The human and the honeybee - Dino Martins

Translator: Sawza Maghdid Reviewer: Daban Q. Jaff

I know, insects, it's really weird,

دەزانم ،مێرووەکان ،زۆر سەیرن،

but bear with me.

بەڵام لەگەڵ من دا بە.

Now, I am an entomologist.

من ئێستا، لێکۆڵەرەوەی مێرووەکانم.

I confess to that.

من دان بەوەدا دەنێم.

And, when I look at the planet,

و،کاتێک سەیری هەسارەکە دەکەم،

the reason I'm an entomologist

هۆی ئەوەی لەوبوارە دەکۆڵمەوە

is because out of the 1.9 million species

بەهۆی ئەوەی کە لە ۱.۹ملیۆن جۆری

that are described on planet Earth,

کە لەسەر هەسارەی زەوی باس کراوە،

over 1 million of them are insects.

زیاتر لە ۱ملیۆنیان مێروون.

And I truly believe as a scientist today

وە من ئەمڕۆ بە ڕاستی باوەڕم بە زانستە هەیە

we live in the best of times

ئێمە لە باشترین کاتەکاندا دەژین

because here we are enjoying TED,

چونکە لێرە چێژ لە تێد وەرئەگرین،

and Facebook,

و فەیسبوک،

and YouTube,

و یوتیوب،

and this wonderful theater,

وە ئەم شانۆ جوانە،

healthcare,

تەندروستبوون

longer life spans.

ژیانی درێژتر.

But we also live in the worst of times

بەڵام ئێمە لە خراپترین کاتدا دەژین

because we are on a planet with 7 billion people

چونکە ئێمە لەسەر هەسارەیەکین لەگەڵ ۷ملیار کەس

with a lot of problems.

لەگەڵ چەندەها کێشە.

And for those of us who look at biodiversity,

بۆ ئەوانەی ئێمە کە سەیری هەمەجۆری یوبی دەکەن،

it's a heart-wrenching and wonderful time all together

ئەوە دڵ داخوران وە کاتێکی خۆش بەیەکەوە

because we see the links between nature and people,

چونکە ئێمەپەیوەنیەکانی نێوان سروشت و خەڵک دەبینین،

and we're losing them at the same time.

وە لە هەمان کاتدا ئەوان لەدەست ئەدەین.

Both honeybees and humans originate in East Africa.

هەم مێش هەنگوین و مرۆڤ بنچینەیان ل ە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا دروستبوونە.

And, here in Kenya, a wonderful relationship exists

وە، لێرە لە کینیا، زۆر جوانە پەیوەندی هەیە

where a bird called a honeyguide, up there,

باڵندەیەک ،پێی دەڵێن کە لە سەرەوە یە

has this interesting phenomenon

ئەم دیاردە سەرنجڕاکێشەی هەیە

where it actually leads either humans,

کە لە ڕاستیدا یان مرۆڤەکان

which it's done for thousands of years,

کە هەزاران ساڵە ئەنجام دەدریت،

77,000 year old paintings from Tanzania,

۷۷هەزار تابلۆی تەمەن ۷۷هەزار ساڵ لە تانزانیاوە

and the honey badger

وە بەدگێری هەنگوین

to the wild honeybee colony.

بۆ لای هەنگە کێوییەکە

Now, for a long time we thought this relationship

ئێستا، بۆ ماوەیەکی درێژ ئێمە پێمان وابوو ئەم پەیوەندییە

first evolved between the honeyguide

یەکەم گەشەی کرد لە نێوان ڕێبەری هەنگوین

and the honey badger.

وە بەدگێری هەنگوین،

But it turns out that it actually evolved

بەڵام دەرکەوت کە لە ڕاستیدا گەشەی کردووە

between the human and the honeyguide,

لە نێوان مرۆڤ و ڕێبەری هەنگویندا،

and the badger's a parasite.

وە خراپکار مشەخۆرە.

Now, when we look at bees,

ئێستا، کاتێک سەیری هەنگەکان دەکەین،

ئەو جۆرە جیاوازیە سەرنج ڕاکێشە هەیە،

there is this amazing diversity out there,

20,000 species.

۲٠٠٠٠ جۆر

And one in three bites of food that we eat

وە یەک لە سێ گاز خواردن کە دەیخۆین

is thanks to an insect pollinator.

سوپاس بۆ هەڵاڵەی مێروو.

So one of the things I'm working on

یەکێک لەو شتانەی کاری لەسەر دەکەم

is looking at those links

سەیری ئەو پەیوەندیانە دەکات

between nature and sustainable human life.

لە نێوان سروشت و ژیانی مرۆڤایەتی بەردەوام

And here are just a few of the beautiful bees

وە ئەوەتا کەمێک لە ئەو جۆرە جوانە

that we have in Kenya,

کە هەمانە لە کینا،

in fact, not far from Nairobi.

لە ڕاستیدا، دوور نیە لە نایرۆبی.

Now, how many of you like coffee?

ئێستا،چەند لەئێوە ئارەزوی قاوەی هەیە؟

Yeah, I actually can't drink it

بەڵێ، لەڕاستیدا ناتوانم بیخۆمەوە

because if I do, my hands shake,

چونکە ئەگەر وا بکەم، دەستەکانم دەلەرزن،

and I can't pick up ants and bees.

وە ناتوانم مێروولە وهەنگ هەڵبژێرم.

Chocolate?

شوکڵاتە؟

I love chocolate, the darker the better,

حەزم لە شوکڵاتەیە، تا زیاتر تۆختر بێت،

so I really like chocolate.

بۆیە زۆر حەزم لە شوکولاتە

Now the thing is, without insect pollinators,

ئێستا شتەکە ئەوەیە، بەبێ هەڵاڵەی مێروو،

there would be very little coffee

قاوەیەکی زۆر کەم دەبێت

and no chocolate on the planet.

وهیچ شوکولاتەیەک لەم هەسارەیە نیە

Could you imagine that?

دەتوانی پێشبنینی بکەیت؟

That's really scary!

ئەوە بەڕاستی ترسناکە!

Now, I want to show you

ئێستا،دەمەوێت نیشانتان بدەم

out of thousands of examples

لە هەزاران نمونە

that I could have brought here today

کە ئەمڕۆ دەمتوانی بیبەمەوە بۆ ئێرە

to show you how insects are connected to your life,

تا نیشانی ئێوەی بدەم پەیوەندی مێرووەکان بە ژیانی تۆوە،

to every single human being on the planet.

بۆ هەر مرۆڤێکی ئەم هەسارەیە.

Here are two colleagues and friends.

ئەوەتا دوو هاوپیشە و هاوڕێ.

Domina is a farmer in Mwanza

دۆمینە جوتیارێکە لە موانە

in western Tanzania,

ڕۆژئاوای تانزانیا،

and Peter is from the Kerio Valley

وە پیتەر خەڵکی دۆڵی کێریۆیە

in northwestern Kenya.

لە باکوری ڕۆژئاوای کینیا.

Now, Domina grows pigeon feed, cow feed,

‎ ئێستا، دۆمێناکۆترو، مانگا بەخێودەکات

a whole wide range of legumes.

هەموو پانتایەکی زۆر لە قاچ.

And she feeds her family,

وئەو خواردن بە خێزانەکەی ئەدا،

she survives in a very remote area

ئەو لە ناوچەی زۆر دووردا زیندووە

based off of these amazing crops,

لەسەر ئەم بەروبوومە سەرسوڕهێنەرانە،

legumes, a lot of traditional vegetables,

سەوزەی ئاسایی زۆر،

and all of them are pollinated

وە هەموویان هەڵاڵەی دەکەن

by these different wild bee species.

بە و جۆرە هەنگە کێوییە جیاوازانە.

Now, Peter grows five varieties of mango on his farm,

ئێستا پیتەر پێنج جۆر گەشە دەکات لە کێڵگەکەی خۆی

and he actually paid for his education

وئەو پارەی بۆ پەروەردەکەی دا

by growing and selling mangoes.

بە گەورەبوون و فرۆشتنی مانگۆکان.

And I really like mangoes

وە من بەڕاستی حەز م لە مانگۆیە

and so it's really a great pleasure working on the farm

وبەڕاستی زۆر باشە کارکردن لە کێڵگەکە

with five different varieties of mango.

لەگەڵ پێنج جۆری جیاوازی مانگۆ.

And if you look at all these different fruits and crops here,

ئەگەر سەیری هەموو ئەمانە بکەین میوە و بەروبوومی جیاواز لێرە،

one thing that connects us to biodiversity

شتێک کە ئێمە دەبەستێتەوە بە هەمەجۆری یوبی

and one thing we do as a scientist,

ویەک شت ئێمە وەک زانایەک ئەنجامی ئەدەین،

we write papers.

کاغەز دەنووسین.

We do research, and we write papers.

لێکۆڵینەوە دەکەین، کاغەزیش دەنووسین.

Nobody ever reads them,

کەس هەرگیز نەیخوێنێتەوە،

but here's one of my papers.

بەڵام ئەمە یەکێک لە پەڕەکانم.

It's on the African violet.

لەسەر وەنەوشەی ئەفریقییە.

This is in the U.S.

ئەمە لە ئەمریکا.

This florist sells about 10,000 dollars worth

ئەم گوڵفرۆشەبایی نزیکەی ۱٠ هەزار دۆلاردەفرۆشێت

of violets a year.

وەنەوشەیی لە ساڵێکدا.

It's worth about 6 billion dollars in trade.

به های٦ بلیۆن دۆلار لە بازرگانیدا

It originates in East Africa,

د‎ەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقیا

and we never knew what pollinated it.

و‎هەرگیز نەمان زانی کەچی پیتاندویەتی.

Well, I went off and studied this.

با‎شە،من ڕۆشتم و ئەمەم خوێندەوە.

One thing to say about pollinators

‎شتێک بووترێت لەبارەی پیتێنەرەکان

is it comes done to being about sex.

ئایا ئەمە بۆ کردنی جووتبوون ئەنجامدەدرێ.

And how many of you like sex?

و‎چەندێکتان حەزتان لە جووتبوونە؟

Where are we, the Vatican?

ئێمە لەکوێی،لە ڤاتیکان؟

So what happens when insects help plants have sex

‎چی ڕوودەدات ئەگەر زیندەوەران یارمەتی ڕووەکەکان بدەن توخمیان هەبێت و بەپیت بن

is there's really good sex.

ئایا جووتبوونێکی باش هەیە.

This is an example of really good sex.

ئەمەنمونەی جووتبونی باشە.

‎بەشێوەیەکی بنچینەی هەنگەکە لەگەڵی دەگونجێ،

So basically the bee comes along,

it vibrates the flower

گ‎وڵەکە دەلەرێنێتەوە

at a specific frequency, 11 to 12 hertz,

ب‎ە فریکوێنسی تایبەتی ١١ بۆ ١٢ هێرتز،

pollen is released,

‎هەڵالە گەشەدەکات،

and the plant survives in the wild.

و‎ڕوەک ڕزگاری دەبێ لە ئاژەڵی کێوی.

This is one of the world's most endangered plants.

یەکێکە لە مەترسیدارترینی ڕوەکەکانی جیهان

We go up into the deserts of northern Kenya,

‎ دەڕۆین بەرەو بیابانەکانی باکووری کینیا،

which are now very famous

‎ ئێستا بەناوبانگن

because of the discovery of oil.

لەبەر دۆزینەوەی نەوت.

But I will tell you a little different story.

‎بەڵام چیڕۆکێکی جیاوازترتان پێ دەڵێم.

These animals, the camel,

ئە‎م ئاژەڵانە،ووشتر،

which allow life in this very remote community,

‎درێژە بەژیان دەدات لەم باروودۆخە

are browsing off of a shrub called indigofera,

لەسەر جۆرێکی دەوەن دەلەوەڕن پێی دەڵێن ‎ئیندیگۆفێرا

and indigofera is 100% dependent on bee pollination.

‎وە ئیندیگۆفێرا ٪۱٠٠پشت دەبەستێ بە پیتاندنی مێشە هەنگ

So all these wild bees produce the indigofera,

‎بۆیە ئەم مێشە هەنگە کێویانە ئیندیگۆفێرا،بەرهەم دێنن،

which the camels and goats eat.

‎ووشتر و بزنەکان دەیان خۆن

And we look at a community like this,

‎وئاوا سەیری کۆمەڵەیەک دەکەین،

Nalaray, northern Samburu,

‎نالارای،باکووری سامبورو،

and people will look at these children

و‎خەڵک سەیری ئەم منداڵانە دەکەن

and say they are poor.

و ‎دەڵێن ئەوان هەژارن.

And I disagree

و من هاوڕانیم

because over lunch we collected 30 different bee species

چونکە‎ لەسەر نانی نیوەڕۆ ئێمە ۳٠جۆری مێشە هەنگمان کۆکردەوە

in the Acacia where they had their lunch

‎لە ئەکاسیا لەو شوێنەی نانی نیوەڕۆیان خوارد

and 400 pollinator species in the Acacia tortilis

و ٤٠٠‎زیندەوەری بەرهەمهێن لە ئەکاسیا بوون

where their classroom is located.

ئەو شوێنەی پۆلەکانیان دکەوێتە ئەوێ.

So I want to leave you with a radical piece of technology

‎بۆیە دەمەوێ جێتان بێڵم لەگەڵ پارچەیەکی بنەڕەتی تەکنەلۆژیا

called the bee hotel

پێی ‎دەڵێن هۆتێلی مێشەهەنگ

that you can innovate and build for yourself.

د‎ەتوانی بۆخۆتی دروست بکەیت

Create a habitat where bees can nest and live

ژ‎ینگەیەک دروست بکە مێشەهەنگ بتوانێ لێی بژیت و هێلانەی دابنێ

in your own backyard.

‎لەحەوشەی پشتەوە

But more importantly, please create space

بەڵام گرنگتر لەمە،تکایە بۆشاییەک دروست بکە

in your hearts for insects.

لەدڵتدا بۆ زیدەوەران

Spend five minutes a day with them if you can.

ڕۆژی ٥خولەک لەگەڵیان ئەگەر بتوانی

And I believe that if the one lesson

و بڕوام وایە ،ئەگەر وانەیەک

we can learn from insects

لە زیدەوەران فێربین

is that meek shall inherit the Earth.

ئەوەیە کە ئەو بەهێزیەبمێنێتەوە بۆ زەوی.