A young poet tells the story of Darfur | Emtithal Mahmoud

Translator: Sarxel Mirawdaly Reviewer: Taban Khidr

I was 10 years old when I learned what the word "genocide" meant.

تەمەنم ١٠ سالان بوو فێربووم .ووشەى جينوسايد ماناى چيە

It was 2003,

٢٠٠٣ بوو

and my people were being brutally attacked because of their race --

خەڵكەكەم بێ بەزەييانە هێرشيان دەكرايە سەر بەهۆى ڕەگەزيانەوە

hundreds of thousands murdered,

،سەدان هەزاريان كوژران

millions displaced,

بە مليۆن ڕاگوێزران

a nation torn apart at the hands of its own government.

نەتەوەيەك پارچەپارچە بوو بەدەستى حكومەتەكەى خۆیان.

My mother and father immediately began speaking out against the crisis.

دایکم و باوکم بەخێرایی .قسەیان کرد لەدژی قەیرانەکە

I didn't really understand it,

من لە ڕاستیدا تێنەگەشتم.

except for the fact that it was destroying my parents.

بێجگە لەو راستیەی کە خەریک بوو . دایک و باوکم تێک بشکێنێ

One day, I walked in on my mother crying,

ڕۆژێک کە چوومە ژورەوە ،دایکم دەگریا

and I asked her why we are burying so many people.

منیش پرسیارم لیکرد بۆچی .ئەوھەموو خەڵکە دەنێژین

I don't remember the words that she chose

لە بیرم نیە ئەو ووشانەی ھەڵیبژارد

to describe genocide to her 10-year-old daughter,

بۆ وەسفی جینۆسایدی ،کچە ١٠ ساڵانەکەی

but I remember the feeling.

.بەڵام ھەستەکەم لە بیرە

We felt completely alone,

،ھەستمان بە تەنیایەکی تەواو کرد

as if no one could hear us,

،وەک بڵێی کەس گوێی لە ئێمە نیە

as if we were essentially invisible.

.وەک بڵێی بەتەواوی نادیارین

This is when I wrote my first poem about Darfur.

ئەمە ئەو کاتەبوو کە یەکەم شعری .خۆم نووسی دەربارەی دارفۆر

I wrote poetry to convince people to hear and see us,

من شعرم بۆ ھاندانی خەڵک نووسی بۆئەوەی گوێیان لە ئێمە بێت و بمان بینن،

and that's how I learned the thing that changed me.

بەو شێوەیە فێری ئەوشتە .بووم کە منی گۆری

It's easy to be seen.

بینینی ئەمە ئاسانە.

I mean, look at me -- I'm a young African woman with a scarf around my head,

تەمەشای من بکە --من ئافرەتێکی گەنجی ئەفریقیم بە لەچکێکەوە لە سەرم،

an American accent on my tongue

شێوەزارێکی ئەمریکی لەسەر زمانم

and a story that makes even the most brutal of Monday mornings seem inviting.

چیرۆکێک کە سەرنجی بێبەزەیترین بەیانیانی دوو شەمەی ڕادەكێشا.

But it's hard to convince people that they deserve to be seen.

بەڵام زەحمەتە قەناعەت بە خەڵک بێنی .کە ئەوان شایانی ئەوەن کە ببینرێن

I learned this in my high school classroom one day,

ڕۆژێک ئەوە لە ،خوێندنی ئامادەیی فێربووم

when my teacher asked me to give a presentation about Darfur.

کاتێ مامۆستاکەم داوای لێکردم .وانەیەک پێشکەش کەم لەسەر دارفۆر

I was setting up the projector when a classmate of mine said,

من خەریکبوو پرۆچێک تەرەکەم ،ڕێک دەخست کە ھاوپۆلێکم ووتی

"Why do you have to talk about this?

بۆ دەبێ قسە دەربارەی ئەمە بکەی ؟

Can't you think about us and how it will make us feel?"

ناتوانیت بیر لە ئێمە بکەیتەوە و چۆن ھەست بکەین؟

(Laughter)

(پێکەنین)

My 14-year-old self didn't know what to say to her,

،منی ١٤ سال نەمزانی چی پێبڵێم

or how to explain the pain that I felt in that moment,

یان چۆن ئەو ئازارەی بۆ ،ڕونکەمەوە کە لەو کاتەدا ھەستم پێکرد

and in every moment that we were forced not to talk about "this."

و ھەموو ئەو کاتانەی کە زۆرمان .لێدەکرا کە قسەی دەربارە نەکەین

Her words took me back to the days and nights on the ground in Darfur,

ووشەکانی منیان گەراندەوە بۆ ئەو شەو ،ڕۆژانەی کەلەسەر زەوی دارفۆربووم

where we were forced to remain silent;

ئەو شوێنەی کە زۆرمان لێدەکرا بۆئەوەی بێدەنگ بین

where we didn't speak over morning tea

ئەو شوێنەی قسەمان نەدەکرد لە کاتی چایی بەیانیان

because the warplanes overhead would swallow any and all noise;

لەبەر ئەوەی فرۆکە جەنگییەکانی ،لە سەرمان ھەموو دەنگێکیان قووتدەدا

back to the days when we were told

بۆ ئەو ڕۆژانەی کە پێمان دەگووترا

not only that we don't deserve to be heard

نەک تەنھا ئەوەی کە شایانی ئەوەنین کە گوێمان لێبگیرێ

but that we do not have a right to exist.

.بەڵکو ئەوەی کە مافی بوونمان نییە

And this is where the magic happened,

و ئەمە ئەو شوێنەیە کەسحرەکە ڕوویدا

in that classroom when all the students started taking their seats

لەو پۆلەدا کاتێک ھەموو خوێندکارەکان دانیشتن

and I began to speak,

،و من دەستم کرد بە قسەکردن

despite this renewed feeling that I didn't deserve to be there,

سەرەرای ئەو ھەستە تازەبووەی ،کە شایەنی ئەوەنیم لەوێ بم

that I didn't belong there

کە من ھی ئەوێ نیم

or have a right to break the silence.

.یان مافی ئەوەم ھەبێ کە بێدەنگیەکە بشکێنم

As I talked,

،کە قسەم کرد

and my classmates listened,

و ھاوپۆلەکانم گوێیان گرت،

the fear ebbed away.

ترسەکە کەمبۆوە.

My mind became calm,

،ھۆشم ئارام بۆوە

and I felt safe.

.و ھەستم بە سەلامەتی کرد

It was the sound of our grieving,

،ئەوە دەنگی خەم و ناسۆر بوو

the feel of their arms around me,

ھەستی باوەشیان بەمن دا،

the steady walls that held us together.

دیوارە جێگیرەکان .ئێمەیان بەیەکەوە ڕاگرت

It felt nothing like a vacuum.

ھیچ ھەستێک نەبوو وەک و بۆشایی

I choose poetry because it's so visceral.

شعرم ھەڵبژارد لەبەرئەوەی لە ناخەوە دەردەچێت.

When someone is standing in front of you, mind, body and soul,

کاتێک کەسێک لەبەردەمت ،دەوەستێت ھۆش، جەستە ، روح

saying "Witness me,"

"دەڵێن "شایەتم بە

it's impossible not to become keenly aware of your own humanity.

مەحاڵە بتوانی بە بایەخەوە .ئاگاداری مرۆڤایەتی خۆت نەبی

This changed everything for me.

.ئەوە ھەموو شتێکی گۆری بۆمن

It gave me courage.

ئەوە بوێری پێدام.

Every day I experience the power of witness,

ھەموو ڕۆژێک ھێزی ،شایەتی دان ئەزموون دەکەم

and because of that, I am whole.

ھەر بەوھۆیەوە من تەواوم.

And so now I ask:

بۆیە ئێستا دەپرسم :

Will you witness me?

ئایا شایەتیم بۆ دەدەی؟

They hand me the microphone

مایکرۆفۆنەکەیان پێدام

as my shoulders sink under the weight of this stress.

لەگەل نقومبوونی شانەکانم .لە ژێر قورسایی ئەو فشارەدا

The woman says,

ژنەکە دەڵێت،

"The one millionth refugee just left South Sudan.

یەک ملیۆن پەنابەر ھەر" "ئێستا باشوری سودانی جێھێشت

Can you comment?"

"دەتوانی سەرنج بدەی؟

I feel my feet rock back and forth on the heels my mother bought,

ھەستم کرد قاچەکانم دەجوڵێنەوە بەرەو پێش ،دواوە لە ناو ئەو پێڵاوانەی دایکم کری بۆم

begging the question:

ئەو پرسیارە ھاتە کایەوە:

Do we stay, or is it safer to choose flight?

دەمێنینەوە یان ھەڵاتن باشترە؟

My mind echoes the numbers:

مێشکم ژمارەکانی دوبارە دەکردەوە:

one million gone,

یەک ملیۆن ڕۆشتوون،

two million displaced,

،دوو ملیۆن ئاوارەبوون

400,000 dead in Darfur.

٤٠٠,٠٠٠ مردوون لە دارفۆر

And this lump takes over my throat,

،و ئەو گرێیە وا قورگم دەگرێ

as if each of those bodies just found a grave

وەک بڵێی ئەو تەرمانە گۆڕی خۆیان دۆزیوەتەوە

right here in my esophagus.

ڕێک لەناو سورێنچکمدا.

Our once country,

وڵاتە کۆنەکەمان،

all north and south and east and west,

ھەموو باکور و باشور و خۆرھەڵات و خۆرئاوای،

so restless the Nile couldn't hold us together,

ئەوەندە شلۆقە تەنانەت ڕووباری نییل نەیتوانی بەیەکەوە بمان بەستێ.

and you ask me to summarize.

و ئێوەش داوای پوختەم لێ دەکەن.

They talk about the numbers as if this isn't still happening,

قسە دەربارەی ژمارەکان دەکەن ،وەک بڵێی ئێستاش ڕونادات

as if 500,000 didn't just die in Syria,

وەک بڵێی ٥٠٠,٠٠٠ نەمردوون لە سوریا

as if 3,000 aren't still making their final stand

وەک بڵێی ٣٠٠٠ تائێستاش خەریکی شەری مان و نەمان نین

at the bottom of the Mediterranean,

لە بنی دەریایی ناوەراست دا،

as if there aren't entire volumes full of fact sheets about our genocides,

وەک بڵێی بەچەندین قەبارە کتێب پر لە ڕاستی ،دەربارەی جینۆسایدەکەمان لە بەردەست دا نیە

and now they want me to write one.

و ئێستا دەیانەوێ من دانەیەک بنووسم.

Fact:

ڕاستی:

we never talked over breakfast,

،ھەرگیز قسەمان نەکردووە لەکاتی نانی بەیانی

because the warplanes would swallow our voices.

لەبەرئەوەی دەنگی فرۆکە جەنگیەکان .دەنگی ئێمەی قوت دەدا

Fact:

ڕاستی:

my grandfather didn't want to leave home,

،باپیرم نەیدەویست ماڵەوە جێ بھێڵێ

so he died in a war zone.

.بۆیە لەمەیدانی جەنگدا مرد

Fact:

ڕاستی:

a burning bush without God is just a fire.

دەوەنی گرگرتوو بەبێ خوا تەنھا ئاگرێکە.

I measure the distance between what I know

ئەو دووریە دەپێوم لەنێوان ئەوەی کە دەیزانم

and what is safe to say on a microphone.

و ئەوەی سەلامەتە بۆ گوتن بە مایکرۆفۆن.

Do I talk about sorrow? Displacement?

ئایا قسە دەربارەی خەم و پەژارە دەکەم؟

Do I mention the violence,

ئایا باسی توندو تیژی دەکەم؟

how it's never as simple as what you see on TV,

کە ھەرگیز ئاوا سادە نیە ،کە دەیبینی لەسەر تەلەفزیۆن

how there are weeks' worth of fear before the camera is on?

چۆن چەندین ھەفتەی پرترس ھەیە پێش ئەوەی لە کامێرا دەرکەوێ؟

Do I tell her about our bodies,

ئایا پێێ دەڵێم دەربارەی جەستەکانمان،

how they are 60 percent water,

کە ٦٠% ئاون،

but we still burn like driftwood,

بەڵام ھەروەک داروتەختە دەسوتێین،

making fuel of our sacrifice?

قوربانیەکانیەکانمان دەکەنە سوتەمەنی؟

Do I tell her the men died first, mothers forced to watch the slaughter?

ئایا پێی بڵێم پیاوەکان مردن یەکەم جار دایکەکان ناچارکران سەیری کوشتنەکەیان بکەن؟

That they came for our children,

کە بۆ منداڵەکانمان ھاتن،

scattering them across the continent until our homes sank?

بڵاویان کردنەوە بەسەر ڕووی هەسارەکەدا تا مالەکانمان نقوم بوون؟

That even castles sink at the bite of the bomb?

کە تەنانەت قەلاکانیش نقوم بوون لەکاتی تەقینی بۆمبەکان

Do I talk about the elderly,

ئایا دەربارەی بەتەمەنەکان قسەبکەم؟

our heroes,

پاڵەوانەکانمانن

too weak to run, too expensive to shoot,

زۆر لاواز بۆ ڕاکردن زۆر بە نرخن بۆ شەرکردن

how they would march them,

،چۆن سەربازیان پێ دەکەن

hands raised, rifles at their backs,

دەستەکانیان بەرز دەکەنەوەو تفەنگەکانیان لەسەر پشتە

into the fire?

بۆناو شەرەکە

How their walking sticks kept the flames alive?

چۆن گۆچانەکانیان پشکۆکانیان بە ھەڵکراوی ھێشتەوە

It feels too harsh for a bundle of wires and an audience to swallow.

هەست دەکەی زۆر زبرە ئەو وایەرانانە کە ئامادە بوان بتوانن قوتی بدەن.

Too relentless,

زۆر دڵ ڕەقانەیە

like the valley that filled with the putrid smoke of our deaths.

وەک ئەو دۆڵەی کە پریەتی لە .دوکەڵی بێ ھاوتایی مردوەکانمان

Is it better in verse?

ئایا بە شعر باشترە؟

Can a stanza become a burial shroud?

ئایا پارچە شعرێک دەتوانێت ببێتە کفنی ناشتن؟

Will it sting less if I say it softly?

ئازاری کەمتر دەبێ گەر بەنەرمی بیڵێم؟

If you don't see me cry, will you listen better?

گەر بە گریانەوە نەمبینن باشتر گوێم بۆ دەگرن؟

Will the pain leave when the microphone does?

ئایا ئازارەکە نامێنێ کە مایکرۆفۆنەکە دەروات؟

Why does every word feel as if I'm saying my last?

بۆچی ھەر ووشەیەک دەیلێم ھەستەکەم ئاخر ووشەیە؟

Thirty seconds for the sound bite,

٣٠ چرکە بۆ قسەکردن

and now three minutes for the poem.

و ئێستاش ٣ دەقیقە بۆ شعر

My tongue goes dry the same way we died,

زمانم وشک دەبێتەوەو ،بەھەمان شێوەی کە مردین

becoming ash, having never been coal.

دەبینە خۆلەمێش وەک ئەوەی ھەرگیز خەڵوز نەبوبین.

I feel my left leg go numb,

ھەستەکەم قاچی چەپم سر دەبێت

and I realize that I locked my knees,

و بۆم دەرکەوت کە ئەژنۆکانم قفل بوون،

bracing for impact.

ئامادەن بۆ ڕوبەروبوونەوە

I never wear shoes I can't run in.

ھەرگیز پێلاوێک لە پێ ناکەم .کە نەتوانم پێ یان ڕابکەم

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چەپڵە)

So, I wanted to leave on a positive note,

ویستم بە سەرنجێکی پۆزەتیڤانە جێتان بێڵم،

because that's the paradox that this life has been:

لەبەرئەوەی ئەم ژیانە بەردەوام پارادۆکس بووە:

in the places where I learned to cry the most,

لەو شوێنانەی کە فێربووم زۆر بگریم

I also learned how to smile after.

دوای ئەوە فێریش بووم کە زەردەخەنە بکەم

So, here goes.

لێرەوە دەست پێ دەکا.

"You Have a Big Imagination

خەیاڵێکی گەورەت ھەیە

or

یان

400,000 Ways to Cry."

٤٠٠,٠٠٠ رێگا بۆ گریان

For Zeinab.

بۆ زەینەب

I am a sad girl,

کچێکی خەمبارم،

but my face makes other plans,

بەڵام ڕوخسارم پلانی تری ھەیە،

focusing energy on this smile, so as not to waste it on pain.

سەرفکردنی وزە بە زەردەخەنە . بۆئەوەی بە فیرۆی نەدەین بە ئازار

The first thing they took was my sleep,

یەکەم شت کە لێیان بردم خەو بوو،

eyes heavy but wide open,

چاوەکانم قورس بەڵام فراوان و کراوە،

thinking maybe I missed something,

بیر دەکەمەوە لەوانەیە شتێکم لەبیر کردبێت،

maybe the cavalry is still coming.

لەوانەیە تانک و ھێز بەردەوام بێن.

They didn't come,

نەھاتن،

so I bought bigger pillows.

بۆیە سەرینی گەورەترم کری.

(Laughter)

(پێکەنین)

My grandmother could cure anything

داپیرم بە قسەکردن

by talking the life out of it.

دەتوانێ ھەموو شتێک چاک بکاتەوە.

And she said that I could make a thief in a silo laugh

پێێگوتم دەتوانم دزێک لەناو عەمبارێکدا بھێنمە پێکەنین

in the middle of our raging war.

لە ناوەندی ئەو شەرە توندە.

War makes a broken marriage bed out of sorrow.

شەر کۆتایی بە خەم و پەژارەی .ھاەسەرگیریەکی تێک شکاو دێنێت

You want nothing more than to disappear,

ھیچ شتێکت ناوێ بێجگە لە دیارنەمان،

but your heart can't salvage enough remnants to leave.

بەڵام دڵ ناتوانێ پاشماوەی .تەواو ڕزگار بکات بۆ ھەڵاتن

But joy --

بەڵام خۆشی

joy is the armor we carried across the borders of our broken homeland.

خۆشی ئەو قەڵغانەیە کە ھەڵمان گرت .بەدرێژایی سنوری وڵاتە شکاوەکەمان

A hasty mix of stories and faces

تێکەڵەیەکی خێرا لە چیرۆک و ڕوخسار

that lasts long after the flavor is gone.

کە زۆر دەمێنێتەوە دوای ئەوەی کە تامەکەی ڕۆشت.

A muscle memory that overcomes even the most bitter of times,

بیری ماسولکەیی کە بەسەر ،ناخۆشترین کاتەکاندا زال دەبێت

my memory is spotted with days of laughing until I cried,

مێشک پریەتی لەو ڕۆژانەی ،کە پێکەنیم تا گریام

or crying until I laughed.

یا ئەو ڕۆژانەی کە گریام تا پێکەنیم

Laughter and tears are both involuntary human reactions,

پێکەنین و گریان دوو ،کاردانەوەی خۆنەویستی مرۆڤن

testaments to our capacity for expression.

بەڵگەن لەسەر توانای دەربرینی ئێمە.

So allow me to express

بۆیە ڕێگەم بدەن بۆ دەربرین

that if I make you laugh,

کە بتانھێنمە پێکەنین،

it's usually on purpose.

ئەوە عادەتەن بە مەبەستە.

And if I make you cry,

و کە بتان گریێنم،

I'll still think you are beautiful.

ھەر پێم وایە کە جوانن.

This is for my cousin Zeinab,

ئەوە بۆ ئامۆزاکەمە زەینەب،

bedridden on a random afternoon.

لەسەر جێگا کەوتبوو لە دوانیوەرۆیەک

I hadn't seen her since the last time we were in Sudan together,

نەم بینیوە لە کۆتا جارەوە ،کە لە سودان بەیەکەوە بووین

and there I was at her hospital bedside

لەوێ من لە تەنیشت جێگاکە بووم لە نەخۆشخانە

in a 400-year-old building in France.

لە بینایەک کە مێژووەکەی .٤٠٠ ساڵە لە فەرەنسا

Zeinab wanted to hear poems.

زەینەب ویستی گوێی لە شعر بێت.

Suddenly, English, Arabic and French were not enough.

لەناکاو ئینگلیزی و عەرەبی و فەرەنسی بەس نەبوون.

Every word I knew became empty noise,

ھەر ووشەیەک کە دەمزانی تەنھا دەنگێکی بەتاڵ بوو،

and Zeinab said, "Well, get on with it."

زەینەب ووتی بەردەوام بە

(Laughter)

(پێکەنین)

And I read her everything that I could,

ھەموو شتێکم بۆ خوێندەوەو کەلە توانام دا بوو،

and we laughed,

و پێکەنین،

and we loved it,

و خۆشمان دەویست،

and it was the most important stage that I've ever stood on,

و ئەوە گرنگترین ستەیج بوو ،کەمن تا ئێستا لەسەری وەستابم

surrounded by family,

دەورەدراوە بە خێزان،

by remnants of a people who were given as a dowry to a relentless war

بە پاشماوەی ئەو خەڵکەی وەک مارەیی درابوون بە جەنگێکی بێ بەزەییانە

but still managed to make pearls of this life;

بەڵام ھەر توانیمان مرواری درووست بکەین لەو ژیانە:

by the ones who taught me to not only laugh,

بەھۆی ئەو خەڵکەی کە ،فێریان کردووم بەس پێنەکەنم

but to live in the face of death;

؛بەڵکو بژیم ڕووبەرووی مردن

who placed their hands across the sky,

کە دەستیان بەسەر ڕووی ئاسمان دا نابوو

measuring the distance to the sun and saying, "Smile;

دووری خۆریان پێواو وتیان زەردەخەنە بکە

I'm gonna meet you there."

من لەوێ دەتبینم

And for Zeinab --

و بۆ زەینەب

Zeinab, who taught me love in a place like France,

زەینەب کە فێری خۆشەویستی کردم ،لە شوێنێکی وەک فەرەنسا

Zeinab, who wanted to he.ar poems on her deathbed --

زەینەب کە ویستی گوێی لە شعربێت لەسەر جێگای مردن

Dilated fibromyalgia.

دایلەیتد فایبرۆ مایەڵجیا(نەخۆشیە) ـ

Her heart muscles expanded

ماسولکەی دڵی فراوان ببوو

until they couldn't function.

تا لە کار کەوت.

And she held me, and she made me feel like gold.

و منی گرت و وایلێکردم .ھەست بکەم پارچە زێرێکم

And I said, "Zeinab,

و من وتم زەینەب

isn't it strange that your only problem

ئایا ئەوە سەیر نیە کە تاکە کێشەی تۆ

is that your heart was too big?"

ئەوەیە کە دڵت زۆر گەورەیە؟"

Thank you.

سوپاس.

(Applause)

(چەپڵە)