like that observed in the galaxy.

Ես գիտեի, որ նման ոչինչ չի դիտարկվում գալակտիկայում։

It was incredible. The only conclusion we could make from this

Դա անհավատալի էր: Միակ հետևությունը որ կարողացանք անել դրանից

is clear evidence that there was a supernova explosion

որ դա պարզ վկայությունն էր նրա, որ այս համակարգում

in this system, which polluted the atmosphere

մի գերնոր պայթյուն էր տեղի ունեցել, ինչը «կեղտոտել» էր

of this star.

այս աստղի մթնոլորտը։

And later a black hole was formed

Հետագայում կազմավորվել էր սև անցք

in a binary system,

կրկնակի համակարգում,

which is still there with a mass of about

որը դեռևս կա և որի զանգվածը մոտ հինգ

five solar masses.

արեգակնային զանգվածների չափ է։

This was considered as first evidence that actually black holes

Սա համարվեց առաջին ապացույցը, որ սև անցքերն իրականում

come from supernovae explosions.

առաջանում են գերնորերի պայթյուններից։

My colleagues, comparing composition of chemical elements

Տարբեր գալակտիկական աստղերի քիմիական տարրերի

in different galactic stars,

բաղադրությունը համեմատելով՝ իմ գործընկերները

actually discovered alien stars in our galaxy.

բացահայտեցին մեր գալակտիկայում գտնվող օտար աստղեր։

It's amazing that you can go so far

Ուղղակի զարմանալի է, թե որքան հեռու կարելի է հասնել

simply studying the chemical composition of stars.

ընդամենրը աստղերի քիմիական բաղադրությունը ուսումնասիրելով։

They actually said that one of the stars you see in the spectra

Պարզվեց, որ սպեկտրերում երևացող աստղերից մեկըն

is an alien. It comes from a different galaxy.

իրականում օտար է։ Այն ուրիշ գալակտիկայից է եկել։

There is interaction of galaxies. We know this.

Գալակտիկաները միմյանց հետ փոխազդում են։ Մենք դա գիտենք։

And sometimes they just capture stars.

Երբեմն դրանք ուղղակի կլանում են աստղերը։

You've heard about solar flares.

Դուք լսել եք արեգակնային բռնկումների մասին։

We were very surprised to discover

Մենք բավականին զարմացել էինք հայտնաբերելով

a super flare,

գեր-բռնկումներ,

a flare which is thousands of millions of times

այնպիսի բռնկում, որոնք հազարավոր անգամներ

more powerful than those we see in the Sun.

ավելի հզոր են, քան նրանք, որ մենք տեսնում ենք Արևի վրա։

In one of the binary stars in our galaxy

Մեր մոլորակի կրկնակի աստղերից մեկի՝

called FH Leo,

FH Leo-յի վրա

we discovered the super flare.

մենք գեր-բռնկում հայտնաբերեցինք։

And later we went to study the spectral stars

Հետագայում մենք ուսումնասիրեցինք սպեկտրալ գծերը,

to see is there anything strange with these objects.

որպեսզի տեսնենք, թե արդյոք այդ օբյեկտների հետ ինչ-որ բան այն չէ։

And we found that everything is normal.

Մենք գտանք, որ ամեն ինչ նորմալ է։

These stars are normal like the Sun. Age, everything was normal.

Այս աստղերը Արևի նման նորմալ են։ Տարիքը, ամեն ինչ սովորական էր։

So this is a mystery.

Այսպիսով սա առեղծված է։

It's one of the mysteries we still have, super flares.

Գեր-բռնկումները դեռևս առեղծված են մեզ համար։

And there are six or seven similar cases

Ու գրականության մեջ նշվում է

reported in the literature.

վեց կամ յոթ նման դեպք։

Now to go ahead with this,

Այժմ, շարունակելով,

we really need to understand chemical evolution of the universe.

մենք պետք է հասկանանք տիեզերքի քիմիական զարգացումը։

It's very complicated. I don't really want you to

Սա շատ բարդ է։ Ես չեմ ուզում, որպեսզի դուք

try to understand what is here.

փորձեք սա հասկանալ։

(Laughter)

(Ծիծաղ)

But it's to show you how complicated is the whole story

Սակայն, որպեսզի ցույց տամ, թե որքան խառն է քիմիական տարրերի

of the production of chemical elements.

արտադրման այս ամբողջ պատմությունը։

You have two channels --

Կա երկու ուղի`

the massive stars and low-mass stars --

մեծազանգված և փոքրազանգված աստղերը,

producing and recycling matter and chemical elements in the universe.

որոնք տրեզերքում արտադրում և վերամշակում են նյութեր և քիմիական տարրեր։

And doing this for 14 billion years,

Անելով դա 14 միլիարդ տարի շարունակ,

we end up with this picture,

մենք ստանում ենք հետևյալ պատկերը։

which is a very important graph,

Ինչը մի շատ կարևոր գրաֆիկ է,

showing relative abundances of chemical elements

այն ցույց է տալիս արեգականման աստղերում

in sun-like stars

և միջաստղային տարածություններում

and in the interstellar medium.

քիմիական տարրերի առատությունը։

So which means that it's really impossible

Սա նշանակում է, որ իսկապես անհնար է

to find an object where you find about 10 times more sulfur than silicon,

գտնել մի օբյեկտ, որում 10 անգամ ավելի շատ ծծումբ լինի քան սիլիցիում,

five times more calcium than oxygen. It's just impossible.

հինգ անգամ ավելի շատ կալցիում քան թթվածին: Դա ուղղակի անհնար է:

And if you find one, I will say that

Եվ եթե գտնեք այդպիսինը՝ ես կասեմ՝

this is something related to SETI,

SETI-ի հետ կապված մի բան կա։

because naturally you can't do it.

Քանի որ դա բնական ճանապարհով հեշտ չէ անել։

Doppler Effect is something very important

Դոպլերի էֆեկտը շատ կարևոր է

from fundamental physics.

ֆունդամենտալ ֆիզիկայում։

And this is related to the change of the frequency

Այն կապված է շարժվող աղբյուրի հաճախականության

of a moving source.

փոփոխության հետ։

The Doppler Effect is used to discover extrasolar planets.

Դոպլերի էֆեկտն օգտագործում են արտաարեգակնային մոլորակներ գտնելու համար։

The precision which we need

Այն ճշգրտությունը, որն անհրաժեշտ է

to discover a Jupiter-like planet

Յուպիտերի նման մոլորակ հայտնաբերելու համար

around a sun-like star

Արևի նման աստղի շուրջը,

is something like 28.4 meters per second.

մոտ 28.4 մետր/վարկյան է:

And we need nine centimeters per second

Մեզ հարկավոր է վայրկյանում 9 սանտիմետր,

to detect an Earth-like planet.

Երկրի պես մոլորակ հայտնաբերելու համար։

This can be done with the future spectrographs.

Դա հնարավոր կլինի անել ապագա սպեկտրոգրաֆներով։

I, myself, I'm actually involved in the team

Ես ինքս հիմա ներգրավված եմ մի թիմում,

which is developing a CODEX,

որը մշակում է CODEX,

high resolution, future generation spectrograph

բարձր թույլատրությամբ ապագա սերնդի սպեկտրոգրաֆ,

for the 42 meter E-ELT telescope.

42 մետրանոց E-ELT աստղադիտակի համար։

And this is going to be an instrument

Սա հանդիսանալու է այն գործիքը,

to detect Earth-like planets

որը թույլ կտա հայտնաբերել Երկրանման մոլորակներ

around sun-like stars.

արեգակնանման աստղերի շուրջ։

It is an amazing tool called astroseismology

Դա մի հրաշալի գործիք է, որը կոչվում է աստղասեյսմոլոգիա,

where we can detect sound waves

որի շնորհիվ մենք կարող ենք աստղերի մթնորոլորտում

in the atmospheres of stars.

հայտնաբերել ձայնային ալիքներ։

This is the sound of an Alpha Cen.

Սա Ալֆա Կենտավրի ձայնն է։

We can detect sound waves

Մենք կարող ենք հայտնաբերել արեգականման աստղերի

in the atmospheres of sun-like stars.

մթնոլորտերի ձայնային ալիքները։

Those waves have frequencies

Այդ ալիքներն ունեն հաճախականութուններ

in infrasound domain, the sound actually nobody knows, domain.

ինֆրաձայնի տիրույթում, «ձայներ, որոնց ոչ մեկ չի ճանաչում» տիրույթում:

Coming back to the most important question,

Վերադառնալով ամենակարևոր հարցին, թե

"Is there anybody out there?"

«Արդյո՞ք այնտեղ ինչ-որ մեկը կա».

This is closely related

սա սերտորեն կապված է

to tectonic and volcanic activity of planets.

մոլորակների տեկտոնական և հրաբխային ակտիվությունների հետ։

Connection between life

Կյանքի և ռադիոակտիվ միջուկների

and radioactive nuclei

միջև կապը

is straightforward.

ակնհայտ է։

No life without tectonic activity,

Չի կարող կյանք լինել առանց տեկտոնական

without volcanic activity.

կամ հրաբխային ակտիվության։

And we know very well that geothermal energy

Մենք շատ լավ գիտենք, որ գեոջերմային էներգիան

is mostly produced by decay of uranium, thorium, and potassium.

առավելապես արտադրվում է ուրանի, թորիումի և կալիումի քայքայումից։

How to measure, if we have planets

Այն, թե ինչպես չափել, թե արդյոք կան մոլորակներ,

where the amount of those elements is small,

որտեղ այս տարրերի պարունակությունը փոքր է,

so those planets are tectonically dead,

այսպես, այս մոլորակները տեկտոնապես մեռած են,

there cannot be life.

այնտեղ կյանք լինել չի կարող։

If there is too much uranium or potassium or thorium,

Եթե չափից շատ ուրան, կալիում կամ թորիում կա,

probably, again, there would be no life.

ապա կրկին, հավանաբար կյանք չի կարող լինել:

Because can you imagine everything boiling?

Քանի որ... կարո՞ղ եք պատկերացնել, որ շուրջն ամեն ինչ եռալիս լինի:

It's too much energy on a planet.

Մոլորակի վրա չափից շատ էներգիա կա:

Now, we have been measuring abundance

Մենք չափում էինք թորիումի ավելցուկը,

of thorium in one of the stars with extrasolar planets.

արտաարեգակնային մոլորակներ ունեցող աստղերից մեկի վրա։

It's exactly the same game. A very tiny feature.

Դա ճիշտ նույն պատմությունն է: Շատ չնչին արտահայտում:

We are actually trying to measure this profile

Մենք փորձում ենք չափել այս ուրվագիծը,

and to detect thorium.

և հարտնաբերել թորիում։

It's very tough. It's very tough.

Դա շատ-շատ բարդ է։

And you have to, first you have to convince yourself.

Առաջին հերթին հարկավոր է ինքդ քեզ համոզել,

Then you have to convince your colleagues.

ապա հարկավոր է համոզել գործընկերներին։

And then you have to convince the whole world

Ապա հարկավոր է համոզել ողջ աշխարհին

that you have actually detected something like this

որ արտաարեգակնային մոլորակի մթնոլորտում

in the atmosphere of an extrasolar planet

հայտնաբերել ես այսպիսի մի բան,

host star somewhere in 100 parsec away from here.

այստեղից 100 պարսեկ հեռու գտնվող մի ընդունող աստղ։

It's really difficult.

Շատ դժվար է։

But if you want to know about a life on extrasolar planets,

Սակայն, եթե ցանկանում եք իմանալ արտաարեգակնային մոլորակների վրա կյանքի մասին,

you have to do this job.

պետք է սա անեք։

Because you have to know how much of radioactive element you have

Քանի որ պետք է իմանալ, թե որքան ռադիոակտիվ տարրեր կան,

in those systems.

այդ համակարգերում։

The one way to discover about aliens

Այլմոլորակայիններ հայտնաբերելու միակ ճանապարհը,

is to tune your radio telescope and listen to the signals.

ռադիոաստղադիտակ տեղադրել ու ազդանշաններ լսելն է։

If you receive something interesting,

Եթե որևէ հետաքրքիր բան եք ստանում,

well that's what SETI does actually,

հենց այն է, ինչը SETI-ն է անում,

what SETI has been doing for many years.

այն, ինչը որ SETI-ն անում է շատ տարիներ շարունակ։

I think the most promising way

Կարծում եմ, ամենախոստումնալից ճանապարհը,

is to go for biomarkers.

բիոնշիչներին հետևելն է:

You can see the spectrum of the Earth, this Earthshine spectrum,

Այստեղ կարող եք տեսնել Երկրի, այս Երկրափայլի սպեկտրը,

and that is a very clear signal.

և սա շատ պարզ ազդանշան է։

The slope which is coming, which we call a Red Edge,

Այն թեքությունը, որ գալիս է, և որը մենք անվանում ենք Կարմիր Սահման,

is a detection of vegetated area.

հանդիսանում է վեգետացված տարածություն:

It's amazing that we can detect vegetation

Զարմանալի է, որ մենք կարող ենք բուսականություն հայտնաբերել

from a spectrum.

սպեկտրի միջոցով։

Now imagine doing this test

Այժմ փորձեք կրկնել այս թեստը

for other planets.

այլ մոլորակների համար։

Now very recently, very recently,

Այժմ, բավականին վերջերս,

I'm talking about last six, seven, eight months,

նկատի ունեմ վերջին վեց, յոթ, ութ ամիսներին,

water, methane, carbon dioxide

ջուր, մեթան, ածխաթթու գազ են հայտանբերվել

have been detected in the spectrum

մի մոլորակի սպեկտրում, որը գտնվում է

of a planet outside the solar system.

արեգակնային համակարգից դուրս։

It's amazing. So this is the power of spectroscopy.

Սա հրաշալի է։ Սա է սպեկտրասկոպիայի ուժը։

You can actually go and detect

Կարելի է հայտնաբերել

and study a chemical composition of planets

և ուսումնասիրել մոլորակների քիմիական բաղադրությունը,

far, far, far from solar system.

արեգակնային համակարգից հեռու, հեռավոր տարածություններում։

We have to detect oxygen or ozone

Հարկավոր է թթվածին կամ օզոն հայտնաբերել,

to make sure that we have all necessary conditions

վստահ լինելու համար, որ առկա են

to have life.

կյանքի համար բոլոր անհրաժեշտ պայմանները։

Cosmic miracles are something

Տիեզերական հրաշքները

which can be related to SETI.

կարելի է կապել SETI-ի հետ։

Now imagine an object, amazing object,

Այժմ պատկերացրեք մի օբյեկտ, հրաշալի օբյեկտ,

or something which we cannot explain

կամ մի բան, ինչը չենք կարող բացատրել,

when we just stand up and say,

ուղղակի վեր կենանք ու ասենք.

"Look, we give up. Physics doesn't work."

«Վերջ, մենք հանձնվում ենք։ Ֆիզիկան չի աշխատում»։

So it's something which you can always refer to SETI and say,

Դա մի բան է, ինչը միշտ կարելի է վերագրել SETI-ին և ասել.

"Well, somebody must be doing this, somehow."

«Դե, ինչ-որ մեկը ինչ-որ կերպ պետք է որ անի սա»։

And with the known physics etc,

Եվ մեզ հայտնի ֆիզիկայի համաձայն,

it's something actually which has been pointed out

դա մի բան է, որը մատնանշել էր

by Frank Drake,

Ֆրենք Դրեյքը,

many years ago, and Shklovsky.

շատ տարիներ առաջ։

If you see, in the spectrum of a planet host star,

Եթե աստղի սպեկտրում տեսնում եք

if you see strange chemical elements,

տարօրինակ քիմիական տարրեր՝

it can be a signal from a civilization

դա կարող է մի քաղաքակրթության կողմից ազդանշան լինել,

which is there and they want to signal about it.

որն այնտեղ է և ցանկանում է դրա մասին հայտնել։

They want to actually signal their presence

Նրանք հենց ցանկանում են հայտնել իրենց գոյության մասին,

through these spectral lines,

այդ սպեկտրալ գծերի միջոցով,

in the spectrum of a star, in different ways.

աստղի սպեկտրում, տարբեր միջոցներով։

There can be different ways doing this.

Տարբեր եղանակներ կան սա անելու համար։

One is, for instance, technetium

Մեկն օրինակ տեխնիցիումն է,

is a radioactive element

որը ռադիոակտիվ տարր է,

with a decay time of 4.2 million years.

մոտ 4.2 միլիոն տարի կիսատրոհման ժամանակով։

If you suddenly observe technetium

Եթե հանկարծ տեխնիցիում դիտարկվի

in a sun-like star,

արեգականման աստղի վրա,

you can be sure that somebody has put this

կարելի է վստահ լինել, որ ինչ-որ մեկն

element in the atmosphere,

այդ տարրն այնտեղ ստեղծել է,

because in a natural way it is impossible to do this.

քանզի բնական ճանապարհով դա հնարավոր չէ։

Now we are reviewing the spectra of about

Ներկայումս մենք զննում ենք արտաարեգակնային

300 stars with extrasolar planets.

մոլորակներ ունեցող մոտ 300 աստղերի սպեկտրները։

And we are doing this job since 2000

Մենք դա անում ենք 2000 թ.-ից սկսած

and it's a very heavy project.

և սա շատ ծանրակշիռ նախագիծ է։

We have been working very hard.

Մենք քրտնաջան աշխատանք ենք կատարում։

And we have some interesting cases,

Մի քանի բավականին հետաքրքիր դեպքեր կան,

candidates, so on, things which we can't really explain.

թեկնածուներ և այլն, այնպիսի բաների, որոնք մենք չենք կարող բացատրել։

And I hope in the near future

Հուսով եմ, որ մոտ ապագայում

we can confirm this.

մենք կկարողանանք հաստատել սա։

So the main question: "Are we alone?"

Այսպիսով հիմնական հարցը․ «Արդյո՞ք մենք մենակ ենք»։

I think it will not come from UFOs.

Կարծում եմ, որ ՉԹՕ-ից չի լինի։

It will not come from radio signals.

Եվ ոչ էլ ռադիոազդանշաններից կլինի։

I think it will come from a spectrum like this.

Կարծում եմ դա մի այսպիսի սպեկտրից կգա։

It is the spectrum of a planet like Earth,

Երկրի նման մոլորակի սպեկտրում,

showing a presence of nitrogen dioxide,

ազոտի օքսիդի առկայությունը

as a clear signal of life,

կյանքի առկայության պարզ ազդանշան է,

and oxygen and ozone.

ինչպես նաև թթվածինը և օզոնը։

If, one day, and I think it will be

Եթե լինի, կարծում եմ դա կլինի սրանից

within 15 years from now, or 20 years.

15 կամ 20 տարի հետո...

If we discover a spectrum like this

Եթե մենք այսպիսի մի սպեկտր հայտնաբերենք

we can be sure that there is life on that planet.

մենք կարող ենք վստահ լինել, որ այդ մոլորակի վրա կյանք կա։

In about five years we will discover

Մոտ հինգ տարուց մենք կհայտնաբերենք

planets like Earth, around sun-like stars,

արեգականման աստղերի շուրջը Երկրի նման մոլորակներ,

the same distance as the Earth from the Sun.

որոնք կգտնվեն նույնպիսի հեռավորության վրա, ինչ Երկիրը և Արևը։

It will take about five years.

Դա մոտ հինգ տարի կտևի։

And then we will need another 10, 15 years

Ապա մեզ հարկավոր կլինի ևս 10, 15 տարի

with space projects

տիեզերական նախագծերով

to get the spectra of Earth-like planets like the one I showed you.

որպեսզի ստանանք Երկրի նման մոլորակների այնպիսի սպեկտր, ինչպես ցույց տվեցի։

And if we see the nitrogen dioxide

Եվ եթե մենք ազոտի օքսիդ տեսնենք

and oxygen,

և թթվածին,

I think we have the perfect E.T.

կարծում եմ մենք կունենանք մի կատարյալ այլմոլորակային։

Thank you very much.

Շատ շնորհակալություն:

(Applause)

(Ծափահարություններ)