The ferocious predatory dinosaurs of Cretaceous Sahara - Nizar Ibrahim

Translator: saba gushad Reviewer: Daban Q Jaff

There are few places on Earth less hospitable to life

چەند شوێنێکی کەم ھەن لەسەر زەوی کە کەمتر گونجاو بن بۆ ژیان

than the bone-dry Sahara Desert.

کەمتر لە بیابانی وشکی سەحارا.

Yet it wasn't always this way.

بەڵام ھەموو کات بەم شێوەیە نەبووە.

100 million years ago, during a period known as the Mid-Cretaceous,

١٠٠ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، لە سەردەمێک کە ناسراوە بە چاخی بەردینی ناوەڕاست،

a gargantuan river system flowed across the region

سیستەمێکی ڕووباری زەبەلاح دەڕۆشت بە درێژایی ھەرێمەکە

from modern day Egypt to Morocco.

لە میسڕی ئەمڕۆوە تا مەغریب.

The whole world at that time would look rather different to us.

ھەموو جیھان لەو کاتەدا جیاواز دەر دەکەون بۆمان.

The continents had yet to assume their current positions.

کیشوەرەکان ھێشتا نەچوو بوونە ئەو شوێنەی ئێستا تێی دان.

Extreme temperatures were common

بەردەوام پلەی گەرما زۆر بەرز بووە

and fierce storms made life unpredictable.

و زریانی سەخت وای کرد بوو پێشبینی کردنی ژیان مەحاڵ بێت.

Dinosaurs flourished on land,

داینەسۆرەکان لەسەر زەوی دەژیان،

pterosaurs roamed the skies,

تێراسۆرسەکان دەفڕین بە ئاسماندا،

and giant marine reptiles and sharks swam in warm seas.

خشۆکە دەریاییە زەبەلاحەکان و قرشەکان مەلەیان دەکرد لە زەریاکاندا.

Small mammals, our ancestors, lived quite literally in the shadow

شیردەرە بچووکەکان، باپیرانی ئێمە، بە تەواوی لە ژێر سێبەری

of these extraordinary creatures.

ئەم بوونەوەرە ناوازانەدا دەژیان.

In this world of huge predators,

لەم جیھانە پڕ دڕندەیەدا،

the River of Giants,

ڕووباری زەبەلاحەکان،

which is what some call this region of what is now northern Africa,

کە ئێستا ھەندێک بەم ناوچەیە دەڵێن ئەفریقای باکوور،

stood out as particularly dangerous.

وەک شوێنێکی زۆر ترسناک دەهاتە بەر چاو.

In most ecosystems, it's lonely at the top of the food chain.

لە زۆربەی سیستەمە ژینگەییەکان، تەنھا یەک زیندەوەر لە سەرووی زنجیرەی خۆراکەوە دەبوو.

There usually isn't enough prey to sustain many predators.

نێچیری پێویست نەبوو بۆ بەردەوام بوونی ژیانی ئەو ھەموو دڕندەیە.

Yet an incredible variety of aquatic prey species in the river-based ecosystem

بەڵام زۆری جۆری نێچیری ئاوی لە ڕووبارەکەدا

may have allowed a large and diverse population of apex predators to coexist.

ڕێی دابوو بە ژمارەیەکی زۆر لە ئاژەڵە دڕندە زاڵەکان تا بە یەکەوە بژین.

We know this thanks to a wealth of fossils we found in an area

ئەمە دەزانین سوپاس بۆ ئەو پاشماوە بە بەردبووانەی دۆزیمانەوە لە ناوچەیەک

called the Kem Kem Beds.

کە پێی دەوترێت کێم کێم بێدز.

Many of the predators we've discovered had head and body shapes

زۆرێک لەو دڕندانەی دۆزیومانەتەوە جۆرێک لە سەر و شێوەی لاشەیان ھەیە

that made them uniquely adapted to hunt the different types and sizes

کە وای کردووە بە تایبەتی بگونجێن بۆ ڕاو کردنی جۆر و قەبارەی جیاوازی

of aquatic prey.

نێچیرە ئاوییەکان.

This allowed many Kem Kem predators to take full advantage

ئەمە ڕێی بە زۆرێک لە دڕندەکانی کێم کێم داوە سوودی تەواو وەربگرن

of the one abundant food source in this environment: fish.

لە دەوڵەمەندی سەرچاوەی یەک خۆراک لەم ژینگەیەدا: ماسی.

This also allowed them to avoid direct competition

ئەمە ڕێی بۆ خۆش کردوون کە ڕکابەری ڕاستەوخۆ نەکەن

with the predators going after land-loving animals.

لەگەڵ ئەو دڕندانەی ڕاوی ئەو ئاژەڵانە دەکەن کە لەسەر زەوین.

Prey species in the river system had to contend with attacks from all sides,

جۆرەکانی نێچیر لە سیستەمی ڕوبارەکە دەبوو بەرگەی ھێرش بگرن لە ھەموو لایەکەوە،

including from above.

تەنانەت لە سەرەوەش.

Flying reptiles dominated the skies.

خشۆکە باڵدارەکان ئاسمانیان داگیر کرد بوو.

Alanqa Saharica had a wingspan of up to nine meters,

باڵەکانی ئەلانکا سەھاریکا نۆ مەترێک درێژ بوون،

and long slender jaws that helped it snatch fish

و شەویلگە درێژ و باریکەکانی یارمەتی دەدات بۆ گرتنی ماسی و

and small terrestrial animals.

ئاژەڵە بچووکەکانی سەر زەوی.

At least seven different types of crocodile-like predators

بە لایەنی کەمەوە ٧ جۆری تیمساح وەک دڕندەکان

patrolled the waterways,

لە ژێر ئاودا دەژیان،

including the roughly ten-meter-long Elosuchus.

لەوانە ئێلۆسوکەس کە نزیکەی دە مەتر درێژە.

And multiple species of T-rex-sized carnivorous dinosaurs called theropods,

و جۆرەھا داینەسۆری جۆری تی-ڕێکسی گۆشتخۆر کە پێی دەوترێت سیرۆپۆدسەکان،

lived side by side.

شان بە شانی یەکتر دەژیان.

In the River of Giants, Spinosaurus was king.

لە ڕووباری زەبەلاح، سپینۆساروس پادشا بوو.

This 15-meter-long dinosaur was even longer than T-rex,

ئەم ئاژەڵە ١٥ مەتریە تەنانەت لە ئاژەڵی تی-ڕێکسیش درێژتر بووە،

with short muscular hind legs,

لەگەل قاچی دواوەی ماسولکەدار و کورت،

a flexible tail,

و کلکی جیڕ،

and broad feet.

و پێی فراوان.

It's two-meter-high sail warned other creatures of its fearsome size

چارۆکەی پشتی ٢ مەتر بەرز بوو ئاژەڵەکانی تری لە قەبارە ترسناکەکەی ئاگادار دەکردەوە

and may have also been used to attract mates.

و لەوانەشە بەکار ھاتبێت بۆ سەرنج ڕاکێشانی ڕەگەزی بەرامبەر.

Spinosaurus' long slender jaws were spiked with conical teeth,

شەویلگە درێژ و باریکەکەی سپینۆساروس تیژ بوون دانەکانی شێوە قووچەکی بوون،

perfect for swiftly clamping down on slippery aquatic prey.

گونجاو بوو بۆ بەکارھێنانی لە دژی نێچیرە ئاوییە لووسەکان.

This apex predator, as well as its ecosystem,

ئەم دڕندە زاڵە، و سیستەمە ژینگەیەکەی،

is unparalleled in the history of life on Earth.

بێ وێنە بوون لە مێژووی ژیانی سەر زەوی.

All that's left of these fearsome predators are fossils.

ھەموو ئەوەش کە لێیان بە جێماوە پاشماوەی بەبەردبووە.

About 93 million years ago, sea levels rose,

دەوری ٩٣ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، ئاستی دەریا بەرزبووەوە،

submerging the Kem Kem region in a shallow sea.

ھەرێمی کێم کێم کەوتە ژێر لیتاوی زەریا.

Tens of millions of years later,

دەیان ملیۆن ساڵ دواتر،

an asteroid impact,

کاریگەری ئەستێرەیی،

volcanic eruptions,

تەقینەوەی بورکانی،

and associated changes in climate

و گۆڕانی پەیوەندیدار لە کەشوو ھەوادا

wiped out the dinosaurs, pterosaurs, and many other groups of animals and plants,

داینەسۆرەکان، پتیرۆسۆرەکان، و کۆمەڵێ زۆری ئاژەڵ و ڕووەک، ی لەناوبرد،

including their unique ecoysystems.

لەگەڵ سیستەمی ژینگەییە تایبەتەکەیان.

That mass extinction paved the way for the rise of new kinds of birds,

ئەم قڕ تێکەوتنە گەورەیە ڕێگەی خۆش کرد بۆ گەشە کردنی جۆری نوێی باڵندە،

larger mammals,

و شیردەری گەورەتر،

and eventually us.

و لە کۆتاییدا ئێمە.