The story behind your glasses - Eva Timothy

Transcriber: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Daban Q Jaff Reviewer: zhila mawlood

Optics, or the enhancement of our natural vision,

چاویلکە، توانایی سروشتی بینین باشتر دەکات،

has been one of the biggest catalysts for science over the past 500 years,

لە ٥٠٠ ساڵی ڕابردوو بە باشترین ھاندەری زانست دادەنرێت،

Interestingly, it wasn't scientific interest, but more practical matters that led to the initial advancements in optics,

پاڵنەری پشت درووست کردنی چاویلکە زانستیی نەبووە بەڵکو کردەیی بووە،

starting around 1440 when Johannes Gutenberg invented his printing press.

چاویلکە لەسەرەتایی ١٤٤٠، کاتێک گۆتینبێرگ ئامێری چاپ کردنی داھێنا، دەست پێدەکات.

In short order, books, which had been a rarity,

بە کورتی، کتێب دەگمەن بوو،

were now becoming a widespread phenomenon.

بەڵام لە ناکاو لە ھەموو شوێنێک بەردەست بوو.

All that new reading material meant more knowledge was circulating,

بوونی ئەم ھەموو سەرچاوەیە بووە ھۆی ئاڵوگۆڕ و بڵاوبوونەوەی زانین

but it also meant that more people were straining their eyes,

بەڵام ئەمە بە واتایی ئەوەش دێت خەڵک زیاتر چاویان ماندوو بکەن،

likely as they read by candlelight.

بە تایبەت ئەو کاتەی لە پاڵ مۆمێکدا دەخوێننەوە.

And while spectacles had been invented in Italy around 1286,

لەگەڵ ئەوەی چاویلکە لە ١٢٨٦ لە ئیتاڵیا درووست دەبێت،

the need for reading glasses increased substantially.

خواست لە سەر چاویلکەی خوێندنەوە بە شێوەیەکی بەرچاو بەرز دەبێتەوە.

Now that people could use lenses to see things more clearly,

کاتێک خەڵک دەیانتوانی ھاوێنە بۆ خوێندنەوە بەکار بھێنن،

they started wondering if vision could be enhanced to see things the human eye couldn't perceive by its own devices.

پرسیار دەکەن ئایا دەکرێت، بەھۆی ھاوێنەوە ئەو شتانەش ببینین کە چاو نایبینێت.

Robert Hooke pursued microscopy, and 1665 he published his findings of worlds inside worlds,

ڕۆبەرت ھۆوک، زیندەوەرزان، لە ١٦٦٥ دۆزینەوەکانی سەبارەت بە زیندەوەرە بچووکەکان بڵاو کردەوە.

which he called "cells" in the book "Micrographia."

کە ناوی نا خانە لە کتێبی مایکڕۆگرافیا.

At the other end of the spectrum,

لە لایەکیتری ئەم بوارە،

Galileo innovated with telescopic lenses,

گالیلیۆ ھاوێنەی تەلەسکۆپی داھێنا،

and in 1609, he had refined a telescope until he had an instrument powerful enough to see distant objects in the sky

لە ١٦٠٩ تەلسکۆپەکەی باشتر کرد تا توانی تەنەکان لە قوڵایی بۆشایی ئاسمان ببینێت

with an accuracy no one had before him.

بە شێوەیەکی ورد کە پێشتر بەم شێوەیە نەبینرا بوو.

He found that the moon had craters and mountains,

گالیلیۆ بورکانی و شاخی لە سەر ڕووی مانگ دۆزیەوە،

that Jupiter had moons of its own, and the whole system governing the earth and space was brought into question.

گوتی زوحەل مانگی خۆی ھەیە، بەمەش سیستەمی کاری زەوی و ئاسمان کەوتە ژێر پرسیار.

Not everyone was thrilled with all the things Galileo saw though.

ھەموو خەڵک بە کارەکانی گالیلیۆ دڵخۆش نەبوون.

For instance, it was taught at the time that the moon was a perfectly smooth sphere.

بۆ نموونە، خەڵک باوەڕیان وابوو کە مانگ شێوەیەکی خڕی بێخەوش و ڕێکی ھەیە.

Yet here was visual proof that was awfully hard to discount.

بەڵام بەڵگەی بینراو ھەبوو دژی ئەم باوەڕە.

Upon finding moons around Jupiter, he also verified what Johannes Kepler had surmised:

بە دۆزینەوە و سەلماندنی مانگەکانی موشتەری، تیۆرەکانی جۆھناس کیپلەرش سەلمێنرا:

that the earth was not the center of the universe,

کە زەوی چەقی گەردوون نییە،

dispelling another central dogma of Galileo's day.

کە یەکێک لە ھەڵە تێگەیشتنەکانی ڕۆژگاری گالیلیۆی ھەڵوەشاندەوە.

Then almost exactly a year after Galileo died,

یەک ساڵ دوای کۆچی دوایی گالیلیۆ،

Isaac Newton was born.

ئایزک نیوتن لە دایک دەبێت.

A lot that had been unknown was visible by now,

بەشێکی زۆری ئەو شتانە کە نەزانرا بوون ئێستا بەرچاو بوون،

but much of it was simply the foundation for further questions.

بەڵام زۆربەیان تەنھا دەرچەی دروست کردنی کۆمەڵێک پرسیاری تر بوون.

What was light anyway? And color, for that matter?

ڕووناکی چییە؟ ڕەنگ، گرنگە؟

What were the laws that governed the earth, and the heavens?

ئایا ئەو یاسایانەی کە جووڵەی زەوی و بەھەشت ڕێک دەخەن چیین؟

And could we capture them through keen observation?

ئایا دەتوانین ئەم یاسایانە بە ھۆی چاودێری کردن بدۆزینەوە؟

Newton experimented extensively with optics,

نیوتن تاقیکردنەوەکانی بەھۆی ھاوێنەکان دەکرد،

and came to understand light as something of substance,

ئەو دەگاتە ئەو ئەنجامەی کە ڕووناکی ماددەیە،

and colors as components of light at different frequencies.

و ڕەنگەکان پێکھێنەری ڕووناکین بە لەرەی جیاواز.

Before Newton, people widely believed that the color was due to different amounts of light,

پێش نیوتن، خەڵک باوەڕیان وابوو کە ڕەنگ بە ھۆی ڕێژەی ڕووناکی دروست دەبێت،

with red being lots of light, and blue being mostly dark.

ڕەنگی سوور وەک چڕییەکی زۆری ڕووناکی و شین وەک وەک تاریک سەیر دەکرا.

Newton's prism experiments showed that white light could not only be broken into its component colors with one prism,

-کارەکانی نیوتن لە بواری ڕەنگدانەوە سەلمان دیان ڕووناکی سپی بۆ ڕەنگه‌کان شی بکرێتەوە،

but that a second lens could recompose those colors back into white light again,

و ھاوێنەی دووەم دەتوانێت ڕەنگەکان لێک بدات و ڕووناکی سپی بەرھەم بھێنێتەوە،

thus showing that color was a matter of light's refraction rather than how light or dark it was.

بەمەش سەلماندی کە ڕەنگ بریتیە لە شکانەوەی ڕووناکی نەک تا چەند ڕوونە یان تاریکە.

Newton's studies of optics led to the development of the reflecting telescope.

توێژینەوەکانی نیوتن لەسەر ڕووناکی بووە ھۆی گەشەپێدانی تیلیسکۆپی ڕەنگدەرەوە.

This, together with his study of planetary motion, led to his theory of gravitation,

لەگەڵ ئیشەکانی لەسەر یاساکانی جووڵە،دەبێتە ھەوێنی درووست بوونی تیۆری ھێزی کێش کردن.

one of the world's greatest examples of learning to see something invisible

یەکێک لە گەورەترین نموونەکانی فێربوونی بینینی ئەو شتانەی کە نەبینراون

by observing its effect on things that are visible.

بەھۆی چاودێری کردنی کاریگەرییەکانی لەسەر ئەو شتانەی بینراون.

So fast forward a few hundred years, and here we stand.

چەند سەدەیەک دواتر، لە ئێستادا،

We've evolved from a single lens to optics that reveal the birth of a star in another galaxy,

بەشێوەیەک گەشەمان کردووە بەھۆی ھاوێنیەک دەتوانین لە دایک بوونی ئەستێرەیەک لە

or a child developing in the womb,

گه‌ردوون، یان گەشەی منداڵێک لە ناو منداڵدان ببینین،

or an electron whirling around an atom.

یان خولانەوەی ئەلیکترۆنێک لە دەوری گەردیلەیەک.

At a time when so much is visible, how we see the world around us matters even more than what we see.

لە کاتێک ھەموو شتێک دەبینرێت،چۆنیەتی سەیر کردنی جیھانی دەوروبەرمان گرنگترە لەوه‌ی.

Will we see a world where everything important has already been discovered?

چی ده‌یبینین. ئایا ئێمە جیھانێک دەبینین كه‌ ھەموو نھێنییەک دۆزراوەتەوە؟

Or will we see one in which yesterday's discoveries are but a doorway to the breakthroughs of tomorrow?

یان جیھانێک دەبینین کە دۆزراوەکانی دوێنێ ڕێگە خۆشکەرە بۆ دۆزینەوەی گرنگتری سبەی؟