History vs. Egypt’s "most powerful" pharaoh - Jessica Tomkins

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Kanhaiya Verma

Pharaoh Ramesses II reigned for almost 70 years

ဖာရို ရေမက်ဆီး ၂ ဟာ ၁၃ ရာစု ဘီစီမှာ

in the 13th century BCE.

အနှစ် ၇၀ နီးပါး စိုးစံခဲ့တယ်။

He presided over a golden age of Egyptian prosperity.

သူဟာ အီဂျစ်ရဲ့ ကြွယ်ဝမှု၊ဩဇာနဲ့ ချမ်းသာမှု ရဲ့ ရွှေခေတ်တစ်ခုကို ဦးစီးခဲ့တယ်။

But was he a model leader,

ဒါပေမဲ့ သူက စံပြ ခေါင်းဆောင်တစ်ယောက်လား၊

or a shameless egomaniac and master of propaganda?

ဒါမဟုတ် အရှက်မဲ့ အတ္တကြီးပြီး ဝါဒဖြန့်တဲ့ အကြီးအကဲတစ်ယောက်လား။

Order! Order! Who do we have on the stand? Ramesses II?

ကဲ၊ ခဏလေးတိတ်ကြပါ။ တရားခွင်မှာ ရောက်နေတာ ဘယ်သူလဲဟေ့။ ရေမက်ဆီး ၂ လား။

Ahem, I believe you mean "The strong bull, protector of Egypt,

အဟမ်း၊ "ငါ ယုံကြည်တာက တိုင်းတစ်ပါးတွေကို နှိမ်နင်းတဲ့ အီဂျစ်ကို ကာကွယ်သူ၊

who subdues foreign lands;

ခွန်အားရှိတဲ့ နွားထီး၊ နှစ်များစွာ

rich in years, great in victories, chosen by Ra— whose justice is powerful—

ကြွယ်ဝ၊ အောင်ပွဲတွေမှာ ကြီးမြတ်၊ ရာက ရွေးခဲ့တဲ့ သူ့တရားမျှတမှုက ဩဇာရှိတဲ့၊

Ramesses, beloved of Amun."

အာမုန်ရဲ့ချစ်မြတ်နိုးရတဲ့ ရေမက်ဆီးပါ။"

But you may refer to him as Ramesses the Great.

ဒါပေမဲ့ သူ့ကို မဟာ ရေမက်ဆီးလို့ ရည်ညွှန်းနိုင်ပါတယ်။

Ramesses, Ramesses— I think I've heard of him.

ရေမက်ဆီး၊ ရေမက်ဆီး၊ သူ့ကို ကြားဖူးကြတယ် ထင်ပါတယ်။

"Let my people go!"

"ငါ့လူတွေကို လွှတ်ပေးပါ။"

Yes, Your Honor, he was the infamously stubborn pharaoh of Exodus,

လူကြီးမင်း၊ သူက နာမည်ဆိုးနဲ့ကျော်တဲ့ ခေါင်းမာတဲ့ ထွက်မြောက်ရာကျမ်းရဲ့ ဖာရို၊

who forced enslaved Hebrews

လွန်ကဲတဲ့ ပီ- ရေမက်ဆီးမြို့တော်ကို

to build out his extravagant capital city of Pi-Ramesses.

တည်ဆောက်ဖို့ ဟီဘရူးတွေကို အတင်းကျွန်ပြုခဲ့သူပါ။

Objection, there's no archaeological evidence

ကန့်ကွက်တယ်၊ ရေမက်ဆီးက ဆောက်လုပ်ရေး စီမံကိန်းတွေမှာ

that Ramesses used forced labor in his construction projects.

အဓမ္မ လုပ်အား သုံးခဲ့တယ်ဆိုတဲ့ ရှေးဟောင်းသုတေသန အထောက်အထားမရှိဘူး။

Egyptians relied on highly trained artisans and craftsmen

အီဂျစ်တွေဟာ အဆင့်မြင့် လေ့ကျင့်ထားတဲ့ လက်မှုပညာသည်တွေကို အားကိုးပြီး မြို့တွေ၊

to build their cities and monuments.

အထိမ်းအမှတ်တွေကို ဆောက်ခဲ့တယ်။

And menial labor, like quarrying and moving stones,

ကျောက်တုံးတွေ ရွှေ့တာလို အလုပ်ကြမ်းကို စစ်သားတွေနဲ့

was done by military soldiers and foreign mercenaries—

တိုင်းတစ်ပါး ကြေးစား စစ်သားတွေက လုပ်ခဲ့ကြတယ်။

all of whom were compensated for their work.

ဒီလူအားလုံးကို သူတို့ရဲ့အလုပ်အတွက် နစ်နာကြေးပေးခဲ့တယ်။

So he's not the pharaoh from Exodus?

သူက ထွက်မြောက်ရာကျမ်းရဲ့ ဖာရို မဟုတ်လား။

It's hard to say for certain.

ဒါက အသေအချာပြောဖို့ ခက်တယ်။

According to some timelines,

တချို့ အချိန်မျဉ်းတွေအရ၊

Ramesses is the best candidate for that particular pharaoh.

ရေမက်ဆီးဟာ ဒီသီးခြား ဖာရိုအတွက် အကောင်းဆုံး သင့်တော်သူပါ။

But there's no evidence of any Hebrew population in Egypt during his reign,

ဒါပေမဲ့ သူ့အုပ်ချုပ်မှုအတွင်း အီဂျစ်မှာ ဘယ်ဟေဗရူး လူဦးရေရဲ့ အထောက်အထားမှမရှိဘူး၊

and certainly no records of a revolution or mass migration

ထွက်မြောက်ရာကျမ်းမှာ ဖော်ပြခဲ့တဲ့တစ်ခုလို တော်လှန်ရေး ဒါမဟုတ် အစုလိုက်

like the one described in Exodus.

ရွှေ့ပြောင်းမှု မှတ်တမ်းတွေ မရှိတာသေချာတယ်။

Is that really so surprising?

ဒါက တကယ့် အံ့ဩစရာလား။

It's not like Ramesses kept records of any other time he was defeated.

ရေမက်ဆီးက သူ ရှုံးခဲ့တဲ့ တခြားအချိန်ရဲ့ မှတ်တမ်းတွေကို သိမ်းထားတာမျိုးမဟုတ်ဘူး။

What do you mean?

ဘာကိုဆိုလိုတာလဲ။

Our "great" pharaoh here operated one of the largest propaganda machines

"မဟာ" ဖာရိုတွေဟာ ရှေးခေတ်သမိုင်းမှာ အကြီးဆုံး ဝါဒဖြန့်ရေးစက်တွေထဲက

in ancient history.

တစ်ခုကို လည်ပတ်ခဲ့တယ်။

Almost all pharaohs relied on propaganda to control their country,

ဖာရိုဘုရင် အားလုံးနီးပါးက နိုင်ငံကို ထိန်း ချုပ်ဖို့ ဝါဒဖြန့်မှုကို အားကိုးခဲ့ပြီး

and Ramesses had particularly big sandals to fill.

ရေမက်ဆီးက အထူး ကြီးမားတဲ့ ကြိုးသိုင်း ဖိနပ်တွေကို ဖြည့်ခိုင်းခဲ့တယ်။

His father, Seti I, led Egypt to a period of great wealth and stability

သူ့ဖခင် ဆယ်တီ ၁ ဟာ အီဂျစ်ကို ချမ်းသာ၊ တည်ငြိမ်တဲ့ ကာလတစ်ခုဆီ ဦးဆောင်ခဲ့တဲ့အတွက်

that Ramesses worked hard to maintain.

ရေမက်ဆီးက ထိန်းသိမ်းဖို့ ကြိုးစားခဲ့တယ်။

Through propaganda, yes, but also military glory.

ဝါဒဖြန့်မှုကနေ၊ ဟုတ်ပါတယ်၊ စစ်ရေး ဂုဏ်သရေရောပါ။

More like military aggression.

စစ်ရေး ရန်လိုမှုပိုဆန်တာပေါ့။

By the end of Seti's reign,

ဆယ်တီ အုပ်ချုပ်မှူအဆုံးမှာ၊

he had established peace with the neighboring Hittites

သူက ကာဒေ့ရှ်ဆိုတဲ့ အငမ်းမရလိုချင်တဲ့ ဒေသ အပေါ် အီဂျစ် ထိန်းချုပ်မှု သေချာစေရင်း

by guaranteeing Egyptian control over a sought-after region called Kadesh.

အိမ်နီးချင်း ဟစ်တက်စ်တွေနဲ့ ငြိမ်းချမ်းရေးကို ထူထောင်ခဲ့တယ်။

But in the fifth year of his reign, Ramesses broke those agreements.

ဒါပေမဲ့ အုပ်ချုပ်မှု ငါးနှစ်မှာ ရေမက်ဆီးက ဒီသဘောတူညီချက်တွေကို ချိုးဖောက်လိုက်တယ်။

It wasn't the most peaceful decision,

ဒါက အငြိမ်းချမ်းဆုံး ဆုံးဖြတ်ချက် မဟုတ်ပေမဲ့၊

but Ramesses believed a military victory would aid his efforts

စစ်ရေးအောင်ပွဲက အီဂျစ်ရဲ့ဂုဏ်သိက္ခာကို ပြန်ယူဖို့ ကြိုးပမ်းမှုတွေကို ကူညီမယ်လို့

to restore Egypt's reputation.

ရေမက်ဆီးက ယုံကြည်ခဲ့တယ်။

And he was right!

သူ မှန်ပါတယ်။

His victory over the Hittites cemented Ramesses' persona

ဟစ်တက်စ်တွေအပေါ် သူ့ရဲ့အောင်မြင်မှုက ရေမက်ဆီးရဲ့ အသွင်ကို

as a heroic pharaoh of old.

ရှေးက ရဲစွမ်းသတ္တိရှိတဲ့ ဖာရိုအဖြစ် ခိုင်မာစေခဲ့တယ်။

Yeah, except he didn't even win!

ဟုတ်ပါတယ်၊ သူ အနိုင်မရခဲ့တာတောင်ပါ။

His supposed victory was actually a stalemate

သူ့အောင်မြင်မှုလို့ ယူဆရတာက ဖာရိုရဲ့ ထောင်လွှားမှုက အီဂျစ်

in which the pharaoh's arrogance almost cost Egypt the entire war.

စစ်ပွဲတစ်ခုလုံးကို ဆုံးရှုံးလုနီးပါးဖြစ် ခဲ့တဲ့ မတိုးသာမဆုတ်သာ အနေအထားပါ။

When two Hittite spies told Ramesses the enemy had fled in fear,

ဟစ်တက်စ် သူလျှိုလူနှစ်ယောက်က ရန်သူက ကြောက် ပြေးသွားပြီလို့ ရေမက်ဆီးကို ပြောတဲ့အခါ၊

he let his guard down, allowing his men to be ambushed.

စောင့်ကြပ်တာကို ဖြေလျှော့တာက သူ့လူတွေ ကို ချောင်းမြောင်းတိုက်ခွင့်ပေးလိုက်တာပါ။

He played right into the Hittite's trap and almost lost everything.

ရေမက်ဆီးဟာ ဟစ်တက်စ်တွေရဲ့ကျော့ကွင်းထဲ ကျရောက်ကာ အားလုံးနီးပါး ဆုံးရှုံးခဲ့တယ်။

Yet the official story Ramesses had chiseled across Egypt

ဒါပေမဲ့ အီဂျစ်တစ်လွှားမှာ ရေမက်ဆီး ပုံဖော်ခဲ့တဲ့ တရားဝင် ဇာတ်လမ်းက

cast himself as the battle's greatest hero.

သူ ကိုယ်တိုင်ကို စစ်ပွဲရဲ့ အကြီးမြတ်ဆုံး သူရဲကောင်းအဖြစ်နဲ့ပါ။

Military achievements were important for legitimizing a pharaoh's power,

စစ်ရေး အောင်မြင်မှုတွေက ဖာရိုရဲ့အာဏာကို တရားဝင်ဖြစ်စေဖို့ အရေးကြီးခဲ့တယ်၊

even if that meant a bit of exaggeration.

ဒါက အနည်းငယ် ချဲ့ကားပြောဆိုတာတောင်ပါ။

A bit? You can't trust anything this guy says!

နည်းနည်းလား။ ဒီလူပြောတာ ဘာကိုမှ ယုံလို့မရဘူးလေ။

If it wasn't for the Hittite's conflicting record,

ဟစ်တက်စ်ရဲ့ ကွဲလွဲနေတဲ့ မှတ်တမ်းအတွက် မဟုတ်ရင်၊

we'd still be buying Ramesses' propaganda.

ရေမက်ဆီးရဲ့ ဝါဒဖြန့်မှုကို ယုံကြည်နေကြဦးမှာပါ။

I propose that this court cannot judge any historical figure's legacy

ဒီတရားရုံးက ကိုယ်တိုင် ပြောတဲ့ ဇာတ်လမ်း တွေနဲ့ သမိုင်းဆိုင်ရာ ပုဂ္ဂိုလ်တွေရဲ့

by the stories they tell about themselves.

အမွေအနှစ်တစ်ခုကိုမှ စီရင်လို့မရဘူးလို့ အဆိုပြုပါတယ်။

That seems reasonable to me.

ဒါက ကျိုးကြောင်းသင့်ပုံရတယ်။

Fair enough. How's this record then—

အတော်လေး မျှတပုံရတယ်။ ဒါဆို ဒီမှတ်တမ်း၊

the first recorded peace treaty in archaeological history

ရေမက်ဆီနဲ့ ဟစ်တက်စ်တွေ လက်မှတ်ထိုးခဲ့တဲ့ ရှေးဟောင်းသုတေသန သမိုင်းမှာ ပထမဆုံး

signed by Ramesses and the Hittites.

မှတ်တမ်းတင်ခဲ့တဲ့ ငြိမ်းချမ်းရေး စာချုပ်ကကော။

"Peace treaty" is pretty generous.

"ငြိမ်းချမ်းရေး စာချုပ်" က အတော် သဘောထားကြီးနေတယ်။

Ramesses begrudgingly agreed to a mutual defense contract,

ပြင်ပ ရန်သူတစ်ယောက်က တိုက်ခိုက်ရင်၊ အီဂျစ်တွေနဲ့ ဟစ်တက်စ်တွေ အတူ လုပ်ဆောင်မယ့်

where Egyptians and Hittites would work together if attacked by an external enemy.

အပြန်အလှန် ကာကွယ်ရေး စာချုပ်တစ်ခုကို ရေမက်ဆီးက စိတ်မပါ့တပါ သဘောတူခဲ့တယ်။

And what's wrong with that?

ဒါက ဘာမှားလို့လဲ။

This peaceful end to the conflict marked the beginning

ပဋိပက္ခကို ငြိမ်းချမ်းစွာ အဆုံးသတ်တာက ရေမက်ဆီးရဲ့

of Ramesses' prosperous reign—

ကြွယ်ဝတဲ့ အုပ်ချုပ်မှု အစ၊ အီဂျစ်အာဏာနဲ့

a golden age of Egyptian power and wealth.

ချမ်းသာမှုရဲ့ ရွှေခေတ်တစ်ခုကို ညွှန်ပြခဲ့တယ်။

True, but we have no idea if this wealth trickled down to everyday Egyptians

မှန်ပါတယ်၊ ဒါပေမဲ့ ဒီချမ်းသာမှုက သာမန် အီဂျစ်လူမျိုးတွေဆီ ရောက်သွားလား၊

or just financed Ramesses' vain attempts to achieve immortality through stone.

သူ့အချည်းနှီးကြိုးစားမှုတွေကို ကျောက်တုံး ကနေ အမတဖြစ်ဖို့ ထောက်ပံ့တာလားဆိုတာ မသိဘူး။

He spent his entire reign pouring money into ego projects.

သူ့အုပ်ချုပ်မှုတစ်ခုလုံးကို အတ္တ စီမံကိန်း တွေမှာငွေပုံလောင်းရင်း ကုန်ဆုံးတယ်။

And one of the most famous, Abu Simbel, wasn't even in Egypt!

အကျော်ကြားဆုံးတစ်ယောက်ဖြစ်တဲ့ အဘူ ဆင်ဘယ်လ်က အီဂျစ်မှာတောင် မရှိခဲ့ဘူး။

Abu Simbel was in Nubia to showcase Egypt's strength

အဘူ ဆင်ဘယ်လ်က အီဂျစ်ရဲ့ ခွန်အားကို ပြသပြီး နူဘီယန် တော်လှန်ရေး တစ်ခုကို

and discourage a Nubian revolution.

ဟန့်တားဖို့ နူဘီယာမှာ ရှိနေခဲ့တယ်။

Besides, pharaohs were expected to invest in building projects for the gods.

ဖာရိုတွေကို နတ်ဘုရားတွေအတွက် ဆောက်လုပ်ရေး စီမံကိန်းတွေမှာ မြှုပ်နှံဖို့ လိုလားတာပါ။

Right, "for the gods," which Ramesses was not.

"နတ်ဘုရားတွေအတွက်" ဟုတ်ပါတယ်၊ ရေမက်ဆီးတော့ မဟုတ်ခဲ့ဘူး။

Pharaohs typically occupied a status between gods and mortals,

ဖာရိုတွေက နတ်ဘုရားတွေနဲ့ သေမျိုးတွေကြားက ဂုဏ်ဒြပ်တစ်ခုကို သိမ်းပိုက်ထားလေ့ရှိပေမဲ့၊

but the location of Ramesses' statue inside Abu Simbel

အဘူ ဆင်ဘဲလ်အတွင်းမှာ ရေမက်ဆီး ရုပ်တုရဲ့ တည်နေရာက

positions him as their supposed equal.

သူ့ကို တန်းတူ အနေအထားရှိစေတယ်လို့ ယူဆရတယ်။

He even tore down existing temples to reuse their bricks

အထိမ်းအမှတ်တွေမှာ သူတို့ရဲ့အုတ်တွေကို ပြန်သုံးဖို့

in monuments to himself!

လက်ရှိ ဝတ်ကျောင်းတွေကိုတောင် ဖြိုဖျက်ခဲ့တယ်။

He tore down temples built by Akhenaten,

သူက တစ်ဆူတည်း ကိုးကွယ်တဲ့ ဝါဒ ကို ပြဌာန်းဖို့ ကြိုးစားခဲ့တဲ့

a pharaoh who'd attempted to impose monotheism.

ဖာရိုတဖြစ်တဲ့ အခ်ဟန်နတန် ဆောက်ခဲ့တဲ့ ဝတ်ကျောင်းတွေကို ဖြိုခဲ့တယ်။

By destroying those temples,

ဒီဝတ်ကျောင်းတွေ ဖျက်ဆီးရင်း၊

Ramesses reinforced his commitment to Egypt's traditional religion.

ရေမက်ဆီးက အီဂျစ် ရိုးရာဘာသာတရားအပေါ် သူ့ရည်စူးမှုကို အားပေးထောက်ခံခဲ့တယ်။

That doesn't account for why he frequently erased other pharaohs' names on monuments

အထိမ်းအမှတ်တွေပေါ်မှာ တခြားဖာရိုတွေရဲ့ နာမည်တွေကို မကြာခဏ ဖျက်ပြီး သူ့နာမည်ကို

and replaced them with his own.

အစားထိုးတဲ့ အကြောင်းရင်းကို ဖော်ပြမထားဘူး။

Hey, what the...?

ဟေ၊ ဘာပြောတယ်။

Even pharaohs who had short reigns had numerous statues made of themselves—

အုပ်ချုပ်မှု သက်တမ်းတိုတဲ့ ဖာရိုတွေတောင် ရုပ်တုတွေ အများကြီး ဆောက်ခိုင်းခဲ့ပြီး

and Ramesses ruled for almost seven decades.

ရေမက်ဆီးကတော့ ဆယ်စုနှစ် ခုနစ်ခု နီးပါး အုပ်ချုပ်ခဲ့တယ်။

Well, he definitely made a lasting impression.

သူက တည်တံ့တဲ့ ထင်မြင်ချက်တစ်ခုကို ဖန်တီးခဲ့တာ အသေအချာပါ။

Let's face it, Your Honor, would we even be talking about him today if he hadn't?

လက်ခံရမှာပဲ လူကြီးမင်း။ သူဟာ မရှိခဲ့ရင် ၊ ဒီနေ့ သူ့အကြောင်း ပြောနေမှာတောင်မဟုတ်ဘူ။

It's often said that history is written by the winners,

သမိုင်းကို အောင်နိုင်သူတွေက ရေးသားတာလို့ မကြာခဏ ပြောပေမဲ့၊

but in this courtroom,

ဒီတရားရုံးမှာတော့၊

a winning record never guarantees the outcome.

အောင်နိုင်တဲ့ မှတ်တမ်းတစ်ခုက ရလဒ် ကို ဘယ်တော့မှ အာမမခံဘူး။