A young poet tells the story of Darfur | Emtithal Mahmoud

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Zhila Mawlood

تەمەنم ١٠ ساڵان بوو فێربووم وشەى جينوسايد ماناى چيە.

٢٠٠٣ بوو،

خەڵكەكەم بێ بەزەييانە هێرشيان دەكرايە سەر بەهۆى ڕەگەزيانەوە

I was 10 years old when I learned what the word "genocide" meant.

سەدان هەزاريان كوژران.

بە مليۆن ڕاگوێزران،

It was 2003,

نەتەوەيەك پارچەپارچە بوو بەدەستى حكومەتەكەى خۆیان.

and my people were being brutally attacked because of their race --

دایکم و باوکم بەخێرایی قسەیان کرد لەدژی قەیرانەکە.

hundreds of thousands murdered,

millions displaced,

من لە ڕاستیدا تێنەگەشتم.

a nation torn apart at the hands of its own government.

بێجگە لەو ڕاستیەی کە خەریک بوو دایک و باوکم تێک بشکێنێ.

My mother and father immediately began speaking out against the crisis.

ڕۆژێک کە چوومە ژورەوە دایکم دەگریا،

I didn't really understand it,

منیش پرسیارم لیکرد بۆچی ئەوھەموو خەڵکە دەنێژین.

except for the fact that it was destroying my parents.

One day, I walked in on my mother crying,

لە بیرم نیە ئەو وشانەی ھەڵیبژارد

and I asked her why we are burying so many people.

بۆ وەسفی جینۆسایدی کچە ١٠ ساڵانەکەی،

بەڵام ھەستەکەم لە بیرە.

I don't remember the words that she chose

ھەستمان بە تەنیایەکی تەواو کرد،

to describe genocide to her 10-year-old daughter,

وەک بڵێی کەس گوێی لە ئێمە نیە،

وەک بڵێی بەتەواوی نادیارین.

but I remember the feeling.

We felt completely alone,

ئەمە ئەو کاتەبوو کە یەکەم شیعری خۆم نووسی دەربارەی دارفۆر.

as if no one could hear us,

as if we were essentially invisible.

من شیعرم بۆ ھاندانی خەڵک نووسی بۆئەوەی گوێیان لە ئێمە بێت و بمان بینن،

This is when I wrote my first poem about Darfur.

بەو شێوەیە فێری ئەوشتە بووم کە منی گۆڕی.

I wrote poetry to convince people to hear and see us,

بینینی ئەمە ئاسانە.

تەمەشای من بکە --من ئافرەتێکی گەنجی ئەفریقیم بە لەچکێکەوە لە سەرم،

and that's how I learned the thing that changed me.

شێوەزارێکی ئەمریکی لەسەر زمانم

It's easy to be seen.

چیرۆکێک کە سەرنجی بێبەزەیترین بەیانیانی دوو شەمەی ڕادەكێشا.

I mean, look at me -- I'm a young African woman with a scarf around my head,

بەڵام زەحمەتە قەناعەت بە خەڵک بێنی کە ئەوان شایانی ئەوەن کە ببینرێن.

an American accent on my tongue

and a story that makes even the most brutal of Monday mornings seem inviting.

ڕۆژێک ئەوە لە خوێندنی ئامادەیی فێربووم،

کاتێ مامۆستاکەم داوای لێکردم وانەیەک پێشکەش کەم لەسەر دارفۆر.

But it's hard to convince people that they deserve to be seen.

من خەریکبوو پرۆچێک تەرەکەم ڕێک دەخست کە ھاوپۆلێکم ووتی،

I learned this in my high school classroom one day,

بۆ دەبێ قسە دەربارەی ئەمە بکەی ؟

when my teacher asked me to give a presentation about Darfur.

ناتوانیت بیر لە ئێمە بکەیتەوە و چۆن ھەست بکەین؟

I was setting up the projector when a classmate of mine said,

(پێکەنین)

منی ١٤ ساڵ نەمزانی چی پێبڵێم،

"Why do you have to talk about this?

Can't you think about us and how it will make us feel?"

یان چۆن ئەو ئازارەی بۆ ڕونکەمەوە کە لەو کاتەدا ھەستم پێکرد،

(Laughter)

و ھەموو ئەو کاتانەی کە زۆرمان لێدەکرا کە قسەی دەربارە نەکەین.

My 14-year-old self didn't know what to say to her,

ووشەکانی منیان گەڕاندەوە بۆ ئەو شەو ڕۆژانەی کەلەسەر زەوی دارفۆر بووم،

or how to explain the pain that I felt in that moment,

and in every moment that we were forced not to talk about "this."

ئەو شوێنەی کە زۆرمان لێدەکرا بۆئەوەی بێدەنگ بین

ئەو شوێنەی قسەمان نەدەکرد لە کاتی چایی بەیانیان

Her words took me back to the days and nights on the ground in Darfur,

لەبەر ئەوەی فرۆکە جەنگییەکانی لە سەرمان ھەموو دەنگێکیان قووتدەدا:

where we were forced to remain silent;

بۆ ئەو ڕۆژانەی کە پێمان دەگووترا

where we didn't speak over morning tea

نەک تەنھا ئەوەی کە شایانی ئەوەنین کە گوێمان لێبگیرێ

because the warplanes overhead would swallow any and all noise;

بەڵکو ئەوەی کە مافی بوونمان نییە.

back to the days when we were told

و ئەمە ئەو شوێنەیە کەسحرەکە ڕوویدا

not only that we don't deserve to be heard

لەو پۆلەدا کاتێک ھەموو خوێندکارەکان دانیشتن

but that we do not have a right to exist.

و من دەستم کرد بە قسەکردن،

سەرەرای ئەو ھەستە تازەبووەی کە شایەنی ئەوەنیم لەوێ بم،

And this is where the magic happened,

in that classroom when all the students started taking their seats

کە من ھی ئەوێ نیم

یان مافی ئەوەم ھەبێ کە بێدەنگیەکە بشکێنم.

and I began to speak,

despite this renewed feeling that I didn't deserve to be there,

کە قسەم کرد،

و ھاوپۆلەکانم گوێیان گرت،

that I didn't belong there

ترسەکە کەمبۆوە.

or have a right to break the silence.

ھۆشم ئارام بۆوە،

As I talked,

و ھەستم بە سەلامەتی کرد.

and my classmates listened,

ئەوە دەنگی خەم و ناسۆر بوو،

the fear ebbed away.

My mind became calm,

ھەستی باوەشیان بەمن دا،

and I felt safe.

دیوارە جێگیرەکان ئێمەیان بەیەکەوە ڕاگرت.

It was the sound of our grieving,

ھیچ ھەستێک نەبوو وەک و بۆشایی

the feel of their arms around me,

شیعرم ھەڵبژارد لەبەرئەوەی لە ناخەوە دەردەچێت.

the steady walls that held us together.

کاتێک کەسێک لەبەردەمت دەوەستێت ھۆش، جەستە ، روح،

It felt nothing like a vacuum.

دەڵێن “شایەتم بە”

I choose poetry because it's so visceral.

مەحاڵە بتوانی بە بایەخەوە ئاگاداری مرۆڤایەتی خۆت نەبی.

When someone is standing in front of you, mind, body and soul,

ئەوە ھەموو شتێکی گۆڕی بۆمن.

ئەوە بوێری پێدام.

saying "Witness me,"

it's impossible not to become keenly aware of your own humanity.

ھەموو ڕۆژێک ھێزی شایەتی دان ئەزموون دەکەم،

ھەر بەوھۆیەوە من تەواوم.

This changed everything for me.

بۆیە ئێستا دەپرسم :

It gave me courage.

ئایا شایەتیم بۆ دەدەی؟

Every day I experience the power of witness,

مایکرۆفۆنەکەیان پێدام

and because of that, I am whole.

لەگەڵ نقومبوونی شانەکانم لە ژێر قورسایی ئەو فشارەدا.

And so now I ask:

Will you witness me?

ژنەکە دەڵێت،

They hand me the microphone

“یەک ملیۆن پەنابەر ھەر ئێستا باشوری سودانی جێھێشت.

as my shoulders sink under the weight of this stress.

دەتوانی سەرنج بدەی؟”

ھەستم کرد قاچەکانم دەجوڵێنەوە بەرەو پێش و دواوە لە ناو ئەو پێڵاوانەی دایکم کری بۆم،

The woman says,

ئەو پرسیارە ھاتە کایەوە:

"The one millionth refugee just left South Sudan.

دەمێنینەوە یان ھەڵاتن باشترە؟

Can you comment?"

I feel my feet rock back and forth on the heels my mother bought,

مێشکم ژمارەکانی دووبارە دەکردەوە:

یەک ملیۆن ڕۆشتوون،

begging the question:

دوو ملیۆن ئاوارەبوون،

Do we stay, or is it safer to choose flight?

٤٠٠,٠٠٠ مردوون لە دارفۆر.

My mind echoes the numbers:

و ئەو گرێیە وا قورگم دەگرێ،

one million gone,

وەک بڵێی ئەو تەرمانە گۆڕی خۆیان دۆزیوەتەوە

two million displaced,

ڕێک لەناو سورێنچکمدا.

400,000 dead in Darfur.

وڵاتە کۆنەکەمان،

And this lump takes over my throat,

ھەموو باکور و باشور و خۆرھەڵات و خۆرئاوای،

as if each of those bodies just found a grave

ئەوەندە شلۆقە تەنانەت ڕووباری نیل نەیتوانی بەیەکەوە بمان بەستێ.

right here in my esophagus.

و ئێوەش داوای پوختەم لێ دەکەن.

Our once country,

قسە دەربارەی ژمارەکان دەکەن وەک بڵێی ئێستاش ڕونادات،

all north and south and east and west,

so restless the Nile couldn't hold us together,

وەک بڵێی ٥٠٠,٠٠٠ نەمردوون لە سوریا،

and you ask me to summarize.

وەک بڵێی ٣٠٠٠ تائێستاش خەریکی شەری مان و نەمان نین

They talk about the numbers as if this isn't still happening,

لە بنی دەریایی ناوەراست دا،

as if 500,000 didn't just die in Syria,

وەک بڵێی بەچەندین قەبارە کتێب پر لە ڕاستی دەربارەی جینۆسایدەکەمان لە بەردەست دا نیە،

as if 3,000 aren't still making their final stand

at the bottom of the Mediterranean,

و ئێستا دەیانەوێ من دانەیەک بنووسم.

ڕاستی:

as if there aren't entire volumes full of fact sheets about our genocides,

ھەرگیز قسەمان نەکردووە لەکاتی نانی بەیانی،

لەبەرئەوەی دەنگی فرۆکە جەنگیەکان دەنگی ئێمەی قوت دەدا.

and now they want me to write one.

ڕاستی:

Fact:

باپیرم نەیدەویست ماڵەوە جێ بھێڵێ،

we never talked over breakfast,

بۆیە لەمەیدانی جەنگدا مرد.

because the warplanes would swallow our voices.

ڕاستی:

Fact:

دەوەنی گڕگرتوو بەبێ خوا تەنھا ئاگرێکە.

my grandfather didn't want to leave home,

so he died in a war zone.

ئەو دووریە دەپێوم لەنێوان ئەوەی کە دەیزانم

و ئەوەی سەلامەتە بۆ گوتن بە مایکرۆفۆن.

Fact:

a burning bush without God is just a fire.

ئایا قسە دەربارەی خەم و پەژارە دەکەم؟

ئایا باسی توندو تیژی دەکەم؟

I measure the distance between what I know

کە ھەرگیز ئاوا سادە نیە کە دەیبینی لەسەر تەلەفزیۆن،

and what is safe to say on a microphone.

چۆن چەندین ھەفتەی پڕترس ھەیە پێش ئەوەی لە کامێرا دەرکەوێ؟

Do I talk about sorrow? Displacement?

Do I mention the violence,

how it's never as simple as what you see on TV,

ئایا پێێ دەڵێم دەربارەی جەستەکانمان،

how there are weeks' worth of fear before the camera is on?

کە ٦٠% ئاون،

بەڵام ھەروەک داروتەختە دەسوتێین،

قوربانیەکانیەکانمان دەکەنە سوتەمەنی؟

Do I tell her about our bodies,

ئایا پێی بڵێم پیاوەکان مردن یەکەم جار دایکەکان ناچارکران سەیری کوشتنەکەیان بکەن؟

how they are 60 percent water,

but we still burn like driftwood,

کە بۆ منداڵەکانمان ھاتن،

بڵاویان کردنەوە بەسەر ڕووی هەسارەکەدا تا ماڵەکانمان نقوم بوون؟

making fuel of our sacrifice?

Do I tell her the men died first, mothers forced to watch the slaughter?

کە تەنانەت قەڵاکانیش نقوم بوون لەکاتی تەقینی بۆمبەکان

That they came for our children,

scattering them across the continent until our homes sank?

ئایا دەربارەی بەتەمەنەکان قسەبکەم؟

پاڵەوانەکانمانن،

That even castles sink at the bite of the bomb?

زۆر لاواز بۆ ڕاکردن زۆر بە نرخن بۆ شەرکردن،

چۆن سەربازیان پێ دەکەن،

دەستەکانیان بەرز دەکەنەوەو تفەنگەکانیان لەسەر پشتە،

Do I talk about the elderly,

our heroes,

بۆناو شەڕەکە؟

چۆن گۆچانەکانیان پشکۆکانیان بە ھەڵکراوی ھێشتەوە

too weak to run, too expensive to shoot,

هەست دەکەی زۆر زبرە ئەو وایەرانانە کە ئامادە بوان بتوانن قوتی بدەن.

how they would march them,

hands raised, rifles at their backs,

into the fire?

زۆر دڵ ڕەقانەیە،

How their walking sticks kept the flames alive?

وەک ئەو دۆڵەی کە پڕیەتی لە دوکەڵی بێ ھاوتایی مردوەکانمان،

It feels too harsh for a bundle of wires and an audience to swallow.

ئایا بە شیعر باشترە؟

ئایا پارچە شیعرێک دەتوانێت ببێتە کفنی ناشتن؟

Too relentless,

like the valley that filled with the putrid smoke of our deaths.

ئازاری کەمتر دەبێ گەر بەنەرمی بیڵێم؟

گەر بە گریانەوە نەمبینن باشتر گوێم بۆ دەگرن؟

Is it better in verse?

ئایا ئازارەکە نامێنێ کە مایکرۆفۆنەکە دەروات؟

Can a stanza become a burial shroud?

بۆچی ھەر وشەیەک دەیڵێم ھەستەکەم ئاخر ووشەیە؟

Will it sting less if I say it softly?

If you don't see me cry, will you listen better?

٣٠ چرکە بۆ قسەکردن،

Will the pain leave when the microphone does?

و ئێستاش ٣ دەقیقە بۆ شیعر.

Why does every word feel as if I'm saying my last?

زمانم وشک دەبێتەوەو بەھەمان شێوەی کە مردین،

Thirty seconds for the sound bite,

دەبینە خۆڵەمێش وەک ئەوەی ھەرگیز خەڵوز نەبوبین.

and now three minutes for the poem.

My tongue goes dry the same way we died,

ھەستەکەم قاچی چەپم سڕ دەبێت،

و بۆم دەرکەوت کە ئەژنۆکانم قفل بوون،

becoming ash, having never been coal.

ئامادەن بۆ ڕوبەروبوونەوە.

ھەرگیز پێڵاوێک لە پێ ناکەم کە نەتوانم پێ یان ڕابکەم.

I feel my left leg go numb,

and I realize that I locked my knees,

سوپاس.

bracing for impact.

(چەپڵە)

I never wear shoes I can't run in.

Thank you.

ویستم بە سەرنجێکی پۆزەتیڤانە جێتان بێڵم،

(Applause)

لەبەرئەوەی ئەم ژیانە بەردەوام پارادۆکس بووە:

So, I wanted to leave on a positive note,

لەو شوێنانەی کە فێربووم زۆر بگریم

دوای ئەوە فێریش بووم کە زەردەخەنە بکەم.

because that's the paradox that this life has been:

لێرەوە دەست پێ دەکا.

in the places where I learned to cry the most,

I also learned how to smile after.

“خەیاڵێکی گەورەت ھەیە

So, here goes.

یان

٤٠٠,٠٠٠ رێگا بۆ گریان.”

"You Have a Big Imagination

بۆ زەینەب.

or

کچێکی خەمبارم،

400,000 Ways to Cry."

بەڵام ڕوخسارم پلانی تری ھەیە،

سەرفکردنی وزە بە زەردەخەنە بۆئەوەی بە فیڕۆی نەدەین بە ئازار.

For Zeinab.

I am a sad girl,

یەکەم شت کە لێیان بردم خەو بوو،

but my face makes other plans,

چاوەکانم قورس بەڵام فراوان و کراوە،

focusing energy on this smile, so as not to waste it on pain.

بیر دەکەمەوە لەوانەیە شتێکم لەبیر کردبێت،

لەوانەیە تانک و ھێز بەردەوام بێن.

The first thing they took was my sleep,

نەھاتن،

بۆیە سەرینی گەورەترم کڕی.

eyes heavy but wide open,

(پێکەنین)

thinking maybe I missed something,

maybe the cavalry is still coming.

داپیرم بە قسەکردن

They didn't come,

دەتوانێ ھەموو شتێک چاک بکاتەوە.

so I bought bigger pillows.

(Laughter)

پێیگوتم دەتوانم دزێک لەناو عەمبارێکدا بھێنمە پێکەنین

My grandmother could cure anything

لە ناوەندی ئەو شەڕە توندە.

شەڕ کۆتایی بە خەم و پەژارەی ھاوسەرگیریەکی تێک شکاو دێنێت.

by talking the life out of it.

And she said that I could make a thief in a silo laugh

ھیچ شتێکت ناوێ بێجگە لە دیارنەمان،

in the middle of our raging war.

بەڵام دڵ ناتوانێ پاشماوەی تەواو ڕزگار بکات بۆ ھەڵاتن.

War makes a broken marriage bed out of sorrow.

بەڵام خۆشی--

خۆشی ئەو قەڵغانەیە کە ھەڵمان گرت بەدرێژایی سنوری وڵاتە شکاوەکەمان.

You want nothing more than to disappear,

but your heart can't salvage enough remnants to leave.

But joy --

تێکەڵەیەکی خێرا لە چیڕۆک و ڕوخسار

joy is the armor we carried across the borders of our broken homeland.

کە زۆر دەمێنێتەوە دوای ئەوەی کە تامەکەی ڕۆشت.

بیری ماسولکەیی کە بەسەر ناخۆشترین کاتەکاندا زاڵ دەبێت،

A hasty mix of stories and faces

مێشک پریەتی لەو ڕۆژانەی کە پێکەنیم تا گریام،

that lasts long after the flavor is gone.

A muscle memory that overcomes even the most bitter of times,

یا ئەو ڕۆژانەی کە گریام تا پێکەنیم.

پێکەنین و گریان دوو کاردانەوەی خۆنەویستی مرۆڤن،

my memory is spotted with days of laughing until I cried,

بەڵگەن لەسەر توانای دەربڕینی ئێمە.

or crying until I laughed.

بۆیە ڕێگەم بدەن بۆ دەربڕین

Laughter and tears are both involuntary human reactions,

کە بتانھێنمە پێکەنین،

ئەوە عادەتەن بە مەبەستە.

testaments to our capacity for expression.

و کە بتان گریێنم،

ھەر پێم وایە کە جوانن.

So allow me to express

ئەوە بۆ ئامۆزاکەمە زەینەب،

that if I make you laugh,

it's usually on purpose.

And if I make you cry,

لەسەر جێگا کەوتبوو لە دوانیوەرۆیەک.

I'll still think you are beautiful.

نەم بینیوە لە کۆتا جارەوە کە لە سودان بەیەکەوە بووین،

This is for my cousin Zeinab,

لەوێ من لە تەنیشت جێگاکە بووم لە نەخۆشخانە

bedridden on a random afternoon.

I hadn't seen her since the last time we were in Sudan together,

لە بینایەک کە مێژووەکەی ٤٠٠ ساڵە لە فەرەنسا.

and there I was at her hospital bedside

زەینەب ویستی گوێی لە شیعر بێت.

in a 400-year-old building in France.

لەناکاو، ئینگلیزی و عەرەبی و فەرەنسی بەس نەبوون.

ھەر ووشەیەک کە دەمزانی تەنھا دەنگێکی بەتاڵ بوو،

Zeinab wanted to hear poems.

Suddenly, English, Arabic and French were not enough.

زەینەب ووتی،” بەردەوام بە”

(پێکەنین)

ھەموو شتێکم بۆ خوێندەوە کەلە توانام دا بوو،

Every word I knew became empty noise,

و پێکەنین،

and Zeinab said, "Well, get on with it."

و خۆشمان دەویست،

و ئەوە گرنگترین ستەیج بوو کەمن تا ئێستا لەسەری وەستابم،

(Laughter)

And I read her everything that I could,

دەورەدراوە بە خێزان،

and we laughed,

بە پاشماوەی ئەو خەڵکەی وەک مارەیی درابوون بە جەنگێکی بێ بەزەییانە

and we loved it,

and it was the most important stage that I've ever stood on,

بەڵام ھەر توانیمان مرواری درووست بکەین لەو ژیانە:

surrounded by family,

by remnants of a people who were given as a dowry to a relentless war

بەھۆی ئەو خەڵکەی کە فێریان کردووم بەس پێنەکەنم،

بەڵکو بژیم ڕووبەرووی مردن:

but still managed to make pearls of this life;

کە دەستیان بەسەر ڕووی ئاسمان دا نابوو،

by the ones who taught me to not only laugh,

دووری خۆریان پێواو وتیان، “زەردەخەنە بکە،

but to live in the face of death;

من لەوێ دەتبینم.”

who placed their hands across the sky,

و بۆ زەینەب--

measuring the distance to the sun and saying, "Smile;

زەینەب کە فێری خۆشەویستی کردم لە شوێنێکی وەک فەڕەنسا،

I'm gonna meet you there."

زەینەب کە ویستی گوێی لە شیعربێت لەسەر جێگای مردن--

And for Zeinab --

Zeinab, who taught me love in a place like France,

دایلەیتد فایبرۆ مایەڵجیا(نەخۆشیە) ـ

Zeinab, who wanted to he.ar poems on her deathbed --

ماسولکەی دڵی فراوان ببوو

تا لە کار کەوت.

Dilated fibromyalgia.

و منی گرت و وایلێکردم ھەست بکەم پارچە زێرێکم.

Her heart muscles expanded

و من وتم،” زەینەب،

until they couldn't function.

ئایا ئەوە سەیر نیە کە تاکە کێشەی تۆ

And she held me, and she made me feel like gold.

ئەوەیە کە دڵت زۆر گەورەیە؟"

And I said, "Zeinab,

isn't it strange that your only problem

سوپاس.

(چەپڵە)

is that your heart was too big?"

Thank you.

(Applause)