How whales breathe, communicate ... and fart with their faces - Joy Reidenberg

Translator: Zhila Mawlood Reviewer: Daban Q. Jaff

سڵاوتان لێبێت،

Hi, everybody!

من توێكارێكی به‌راوردكارم.

I am a comparative anatomist.

توێكاری به‌راوردكار كه‌سێكه‌ له‌ پێكهاته‌ی جه‌سته‌ی زۆربه‌ی

A comparative anatomist is someone who studies the structure of the body

گیانداره‌ جیاوازه‌كان ده‌كۆڵێته‌وه‌.

of lots of different animals.

و گیانداری دڵخوازی من نه‌هه‌نگه‌كانن.

And my favorite animals are whales.

I like to study whales because they're so interesting.

حه‌زم به‌ لێكۆڵینه‌وه‌یانه‌ چونكه‌ زۆر سه‌رنجڕاكێشن.

They've adapted to a unique environment of living in the water.

له‌گه‌ڵ ژینگه‌یه‌كی ئاوی ناوازه‌ ڕاهاتوون

ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌مه‌وێت له‌باره‌یه‌وه‌ قسه‌تان بۆ بكه‌م بریتیه‌ له‌ چۆنیه‌تی

And what I'm going to tell you about is how whales make sounds

دروستكردنی ده‌نگی نه‌هه‌نگه‌كان به‌ با ده‌ركردن له‌ڕێی ده‌موچاویانه‌وه‌.

by basically farting with their face.

You know that they do this farting thing with their blowhole;

ده‌زانن كه‌ ئه‌م با ده‌ركردنه‌ له‌ڕێی كونه‌ لوتیان ئه‌نجام ده‌ده‌ن:

they blow out air like that,

به‌م شێوه‌یه‌ هه‌وا ده‌رده‌ده‌نه‌ ده‌ره‌وه‌،

but they also use air in lots of other ways.

به‌ڵام هه‌وا له‌ زۆر ڕێگه‌ی تریش به‌كاردێنن.

They use it for sound production, which is what I'll focus on,

بۆ دروستكردنی ده‌نگ به‌كاری دێنن، ئه‌و شته‌یه‌ من جه‌ختی له‌سه‌ر ده‌كه‌مه‌وه‌

but I also study other things they do with air,

لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر شتی تریش ده‌كه‌م كه‌ به‌هۆی هه‌وا ئه‌نجامی ده‌ده‌ن،

like keep it out of their bloodstream so they don't get bubbles,

وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ ده‌ره‌وه‌ی سوڕی خوێنیان ده‌یهێڵنه‌وه‌ تا بڵق دروست نه‌بێت،

which is what happens to human scuba divers

ئه‌مه‌ بۆ ژێرئاوگه‌ڕه‌كان ڕوده‌دات كاتێك تووشی په‌ستان كه‌مكردنه‌وه‌ ده‌بن

when they get decompression sickness.

But I'd like to start with the story

به‌ڵام حه‌زده‌كه‌م ده‌ست پێبكه‌م به‌ چیڕۆكی چۆنێتی

of how these animals make these farting noises,

دروستكردنی ئه‌و ده‌نگی با یه‌ له‌لایه‌ن ئه‌م گیاندارانه‌وه‌،

and that story begins with understanding how hard it is to look at whales,

ئه‌م چیڕۆكه‌ به‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات كه‌ چه‌ند قوڕسه‌ له‌ نه‌هه‌نگه‌كان بڕوانیت

because they live underwater and they're really big,

چونكه‌ له‌ ژێر ئاودا ده‌ژین و زۆر گه‌وره‌ن

so they're hard animals to study.

بۆیه‌ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ریان قورسه‌.

And in this picture -- you see that animal in the middle?

له‌م وێنه‌یه‌-- ئه‌م گیانداره‌ ده‌بینن له‌ ناوه‌ڕاست؟

That's a baby whale and it's already the size of a bus!

ئه‌مه‌ بێچووه‌ نه‌هه‌نگێكه‌ قه‌باره‌ی پاسێكی هه‌یه‌!

When you look at whales, start with the top of their head

كاتێك سه‌یری نه‌هه‌نگه‌كان ده‌كه‌یت، به‌ ناوه‌ڕاستی سه‌ریان ده‌ستپێبكه‌

because their nose is on the top of their head,

چونكه‌ لووتیان له‌ناوه‌ڕاستی سه‌ریانه‌وه‌یه‌

kind of like a built-in snorkel.

وه‌كو جۆرێك له‌ بۆڕی چه‌سپاوی هه‌وایه‌،

They breathe through that because they're mammals

له‌ڕێی ئه‌مه‌وه‌ هه‌ناسه‌ ده‌ده‌ن چونكه‌ مه‌مكدارن

and mammals breathe air.

و مه‌مكداره‌كانیش هه‌وا هه‌ڵده‌مژن.

Their nose can be opened and closed,

as if you were to pinch it like this.

لوتیان ده‌توانرێت بكرێته‌وه‌ و دابخرێت،

You can see it's open in the bottom frame, where the red arrows are.

وه‌كو ئه‌وه‌ی به‌م شێوه‌یه‌ بیگوشین

ده‌توانن له‌ وێنه‌ی خواره‌وه‌ بیبینن، له‌و شوێنه‌ی تیره‌ سووره‌كانی لێیه‌.

But not all whales have two nostrils.

به‌ڵام هه‌موو نه‌هه‌نگێك دوو كونه‌ لووتیان نییه‌.

Whales include the groups of dolphins and porpoises,

نه‌هه‌نگه‌كان پێكدێن له‌ گروپی دۆلفین و به‌رازی ده‌ریا،

and dolphins and porpoises, the small whales,

have only one nostril on the top of their head,

دۆلفین و به‌رازه‌كانی ده‌ریا، نه‌هه‌نگی بچووكن،

ته‌نیا یه‌ك كونه‌ لوتیان هه‌یه‌ له‌ناوه‌ڕاستی سه‌ریان،

and they open and close that nostril

by taking what is essentially an upper lip, like this,

و ئه‌و كونه‌ لووته‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ و داده‌خه‌ن

له‌ڕێی وه‌رگرتنی ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا لێوی سه‌ره‌وه‌یه‌، وه‌ك ئه‌مه‌،

and turning it back over their nose, like this.

و گێڕانه‌وه‌ی بۆ دواوه‌ له‌سه‌رووی لووتیانه‌وه‌، وه‌كو ئه‌مه‌.

That's how they open and close their nose.

به‌م شێوه‌یه‌ لوتیان ده‌كه‌نه‌وه‌ و داده‌خه‌ن.

So when they make sounds,

what they're basically doing is a raspberry,

كه‌وایه‌ كاتێك ده‌نگ دروستده‌كه‌ن،

(Makes raspberry sound) which is kind of like a fart, right?

ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌یكه‌ن له‌بنه‌ڕه‌تدا ده‌نگی پففففه‌

Or up in New York, we call it a Bronx cheer.

یاخود له‌ نیویۆڕك، پێی ده‌ڵێین برۆنكس چییر

And the way they do that

به‌م شێوه‌یه‌ ده‌یكه‌ن

is by taking that big, fatty structure of a big fat lip,

ئه‌و پێكهاته‌ چه‌وره‌ی ئه‌و لێوه‌ گه‌وره‌ قه‌ڵه‌وه‌ ده‌هێنن

which, as you can see here in this picture,

وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌م وێنه‌یه‌ ده‌یبینن،

كه‌ له‌ڕێی بڕینێكه‌ له‌ ناوه‌ڕاستی سه‌ری دۆلفینێكه‌وه‌

which is a cut through the middle of a dolphin's head,

that big fat lip is that big yellow portion there,

ئه‌و لێوه‌ قه‌ڵه‌وه‌ گه‌وره‌یه‌ ئه‌و به‌شه‌ زه‌رده‌ی ئه‌وێیه‌،

and they roll it back and forth over the top of their nose

كه‌ بۆ پێشه‌و و دواوه‌ لوولی ده‌كه‌نه‌وه‌ له‌سه‌ر لووتیان ده‌یله‌رێننه‌وه‌،

so that they vibrate it,

وه‌كو ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌وا له‌ میزه‌ڵه‌دان به‌رده‌ده‌یت

kind of like when you let the air out of a balloon

and it makes that weird vibration sound.

ئه‌و ده‌نگه‌ له‌راوه‌ سه‌یره‌ دروستده‌كات.

So this is what it sounds like when they make their noise:

كه‌ ئاوایه‌ به‌م شێوه‌یه‌یه‌ كه‌ ده‌نگ دروستده‌كه‌ن:

(Vibration noise)

(ده‌نگی له‌رینه‌وه‌)

Hear it? He'll do it again when he faces the camera.

گوێتان لێیه‌؟ كه‌ رووبه‌رووی كامێرا ده‌بێته‌وه‌ دووباره‌ی ده‌كاته‌وه‌.

(Vibration noise)

Sounds like it's farting underwater.

(ده‌نگی له‌رینه‌وه‌)

وه‌كو ئه‌وه‌یه‌ له‌ ژێر ئاو باده‌ربكات.

What that dolphin is actually doing, though, is echolocation,

ڕاستییه‌كه‌ی ئه‌وه‌ی كه‌ دۆلفینه‌كه‌ ده‌یكات،

which is making these series of pulses,

دیاریكردنی شوێنه‌ له‌ڕێی زایه‌ڵه‌، كه‌ زنجیره‌یه‌ك لێدان دروستده‌كات،

and it uses it like a bat uses sonar.

به‌كاری دێنیت هه‌روه‌كو چۆن شه‌مشه‌مه‌كوێره‌ له‌رینه‌وه‌ بكاردێنێت

Well, a bat uses radar, but when it's underwater it's sonar,

زۆرباشه‌، شه‌مشه‌مه‌كوێره‌ ڕادار به‌كار دێنیت، به‌ڵام كه‌ له‌ژێر ئاوه‌ سۆنه‌ره‌

so this animal is using sonar to see its world in sound.

كه‌وایه‌ ئه‌م گیانداره‌ سۆنار به‌كاردێنێت بۆ بینینی جیهانه‌كه‌ی له‌ڕێی ده‌نگه‌وه‌.

Trying to understand how this works, you have to look at it

as if you were looking at the amplifier speakers of a sound system.

بۆ زانینی چۆنیه‌تی كاركردنی ئه‌مه‌، پێویسته‌ وا سه‌یری بكه‌یت

وه‌كو ئه‌وه‌ی سه‌یری ده‌نگ گه‌وره‌كه‌ری سیسته‌می ده‌نگیی ده‌كه‌یت.

The small-toothed whales are basically the "tweeters,"

and the sound is coming from that little nose

نه‌هه‌نگه‌ ددان بچووكه‌كان ئه‌وانه‌ن كه‌ ده‌چریوێنن،

that's moving back and forth and coming out of their forehead.

ده‌نگه‌كه‌ له‌و لووته‌ بچووكه‌وه‌ دێت

But the big whales are kind of like the "woofers,"

كه‌ بۆ پێشه‌وه‌ و دواوه‌ ده‌جووڵێت و له‌ نێوچاوانیان دێته‌ ده‌ره‌وه‌.

the big speakers that you have in an amplifier system.

به‌ڵام نه‌هه‌نگه‌ گه‌وره‌كان وه‌كو جۆرێك له‌ ده‌نگ گه‌وره‌كه‌رن،

And what's happening is their sound is coming out of the throat.

ئه‌و قسه‌كه‌ره‌ گه‌ورانه‌ی له‌ سیسته‌می ده‌نگ گه‌وره‌كردن هه‌یه‌.

So if you tried to make sound like a whale --

ئه‌وه‌ی كه‌ ڕوده‌دات ده‌نگه‌كانیان له‌ قوڕگیانه‌وه‌ دێته‌ ده‌ره‌وه‌.

make a sound right now, and go, "ahhhhhh."

بۆیه‌ گه‌ر هه‌وڵی دروستكردنی ده‌نگ وه‌كو نه‌هه‌نگ بده‌یت--

OK, now put your hand on your throat, on your Adam's apple.

هه‌ر ئێستا ده‌نگێك دروستبكه‌، و بڵێ، ئااااههھ.

You feel that vibration right there?

ئێستا، ده‌ستت بخه‌ره‌ سه‌ر قوڕگت له‌سه‌ر گرێیه‌كه‌

That is lost energy for you,

هه‌ست به‌و له‌رینه‌وه‌ ده‌كه‌یت له‌ویا؟

بۆ تۆ ئه‌مه‌ له‌ده‌ستدانی وزه‌یه‌،

because that's not how you communicate to everybody.

چونكه‌ به‌و شێوه‌یه‌ په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ كه‌سانیتر ناكه‌یت.

You do it out of the mouth.

But if you open your mouth underwater, no one will hear you.

به‌هۆی ده‌مه‌وه‌ ئه‌مه‌ ده‌كه‌یت.

به‌ڵام گه‌ر له‌ژێر ئاو ده‌مت بكه‌یته‌وه‌، گه‌س گوێی لێت نابێت.

You have to be able to take this energy and amplify it through the water.

ده‌بێت ئه‌م وزه‌یه‌ هه‌ڵبگریت و له‌ڕێی ئاو

That's what whales do.

نه‌هه‌نگه‌كان به‌م شێوه‌یه‌ ئه‌نجامی ده‌ده‌ن.

And when you hear their sound --

و كاتێك گوێبستی ده‌نگیان ده‌بیت--

(Squeaking sound)

it's kind of like when you squeak the air out of a balloon.

(ده‌نگی نه‌هه‌نگه‌كان)

وه‌كو ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌وا له‌ میزه‌ڵان ده‌كه‌یته‌ ده‌ره‌وه‌.

So they get a lot of squeaky noises,

چه‌ندین ده‌نگی تری ئاوا دروستده‌كه‌ن،

but they also have this sound:

(Vibrating sound)

ئه‌م ده‌نگه‌شیان هه‌یه‌:

It sounds like it's farting, doesn't it?

(ده‌نگی له‌رینه‌وه‌)

وه‌كو ئه‌وه‌یه‌ باده‌ربكات، وا نییه‌؟

It's like it's got this giant whoopee cushion in its throat.

وه‌كو سه‌رچه‌فێكی زه‌به‌لاحه‌ له‌ قوڕگی.

كه‌وایه‌، چۆن ده‌زانیت نه‌هه‌نگه‌كان ئه‌مه‌ ده‌كه‌ن؟

So, how do you know that's what a whale is doing?

Well, we study whales that come to us from strandings.

باشه‌، له‌م نه‌هه‌نگانه‌ ده‌كۆڵینه‌وه‌ كه‌ له‌ كه‌ناراوه‌كان بۆمان دێت

These are animals that die on the beach.

ئه‌مانه‌ ئه‌و گیاندارانه‌ن له‌ كه‌ناره‌كه‌ ده‌مرن.

Small whales like dolphins and porpoises are easy;

نه‌هه‌نگی بچووكی وه‌كو دۆلفین و به‌رازی ده‌ریا زۆر ئاسانن:

we can take them to the lab.

But the big whales -- we've got to bring the lab to the whale.

ده‌توانین بیانبه‌ینه‌ تاقیگه‌.

به‌ڵام نه‌هه‌نگه‌ گه‌وره‌كان، ده‌بێت تاقیگه‌یان بۆ بێنین.

And this is what that looks like.

ڕاستییه‌كه‌ی به‌م شێوه‌یه‌یه‌.

I'm the one in the middle with the red hat.

كڵاو سووره‌كه‌ی ناوه‌ڕاست منم.

I'm not a very tall person,

كه‌سێكی زۆر درێژ نیم،

so you can see how big this whale was compared to me.

بۆیه‌ ده‌توانن ببینن به‌راورد به‌ من نه‌هه‌نگه‌كه‌ چه‌ند گه‌وره‌یه‌.

The whale is 65 feet long.

نه‌هه‌نگه‌كه‌ ٦٥ پێ درێژه‌.

And my scalpel is this little tool on the side here.

چه‌قۆ توێكارییه‌كه‌ی منیش ئه‌و ئامێری بچووكه‌یه‌ له‌و ته‌نیشته‌.

It basically looks like a hockey stick with a blade on the end of it.

وه‌كو داری هۆكییه‌ له‌ كۆتاییه‌كه‌ی گوێزانیكی پێوه‌یه‌.

And doing a dissection of a whale is a very difficult process.

و توێكاری نه‌هه‌نگ كردارێكی زۆر قورسه‌.

You literally have to get into your work.

پێویست ده‌كات به‌ ته‌واوی كاره‌كه‌ت ئه‌نجام بده‌یت.

It's kind of like a giant bloody construction zone.

وه‌كو ناوچه‌یه‌كی بیناكردنی زه‌به‌لاحه‌.

You're wearing a hard hat,

كڵاوی پارێزگاری له‌سه‌ر ده‌نێیت،

you're working with heavy machinery.

ئامێری قورس به‌كاردێنیت.

In this case, by the way,

به‌م بۆنه‌یه‌وه‌، له‌م حاله‌ته‌،

that's just the voice box of a blue whale.

ئه‌وه‌ ته‌نیا قوڕقوڕاگه‌ی ده‌نگی نه‌هه‌نگی شینه‌.

Just the voice box.

ته‌نیا قوڕقوڕاگه‌ی ده‌نگ.

I'm only five feet tall -- you can see it's like 12 feet long.

من ته‌نیا پێنج پێ درێژم-- ده‌توانن وه‌كو یه‌كێكی ١٢ پێ بمبینن.

How do we know what's going on?

چۆن بزانین چی ڕووده‌دات؟

Well, we look at the voice box, or larynx,

زۆرباشه‌، سه‌یری قوڕقوڕاگه‌ ده‌كه‌ین

and we see -- this is from a baby whale so it's much smaller.

و ده‌بینین-- ئه‌مه‌ هی بێچووی نه‌هه‌نگێكه‌ بۆیه‌ زۆر بچووكتره‌.

You see this little u-shaped thing I've outlined in blue.

ئه‌و شته‌ بچووكه‌ ده‌بینن كه‌ له‌شێوه‌ی پیتی u كه‌ به‌ ڕه‌نگی شین چێوه‌م كردوه‌

That's the part that's vibrating.

It's kind of like our vocal folds.

ئه‌مه‌ ئه‌و به‌شه‌یه‌ كه‌ ده‌له‌رێته‌وه‌.

When I put my hand in there, where that blue sleeve is,

وه‌كو ده‌نگه‌ ژێیه‌كانمانه‌.

كاتێك ده‌ستم ده‌خه‌مه‌ ئه‌و شوێنه‌، كه‌ كیفه‌ شینه‌كه‌ی لێیه‌،

you can see there's a sack underneath it.

ده‌كرێت تووره‌گه‌یه‌ك له‌ ژێری ببینرێت.

That's the whoopee cushion.

That's the air bubble or the balloon.

ئه‌مه‌ سه‌رینی خۆشی ده‌ربڕینه‌.

ئه‌وه‌ بڵقی هه‌وایه‌ یاخود باڵۆنه‌.

So what these animals are doing --

كه‌وایه‌ ئه‌م گیاندارانه‌ چی ده‌كه‌ن--

and you can see, there's this big black balloon in the throat,

ده‌توانن ببینن، ئه‌م باڵۆنه‌ ڕه‌شه‌ گه‌وره‌یه‌ له‌ قوڕگ هه‌یه‌،

where the digestive tract, which is in blue,

كه‌ تیایدا ده‌زگای هه‌رسكردن، كه‌ به‌ ڕه‌نگی شینه‌،

meets the breathing tract, which is in light blue,

به‌ ده‌زگای هه‌ناسه‌دان ده‌كه‌وێت، كه‌ له‌ شێوه‌ی شینێكی كاڵدایه‌،

and right in the middle is that black sack.

These animals are using that sack to make these sounds.

له‌ناوه‌ڕاستدا تووره‌كه‌ ڕه‌شه‌كه‌یه‌.

ئه‌م گیاندارانه‌ ئه‌و تووره‌كه‌یه‌ به‌كاردێنن بۆ ده‌نگ دروستكردن.

And so they vibrate that and send it out.

Small-toothed whales also have air sacks; they're all over their heads,

ده‌نگه‌كه‌ ده‌له‌رێننه‌وه‌ و ده‌ینێرنه‌ ده‌ره‌وه‌.

نه‌هه‌نگه‌ ددان بچووكه‌كانیش تووره‌كه‌ی هه‌وایان هه‌یه‌: له‌سه‌ر سه‌ریانه‌وه‌یه‌،

so it's like they're airheads.

They use this to capture as much air as they can

وه‌كو جۆرێك له‌ سه‌ری هه‌وایه‌.

to take down with them when they're diving,

ئه‌مه‌ بۆ وه‌رگرتنی هه‌وای پێویست به‌كاردێنن

because when you dive, pressures increase,

بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ خۆیان بیبه‌ن كاتێك مه‌له‌ده‌كه‌ن.

and that decreases the volume of air you have available.

چونكه‌ كاتێك مه‌له‌وانی ده‌كه‌یت، په‌ستانه‌كان زیاد ده‌كه‌ن،

But more importantly,

having that sack allows them to recycle the air that they're using,

ئه‌مه‌ش قه‌باره‌ی هه‌وای به‌رده‌ست كه‌مده‌كاته‌وه‌.

به‌ڵام گرنگتر له‌مه‌،

because air is a precious commodity.

بوونی ئه‌م تووره‌كه‌یه‌ ڕێگه‌یان ده‌دات دووباره‌ هه‌واكه‌ به‌كاربێننه‌وه‌

You don't want to have to go back up to the surface to get more.

چونكه‌ هه‌وا كه‌لوپه‌لێكی گرانبه‌هایه‌.

So when you make a sound underwater, if you're a whale --

ناته‌وێت بچیته‌ سه‌ره‌وه‌ تاهه‌وای زیاترت ده‌ستكه‌وێت.

let's hear you start making a sound, go "ahhhh."

بۆیه‌ كاتێك له‌ ژێر ئاو ده‌نگێك دروست ده‌كه‌یت، گه‌ر نه‌هه‌نگ بیت--

But whales keep their mouths closed, so go "ahhhmm."

با گوێم لێت بێت ده‌نگێك دروست بكه‌یت، بڵێ، "ئااهھ."

(Audience makes noise)

You're all humming, right?

به‌ڵام نه‌هه‌نگه‌كان ده‌میان داده‌خه‌ن، بۆیه‌ بڵێ، "ئاااامم."

But whales keep their nose closed and go, "mmmm."

(جه‌ماوه‌ره‌كه‌ ده‌نگ دروست ده‌كه‌ن)

ئێوه‌ هه‌مووتان هاژه‌هاژ ده‌كه‌ن، وایه‌؟

(Makes noise)

What happened?

به‌ڵام نه‌هه‌نگه‌كان لووتیان داده‌خه‌ن و ده‌ڵێن، " ممم."

(ده‌نگ دروست ده‌كات)

You can't make the sound anymore once you close your nose

چی ڕوویدا؟ هه‌ركه‌ لوتتان داده‌خه‌ن چیتر ناتوانن ده‌نگ دروست بكه‌ن

چونكه‌ په‌ستان ده‌خه‌نه‌ سه‌ر سیسته‌مه‌كه‌.

because you've pressurized the system.

نه‌هه‌نگه‌كان، به‌هۆی توره‌كه‌ی هه‌وا، خۆیان له‌ په‌ستان خستنه‌ سه‌ر سیسته‌مه‌كه

Whales, by having air sacks, keep themselves from pressurizing the system,

ده‌پارێزن، به‌و مانایه‌ی هه‌وا به‌رده‌وام ده‌بێت له‌ دابه‌زین

which means the air continues to flow,

گه‌ر توره‌كه‌یكتان له‌ كۆتایی لووتتان هه‌بوایه‌،

and so if you had a bag on the end of your nose,

you'd be able to make air continue to flow.

ده‌تانتوانی وا له‌ هه‌وا بكه‌ن به‌رده‌وام بێت له‌ هه‌ڵبه‌ز و دابه‌ز.

So I hope you've enjoyed that.

بۆیه‌ هیوادارم چێژتان له‌مه‌ بینیبێت.

That's what a comparative anatomist does for a living.

We study the structure of these animals.

توێكاری به‌راوردكار ئه‌مه‌ ده‌كات بۆ بژێوی ژیانی.

We try to mimic it; we apply it back to the human situation,

له‌ پێكهاته‌ی ئه‌م گیاندارانه‌ ده‌كۆڵینه‌وه‌.

maybe making new technologies for protective devices

هه‌وڵده‌ده‌ین لاسایی بكه‌ینه‌وه‌: له‌سه‌ر بارودۆخی مرۆڤ جێبه‌جێی ده‌كه‌ین،

ڕه‌نگه‌ دروستكردنی ته‌كنه‌لۆژیایه‌كی نوێ بۆ پاراستنی ئامێره‌كانمان

or maybe even making new treatments for medicines

for people's diseases who mimic these weird environments.

یاخود داهێنانی چاره‌سه‌رێكی پزیشكی نوێ بۆ

So I hope you enjoyed that. Thank you.

نه‌خۆشیه‌كانی خه‌ڵك كه‌ لاسایی ئه‌م ژینگه‌ سه‌یرانه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌.

(Applause)

بۆیه‌ هیوادارم چێژتان له‌مه‌ بینیبێت. سوپاس.

(چه‌پڵه‌ڕێزان)