Where does energy come from? - George Zaidan and Charles Morton

Translator: Tun Lin Aung + 1 Reviewer: sann tint

Energy is not easy to define.

စွမ်းအင်ဆိုတာ အနက်ဖွင့်ဖို့ မလွယ်ကူပါ။

Things have energy,

အရာ၀တ္ထုတွေမှာ စွမ်းအင်ရှိပေမဲ့

but you can't hold

a bushel of energy in your hands.

သင့်လက်တွေနဲ့

စွမ်းအင်အစုအဝေးကို ဆုပ်ကိုင်လို့ မရဘူး။

You can see what it does,

၎င်း လုပ်တောင်တာ သင်မြင်ရပေမဲ့

but you can't see it directly.

သင် ဒါကို တိုက်ရိုက်မမြင်နိုင်ပါ။

There are different types of energy,

စွမ်းအင်ပုံစံ အမျိုးမျိုး ရှိပေမဲ့၊

but the differences between them

ယင်းတို့အကြားမတူညီမှုတွေကို

are manifested only in how they make stuff behave.

ဖော်ပြသည်မှာ သူတို့ပြုလုပ်တဲ့ အရာပြုမူပုံ သာလျင်ဖြစ်သည်။

We do know that the total amount

ကျွန်ုပ်တို့သိထားသည်က စကြ၀ဠာရှိ

of all the different types of energy in the universe

မတူတဲ့ စွမ်းအင် အားလုံးရဲ့ စုစုပေါင်း ပမာဏသည်

is always the same.

အမြဲ တူညီတာကိုပါ။

And, for chemists, two important types of energy

ဓာတုဗေဒ သမားအတွက်ဆို အရေးပါသော စွမ်းအင်ပုံစံ

are chemical potential energy

နှစ်မျိုးက ဓာတုအတည်စွမ်းအင်နဲ့

and kinetic energy.

အရွေ့စွမ်းအင်ပါ။

Potential energy is energy waiting to happen.

အတည်စွမ်းအင်ဆိုတာ ဖြစ်ချိန် စောင့်စားနေတဲ့ စွမ်းအင်ပါ.

Think of a stretched rubber band.

ဆွဲဆန့်ထားတဲ့ ရာဘာပြားကို စဉ်းစားကြည့်မယ်။

If you cut it,

ဒါကိုဖြတ်လိုက်ရင်

all that potential energy

ဒီ အတည်စွမ်းအင်အားလုံး

gets converted to kinetic energy,

အရွေ့စွမ်းအင် အဖြစ် ပြောင်းသွားမယ်၊

which is registered by you as pain.

ဒါဆို နာမယ်လို့ သင် သိထားပါတယ်။

Like a stretched rubber band,

ဆွဲဆန့်ထားတဲ့ ရာဘာပြားလိုပဲ၊

chemical bonds also store energy,

ဓာတုဓာတ်စည်းတွေလည်း စွမ်းအင်သိုလှောင်က

and when those bonds are broken,

ဒီစည်းနှောင်မှု ပျက်သည့် အခါ၊

that potential energy gets converted

အတည်စွမ်းအင်က အခြားသော စွမ်းအင်

to other types of energy,

ပုံစံများသို့ အသွင်ပြောင်းတယ်။

like heat or light,

ဥပမာ အပူ (သို့)အလင်း ပေါ့၊

or gets used to make different bonds.

(သို့) မတူတဲ့ စည်းနှောင်မှုတွေ လုပ်ဖို့ပါ သုံး​တယ်။

Kinetic energy is the energy of motion,

အရွေ့စွမ်းအင်ဆိုတာ ရွေ့လျားမှုရဲ့ စွမ်အင်ဖြစ်ပြီး

and molecules are always moving.

မော်လီကျူးတွေဟာ အမြဲရွေ့လျားနေပါတယ်။

They're not necessarily going somewhere,

သူတို့ရွေ့လျားနေပေမဲ့ တစ်နေရာ..ရာ

though they could be,

ရောက်ဖို့ မလိုအပ်လို့၊

but they are vibrating,

သူတို့ တုန်ခါမယ်၊

stretching,

bending,

and/or spinning.

ကားမယ်၊

ကွေးမယ်၊

လည်မယ် စသည်ဖြင့်ပေါ့။

Take methane,

မီသိန်း မှာဆို၊

which is four hydrogens

ဟိုက်ဒရိုဂျင် လေး လုံးက

attached to a central carbon,

ကာဗွန် အက်တမ်နဲ့ ချိတ်ထားမယ်၊

as an example.

ဥပမာ....

Drawn on paper,

စာရွက်ပေါ် ဆွဲရင်

it's just a still tetrahedron.

လေးမျက်နှာ ထုချွန်ပုံရမယ်။

But in real life, it's a jiggling mess.

လက်တွေ့မှာတော့ ဒါက ဆတ်ဆတ်ခါနေတဲ့ ဗရုတ်သုတ်ခ အခြေအနေတစ်ရပ်ပါ

The kinetic energy of molecules

မော်လီကျူး အရွေ့စွမ်းအင်သည်

is exactly the same type of energy

သင် လှုပ်ရှားနေတဲ့အခါ

as the energy you have

ရလာမည့် စွမ်းအင်နဲ့

when you're moving around,

ပုံစံ အတိအကျ တူမယ်

except that you can be still

ခြွင်းချက်က သင် ငြိမ်နေလို့ရပေမဲ့

and molecules can't.

မော်လီကျူးက ငြိမ်မရဘူး။

If you suck the kinetic energy

အရွေ့စွမ်းအင်ကို သင် မော်လီကျူး

out of a group of molecules,

အုပ်စုတစ်ခုမှ စုပ်ယူလျင်

they'll move less,

လှုပ်ရှားမှု နှေးပေမဲ့၊

but they'll never fully stop.

ဘယ်တော့မှ ရပ်သွားမှာ မဟုတ်ဘူး။

Now, in any group of molecules,

ခု ဘယ် မော်လီကျူးအုပ်စုမှာ ဖြစ်ဖြစ်

some will have more kinetic energy than others.

တစ်စုက အခြားတစ်စုထက် စွမ်းအင်ပိုနေလိမ့်မယ်။

And if we calculate

အုပ်စုလိုက်

the average kinetic energy of the group,

ပျမ်းမျှအရွှေ့ စွမ်းအင်ကို တွက်လိုက်ရင်၊

we'd have a number mathematically related to

သင်္ချာနည်းနဲ့ ဆက်သွယ်လို့ရတဲ့

temperature.

အပူချိန်ကို ရပါလိမ့်မယ်။

So, the more kinetic energy

အရွေ့စွမ်းအင်ပိုရတဲ့

a group of molecules has,

မော်လီကျူးအုပ်စုက

the higher its temperature.

အပူချိန် ပိုမြင့်လေပါပဲ။

And that means that on a hot day,

ဆိုလိုတာက ပူတဲ့နေ့မှာ

the molecules in the air around you

သင့် ဘေးနား လေထဲရှိ မော်လီကျူးတွေ

are spinning, stretching, bending,

လည်တာ၊ ကားတာ၊ ကွေးတာ၊ ပြီးတော့

and generally shooting around much faster

လာတိုက်မိတာတောင်

than on a cold day.

အေးတဲ့နေထက်ပို မြန်မယ်

Now, hot and cold, by the way,

အခု ပူခြင်းနဲ့ အေးခြင်း ဆိုတာ

are relative terms.

နှိုင်းရသဘော ဖြစ်သွားပါပြီ။

They're always used to compare

သူတို့ကို တစ်ခုနဲ့ တစ်ခု

one thing to something else.

နှိုင်းယှဉ်ဖို့ အမြဲသုံးပါတယ်။

So, on that hot summer day,

ပူပြင်းတဲ့နွေ ရက်မှာ

the air molecules have more kinetic energy

လေ မော်လီကျူးတွေရဲ့ အရွေ့စွမ်းအင်က

than the molecules in your skin.

သင့် အရေပြားရှိ မော်လီကျူးထက် ပိုများမယ်။

So, when those air molecules crash into you,

ဒါကြောင့် သင့်ကို ဒီ လေတိုက်ခတ်ရင်

they transfer some of their energy

သူတို့ စွမ်းအင်အချို့၊ သင့်ရဲ့

to the molecules in your skin,

အရေပြားရှိ မော်လီကျူးထံ ပေးလိုက်မယ်

and you feel that as heat.

အဲ့တော့ ဒါကို ပူခြင်းလို့ သင်သိမယ်။

On a cold day,

အေးတဲ့နေ့မှာဆို

the air molecules have less kinetic energy

လေ မော်လီကျူးတွေရဲ့ အရွေ့စွမ်းအင်က

than the molecules in your skin,

အရေပြားက မော်လီကျူးထက်

so when you crash into those air molecules,

ပိုနည်းသောကြောင့် သင့်ကို ဒီလေ တိုက်ခတ်ရင်

you actually transfer

သင် တကယ်ပဲ

some of your kinetic energy to them,

သင့် အရွေ့စွမ်းအင်အချို့ သူတို့ကိုပေးမယ်

and you feel that as cold.

ဒီတော့ ဒါကို အေးခြင်းလို့ သင်သိမယ်။

You can trace the path of energy around you.

သင့် အနားက စွမ်းအင်ကို သင်ခြေရာခံနိုင်တယ်။

Try it at your next cookout.

နောက်တစ်ခါ ချက်ပြုတ်ရင် လုပ်ကြည့်။

You burn charcoal

မီးသွေးကို ရှို့ရင်

and the release of that chemical potential energy

ဒီ ဓါတုအတည်စွမ်းအင် ထုတ်လွှတ်ခြင်းက

shows up as extreme heat and light.

အလွန်ကဲသော အပူနှင့် အလင်း ဖြစ်မယ်။

The heat then makes the molecules

အပူက သင့်အသားညှပ်ပေါင်မုန့်တွေနဲ့

of your burgers, your hot dogs, or your vegetables

ဟင်းသီးဟင်းရွက်တွေထဲမှ မော်လီကျူးတွေကို တုန်ခါပြီး

vibrate until their own bonds break

သူတို့ရဲ့ နှောင်ဖွဲ့ ခြင်းတွေ ပျက်ပြီး

and new chemical structures are formed.

ဓါတုတည်ဆောက်ပုံ အသစ် ဖြစ်လာမယ်။

Too much heat and you have a charred mess;

အပူများလွန်းရင် သင် တူးကြွပ်တာ ရမယ်

just enough and you have dinner.

အနေတော်လောက်ဆို ညစာရမယ်။

Once in your body,

သင့်ကိုယ်ထဲရောက်နေတဲ့

the food molecules in your delicious,

သင် အရသာတွေ့တဲ့ အစားအစာ

or charred,

မော်လီကျူးတွေ၊ တူးစာတွေ

dinner get broken down,

ညစာတွေ...ပြိုကွဲပြီးတော့

and the energy released

ထွက်တဲ့ စွမ်းအင်ကို

is used to either keep you alive right now

သင် လှုပ်ရှားဖို့ ချက်ခြင်း သုံးမယ်

or it's stored for later in different molecules.

သို့မဟုတ် တခြားမော်လီကျူးတွေမှာ ခဏသိမ်းမယ်။

As night falls,

ညပိုင်းရောက်ရင်

the hot summer air cools

နွေလေပူတွေ အေးပြီး

and the flow of energy into you slows.

သင့်ထံ စွမ်းအင်တွေ ဖြည်းဖြည်းစီးဝင်မယ်။

Then, as the air reaches your skin temperature,

လေတွေက သင့်အရေပြားအပူချိန်အထိ ရောက်တဲ့အခါ

for the briefest of moments,

တဒင်္ဂကြာချိန်လေးမှာ

the flow stops.

စွမ်းအင် စီးတာရပ်မယ်။

And then it starts up again

ပြီးတော့ နောက်တ​ကျော့စမယ်

in the opposite direction

ဒီတစ်ခါ ပြောင်းပြန်ဆိုတော့

as energy leaves the warmer surface of your skin

စွမ်းအင်က ပိုနွေးတဲ့ သင့်အရေပြား မျက်နှာပြင်က ထွက်ပြီး

to return to the universe around you,

သင့်ကို ဝန်းရံထားတဲ့ စကြ၀ဠာထဲ ပြန်သွားတဲ့

that energy, neither created nor destroyed,

ဒီစွမ်းအင်ကို ဖန်တီးမရ၊ ဖျက်စီးမရပါ

but ever shape-shifting,

သို့သော် အမြဲတမ်း အသွင်ပြောင်းမယ်

the chameleon phoenix of our physical world.

တို့ရုပ်လောကရဲ့ အသွင်ပြောင်းဖီးနစ်ငှက်ပေါ့။