Jedidah Isler: The Untapped Genius That Could Change Science for the Better | TED

Translator: Phuong Quach Reviewer: Nguyet Anh Le

Great things happen at intersections.

Luôn có những điều kì diệu xảy ra ở các giao điểm.

In fact, I would argue that some of the most interesting things

Thậm chí, tôi còn nghĩ rằng những điều thú vị nhất

of the human experience occur at the intersections,

trong đời người diễn ra tại các giao điểm,

in the liminal space,

vùng không gian thuộc ngưỡng kích thích dưới,

where by liminal I mean the space in-between.

ý tôi là vùng không gian giữa.

There's freedom in that in-between,

Tự do hiện hữu trong khoảng giữa ấy,

freedom to create from the indefiniteness of not-quite-here, not-quite-there,

sự tự do để tạo ra tính không hạn định giữa cái-này-không-đúng, cái-kia-cũng-sai,

a new self-definition.

một sự tự định nghĩa kiểu mới.

Some of the great intersections of the world come to mind,

Thử nghĩ tới một vài giao điểm lớn trên thế giới,

like the Arc de Triomphe in Paris,

như Khải Hoàn Môn ở Paris,

or Times Square in New York City,

hay Quảng Trường Thời Đại ở thành phố New York,

both bustling with the excitement of a seemingly endless stream of people.

đều hối hả với sự háo hức của dòng người tưởng chừng như vô tận.

Other intersections,

Những tương giao khác,

like the Edmund Pettus Bridge in Selma, Alabama,

như chiếc cầu Edmund Pettus ở Selma, bang Alabama,

or Canfield Drive and Copper Creek Court in Ferguson, Missouri, also come to mind

hay tòa án Canfield Drive & Copper Creek ở Ferguson, bang Missouri, cũng

because of the tremendous energy at the intersection of human beings,

nhờ vào nguồn năng lượng khổng lồ tại điểm tương giao của nhân loại,

ideologies and the ongoing struggle for justice.

ý tưởng hệ và cuộc đấu tranh vì công lí vẫn tiếp diễn.

Beyond the physical landscape of our planet,

Ngoài phong cảnh tự nhiên trên hành tinh của chúng ta,

some of the most famous celestial images are of intersections.

một vài hình ảnh về bầu trời nổi tiếng nhất đều tại các giao điểm.

Stars are born at the messy intersection of gas and dust,

Các ngôi sao được sinh ra trong vùng giao thoa hỗn loạn giữa khí gas và bụi,

instigated by gravity's irrevocable pull.

bị hấp dẫn bởi lực kéo của trọng lực.

Stars die by this same intersection, this time flung outward

Nhiều ngôi sao chết đi vẫn tại giao điểm ấy, lúc này bị quăng ra ngoài

in a violent collision of smaller atoms,

trong cuộc va chạm nảy lửa giữa những nguyên tử nhỏ hơn,

intersecting and efficiently fusing into altogether new and heavier things.

giao thoa và dung hòa thành các thứ mới mẻ và rắn chắc hơn.

We can all think of intersections that have special meaning to us.

Hãy thử nghĩ về những giao điểm có ý nghĩa đặc biệt với mỗi chúng ta.

To be intersectional, then,

Tương giao, chính là

is to occupy a position at an intersection.

chiếm một vị trí tại điểm giao nhau.

I've lived the entirety of my life in the in-between,

Tôi từng sống cả đời trong trạng thái nửa vời,

in the liminal space between dreams and reality,

trong không gian dưới ngưỡng kích thích của ước mơ và thực tế,

race and gender,

chủng tộc và giới tính,

poverty and plenty,

nghèo và giàu,

science and society.

khoa học và xã hội.

I am both black and a woman.

Tôi vừa là phụ nữ vừa là người da đen.

Like the birth of stars in the heavenlies,

Giống như sự ra đời của những vì sao trên trời,

this robust combination of knowing results in a shining example

một tổ hợp mạnh mẽ giúp đoán trước kết quả trong một ví dụ điển hình

of the explosive fusion of identities.

về sự bùng nổ giao thoa nhân dạng.

I am also an astrophysicist.

Tôi cũng là một nhà vật lí thiên văn.

I study blazars, supermassive, hyperactive black holes

Tôi nghiên cứu về những hố đen blazar siêu lớn đang hoạt động

that sit at the centers of massive galaxies

tại vị trí trung tâm của các thiên hà khổng lồ,

and shoot out jets nearby those black holes

nơi bắn ra những tia vật chất

at speeds approaching the speed of light

với tốc độ tương đương tốc độ ánh sáng

in a process we are still trying to completely understand.

trong một quá trình mà chúng ta vẫn đang cố gắng hiểu rõ.

I have dreamed of becoming an astrophysicist

Tôi từng mơ về việc trở thành một nhà vật lí thiên văn

since I was 12 years old.

từ lúc mới 12 tuổi.

I had no idea that at that time,

Vào thời điểm đó tôi không hề biết rằng,

according to Dr. Jamie Alexander's archive of African-American women in physics,

căn cứ vào tài liệu của tiến sĩ Jamie Alexander về phụ nữ Mĩ gốc Phi trong ngành vật lí,

only 18 black women in the United States had ever earned a PhD

chỉ có 18 người phụ nữ da đen ở Mĩ từng được nhận bằng tiến sĩ

in a physics-related discipline,

liên quan tới chuyên ngành vật lí,

and that the first black woman to graduate with a PhD in an astronomy-related field

và người phụ nữ da đen đầu tiên tốt nghiệp với tấm bằng tiến sĩ chuyên ngành thiên văn

did so just one year before my birth.

chỉ một năm trước khi tôi ra đời.

As I journeyed along my path,

Khi tôi theo đuổi con đường này,

I encountered the best and worst of life at an intersection:

tôi đã bắt gặp những điều tốt nhất lẫn tệ nhất của cuộc sống tại các giao điểm:

the tremendous opportunity to self-define,

cơ hội lớn để tự khẳng định bản thân,

the collision of expectation and experience,

sự va chạm giữa mong đợi và trải nghiệm,

the exhilaration of victorious breakthroughs

niềm vui của những bước đột phá huy hoàng

and, sometimes,

và, đôi khi,

the explosive pain of regeneration.

nỗi đau cùng cực của sự tái sinh.

I began my college experience just after my family had fallen apart.

Tôi bắt đầu cuộc đời sinh viên ngay sau thời điểm gia đình tan rã.

Our financial situation disintegrated

Tình hình tài chính của chúng tôi không ổn định

just after my father's departure from our lives.

sau khi cha rời đi.

This thrust my mother, my sister and I

Điều này đẩy mẹ, em gái và tôi

out of the relative comfort of middle-class life

ra khỏi cuộc sống tiện nghi của tầng lớp trung lưu

and into the almost constant struggle to make ends meet.

và bước vào cuộc đấu tranh bền bỉ để sinh tồn.

Thus, I was one of roughly 60 percent of women of color

Cứ như vậy, tôi trở thành một trong khoảng 60% phụ nữ da màu

who find finances to be a major barrier to their educational goals.

coi tài chính trở thành rào cản lớn nhất để tiến tới mục tiêu giáo dục của mình.

Thankfully, Norfolk State University provided me with full funding,

May mắn thay, trường đại học Norfolk State đã tài trợ cho tôi toàn bộ học phần,

and I was able to achieve my bachelor's in physics.

giúp tôi thành công đạt được tấm bằng cử nhân ngành Vật lí.

After graduation, and despite knowing that I wanted a PhD in astrophysics,

Sau khi tốt nghiệp, mặc dù biết rằng mình muốn trở thành một tiến sĩ vật lí thiên thể,

I fell through the cracks.

tôi lâm vào ngõ cụt.

It was a poster that saved my dream,

Một tấm áp phích đã cứu vớt ước mơ của tôi,

and some really incredible people and programs.

cùng một vài chương trình và con người vô cùng tài ba.

The American Physical Society had this beautiful poster

Hiệp hội Vật lí Hoa Kì có treo một tấm áp phích rất đẹp

encouraging students of color to become physicists.

động viên nhiều nghiên cứu sinh da màu trở thành nhà vật lí.

It was striking to me because it featured a young black girl,

Tôi đã rất ngạc nhiên vì nó phác họa một cô gái trẻ da đen,

probably around 12 years old,

có lẽ khoảng 12 tuổi,

looking studiously at some physics equations.

trông có vẻ vô cùng chăm chú vào những phương trình vật lí.

I remember thinking

Tôi nhớ mình từng nghĩ rằng

I was looking directly back at the little girl

tôi đã nhìn thẳng vào cô gái nhỏ

who first dared to dream this dream.

người đầu tiên dám mơ giấc mơ này.

I immediately wrote to the Society

Tôi lập tức viết thư cho Hiệp hội

and requested my personal copy of the poster,

và đề nghị một bản sao tấm áp phích trên cho mục đích cá nhân,

which to this day still hangs in my office.

và cho tới hôm nay tôi vẫn treo nó trong văn phòng mình.

I described to them in the email my educational path,

Tôi đã kể lại về con đường học vấn của chính mình trong email,

and my desire to find myself again in pursuit of the PhD.

và niềm khao khát được một lần nữa theo đuổi tấm bằng tiến sĩ.

They directed me to the Fisk-Vanderbilt University Bridge Program,

Họ đã chuyển tôi đến chương trình Fisk-Vanderbilt University Bridge,

itself an intersection of the master's and PhD degrees

nơi giao hòa giữa hai tấm bằng thạc sĩ và tiến sĩ

at two institutions.

tại hai học viện.

After two years out of school, they accepted me into the program,

Sau 2 năm từ khi tốt nghiệp, họ đã cho phép tôi tham gia chương trình,

and I found myself again on the path to the PhD.

và tôi tự thấy mình trở lại trên con đường đến với tấm bằng tiến sĩ.

After receiving my master's at Fisk,

Sau khi nhận bằng thạc sĩ tại Fisk,

I went on to Yale to complete my PhD.

tôi tiếp tục đến Yale để hoàn thành học vị tiến sĩ.

Once I was physically occupying the space that would ultimately give way

Khi tôi lấp đầy khoảng trống vật lý mà cuối cùng sẽ hướng đến

to my childhood aspirations,

những khao khát thời thơ ấu của tôi,

I anticipated a smooth glide to the PhD.

tôi tưởng rằng sẽ nhẹ như không mà đạt được tấm bằng tiến sĩ.

(Laughter)

(Cười)

It became immediately apparent

Một điều dần trở nên rõ ràng là

that not everyone was thrilled to have that degree of liminality

không hẳn ai cũng đều hồi hộp khi có tấm bằng kích thích ngưỡng dưới

in their space.

trong không gian của họ.

I was ostracized by many of my classmates,

Tôi bị bạn học của mình tẩy chay,

one of whom went so far as to invite me to "do what I really came here to do"

một trong số đó thậm chí còn đến mời tôi "làm những gì tôi thật sự đến đây để thực hiện"

as he pushed all the dirty dishes from our meal in front of me to clean up.

khi cậu ta đẩy hết đống bát đĩa bẩn sau bữa ăn tới trước mặt tôi bắt rửa sạch.

I wish that were an isolated occurrence,

Tôi ước có sự kiện đặc biệt nào đó xảy ra,

but for many women of color

nhưng với vô số phụ nữ da màu

in science, technology, engineering, and mathematics, or STEM,

trong lĩnh vực khoa học, công nghệ, kĩ sư, toán, hay STEM,

this is something they have long endured.

họ đã phải chịu đựng điều này trong một thời gian dài.

One hundred percent of the 60 women of color

100% trong số 60 người phụ nữ da màu

interviewed in a recent study by Joan C. Williams at UC Hastings

được Joan C.Williams tại UC Hastings phỏng vấn trong một nghiên cứu gần đây

reported facing racialized gender bias,

nói về việc phải đối mặt với thành kiến kì thị giới tính,

including being mistaken for the janitorial staff.

bao gồm việc bị hiểu nhầm thành nhân viên quản giáo.

This mistaken identity was not reported

Sự hiểu nhầm nhân dạng này không được phát hiện

by any of the white women interviewed for this study,

bởi bất kỳ phụ nữ da trắng nào được phỏng vấn trong cuộc nghiên cứu ấy,

which comprised 557 women in total.

tổng cộng gần 557 người tất cả.

While there is nothing inherently wrong with a janitorial position,

Rõ ràng công việc trông coi trường học chẳng có gì sai,

and in fact my forefathers and foremothers were able to attend college

và thật ra thì tổ tiên cha ông của tôi nhiều khi được học đại học

because many of their parents worked these jobs,

vì ba mẹ của họ đã làm trong ngành này,

it was a clear attempt to put me in my place.

đó là một nỗ lực rõ ràng để giúp tôi đạt được vị trí của mình.

While there was certainly the acute pain of the encounter,

Mặc dù luôn có một chút chạnh lòng mỗi khi bị hiểu sai,

the real issue is that my appearance

vấn đề thực sự là ngoại hình của tôi

can tell anyone anything about my ability.

không thể diễn tả bất kỳ điều gì về năng lực của tôi cả.

Beyond that, though, it underscores

Ngoài ra, điều đó nhấn mạnh rằng

that the women of color in STEM do not experience the same set of barriers

phụ nữ da màu trong ngành STEM không trải qua các rào cản tương tự nhau

that just women or just people of color face.

chỉ có phụ nữ hoặc chỉ người da màu phải đối mặt.

That's why today I want to highlight women of color in STEM,

Đó là lí do hôm nay tôi muốn nhấn mạnh điều này với phụ nữ da màu trong ngành STEM,

who are inexorably, unapologetically

những người đang sống không thay đổi, không biện hộ

living as the inseparable sum of identities.

như một nhúm các đặc tính nhân dạng.

STEM itself is an intersectional term,

Chính bản thân STEM là một cụm từ chỉ sự tương giao,

such that its true richness cannot be appreciated

trong đó sự đa dạng chân chính không thể được quý trọng

without considering the liminal space between disciplines.

nếu không cân nhắc tới những vùng không gian dưới ngưỡng kích thích giữa các qui tắc.

Science, the pursuit of understanding the physical world

Khoa học, công cuộc theo đuổi tri thức về thế giới vật lí

by way of chemistry, physics, biology,

bằng con đường hóa học, vật lí, sinh học,

cannot be accomplished in the absence of mathematics.

không thể được thực hiện nếu thiếu vắng toán học.

Engineering requires the application of basic science and math

Kĩ sư đòi hỏi phải áp dụng khoa học cơ bản và toán học

to the lived experience.

vào các trải nghiệm thực tế.

Technology sits firmly on the foundation of math,

Công nghệ có vị trí vững vàng trên nền tảng toán học,

engineering and science.

kĩ sư và khoa học.

Math itself serves the critical role of Rosetta Stone,

Chính bản thân toán học đóng vai trò quan trọng trong Rosetta Stone,

decoding and encoding the physical principles of the world.

giải mã và mã hóa những nguyên tắc vật lí của thế giới.

STEM is utterly incomplete without each individual piece.

Ngành STEM không thể hoàn thiện hoàn toàn mà không có từng mẫu riêng lẻ.

This is to say nothing of the enrichment that is realized

Điều này nói lên rằng sự đa dạng sẽ không được tạo ra

when STEM is combined with other disciplines.

khi STEM được kết hợp với những qui tắc khác.

The purpose for this talk is twofold:

Mục đích của bài nói này gồm 2 phần:

first, to say directly to every black, Latina, indigenous, First Nation

đầu tiên, xin nói thẳng với bất cứ người da đen, người La-tinh, người bản xứ, thổ dân Canada

or any other woman or girl

hay bất kỳ người phụ nữ hoặc cô gái nào

who finds herself resting at the blessed intersection

đang thấy bản thân mình tại các điểm tương giao

of race and gender,

giữa chủng tộc và giới tính,

that you can be anything you want to be.

rằng bạn có thể là bất cứ thứ gì bạn muốn.

My personal hope is that you'll become an astrophysicist,

Cá nhân tôi hi vọng bạn sẽ trở thành một nhà vật lí thiên văn,

but beyond that, anything you want.

nhưng hơn thế nữa, bất cứ điều gì mà bạn mong muốn.

Do not think for one minute

Đừng giây phút nào nghĩ rằng

that because you are who you are,

khi bạn sống đúng với con người thật của mình,

you cannot be who you imagine yourself to be.

bạn không thể trở thành mẫu người bạn mong ước.

Hold fast to those dreams

Giữ chặt lấy những ước mơ đó

and let them carry you into a world you can't even imagine.

và để chúng đưa bạn đến một thế giới mới chính bạn cũng khó có thể tin.

Secondly, among the most pressing issues of our time,

Điều thứ hai, trong số những vấn đề đáng quan ngại nhất vào thời điểm hiện tại,

most now find their intersection with STEM.

rất nhiều người đứng giữa ngã ba đường với STEM.

We have as a global society solved

Xã hội hiện đại đã giải quyết được

most of the single-faceted issues of our time.

hầu hết các khía cạnh đơn lẻ trong thời đại của chúng ta.

Those that remain require a thorough investigation

Những điều còn lại đòi hỏi phải có một quá trình nghiên cứu trường kì

of the liminal space between disciplines

về những vùng không gian dưới ngưỡng kích thích giữa các qui tắc

to create the multifaceted solutions of tomorrow.

để tạo nên những giải pháp nhiều mặt cho nay mai.

Who better to solve these liminal problems

Ai có thể giải quyết những vấn đề trên tốt hơn

than those who have faced their whole lives at the intersections.

những người đã đối mặt với các giao điểm suốt cả đời mình.

We as thought leaders and decision makers

Chúng ta nên nghĩ như những nhà lãnh đạo và hoạch định chính sách

must push past the first steps of diversity

và thúc đẩy những bước đầu tiên đến với sự đa dạng

and into the richer and more robust territory

và tới vùng đất đầy ắp sự bao hàm trọn vẹn và những cơ hội công bằng

of full inclusion and equal opportunity.

dồi dào, màu mỡ hơn.

One of my favorite examples of liminal excellence

Một trong những ví dụ yêu thích của tôi về trí thông minh dưới ngưỡng kích thích

comes from the late Dr. Claudia Alexander,

đến từ thời tiến sĩ Claudia Alexander,

a black woman plasma physicist,

một nữ giáo sư vật lí người da đen chuyên về vật lí plasma,

who passed away this past July after a 10-year bout with breast cancer.

người mới qua đời vào cuối tháng 7 sau 10 năm chống trọi với căn bệnh ung thư vú.

She was a NASA project scientist who spearheaded the NASA side

Bà là một nhà khoa học dự án của NASA, từng dẫn đầu nhóm các nhà khoa học

of the Rosetta mission,

thực hiện nhiệm vụ Rosetta,

which became famous this year for landing a rover on a comet,

mới trở nên nổi tiếng trong năm nay vì đã hạ cánh thành công vòng đệm trên sao chổi,

and the 1.5 billion dollar Galileo mission to Jupiter,

và nhiệm vụ trị Galileo giá 1.5 tỉ đô la đến Sao Mộc,

two high-profile scientific victories

2 chiến thắng mang tính khoa học trứ danh

for NASA, the United States and the world.

của NASA, nước Mĩ và cả thế giới.

Dr. Alexander said it this way:

Tiến sĩ Alexander nói như thế này:

"I'm used to walking between two cultures.

"Tôi đã quen với việc giao tiếp giữa 2 nền văn hóa.

For me, it's among the purposes of my life

Đối với tôi, một trong những mục tiêu cả đời

to take us from states of ignorance to states of understanding

là đưa con người từ trạng thái không biết đến trạng thái thấu hiểu

with bold exploration that you can't do every day."

với những khám phá táo bạo mà bạn không thể làm mỗi ngày."

This shows exactly the power of a liminal person.

Điều này cho thấy chính xác năng lực của một người dưới ngưỡng kích thích.

She had the technical ability to spearhead

Bà ấy có khả năng thực tế để dẫn đầu

some of the most ambitious space missions of our time,

một trong những nhiệm vụ không gian tham vọng nhất của thời đại chúng ta,

and she perfectly understood her place

và bà cũng hoàn toàn hiểu rõ vị trí của mình

of being exactly who she was in any place she was.

để có thể là chính bà trong bất cứ vị trí nào.

Jessica Matthews, inventor of the SOCCKET line of sports products,

Jessica Matthews, nhà phát minh hàng loạt sản phẩm thể thao hiệu SOCCKET,

like soccer balls, that generate renewable energy as you play with them,

như những quả bóng kích hoạt chế độ tự tạo năng lượng sạch khi bạn chơi với chúng.

said it this way:

cũng từng nói:

"A major part of invention isn't just creating things,

"Phát minh không chỉ là chế tạo ra những thứ mới,

it's understanding people

nó bao gồm việc hiểu rõ con người

and understanding the systems that make this world."

và hiểu rõ hệ thống vận hành thế giới này."

The reason I tell my story

Lí do tôi kể câu chuyện của mình

and the story of Dr. Alexander and Jessica Matthews

và câu chuyện của tiến sĩ Alexander và Jessica Matthews

is because they are fundamentally intersectional stories,

là vì bản thân chúng là những câu chuyện về sự tương giao,

the stories of lives lived at the nexus of race, gender and innovation.

những câu chuyện về các mảnh đời sống giữa chủng tộc, giới tính và cách tân.

Despite implicit and explicit questions of my right to be in an elite space,

Mặc kệ mọi sự nghi ngờ về việc liệu tôi có quyền được đứng ở môi trường cao cấp này không,

I'm proud to report that when I graduated,

tôi xin tự hào thông báo rằng vào thời điểm tốt nghiệp,

I was the first black woman to earn a PhD in astrophysics

tôi là người phụ nữ da đen đầu tiên đạt được bằng tiến sĩ vật lí học thiên thể

in Yale's then 312-year history.

trong lịch sử 312 năm của Yale.

(Applause)

(Vỗ tay)

I am now part of a small but growing cadre of women of color in STEM

Tôi hiện chỉ là một người trong cộng đồng nhỏ nhưng đang phát triển của phụ nữ da màu trong STEM

who are poised to bring new perspectives and new ideas to life

những người sẵn sàng đem lại các góc nhìn và ý tưởng mới đến cho cuộc sống

on the most pressing issues of our time:

về những vấn đề nan giải của thời đại chúng ta:

things like educational inequities,

những việc như sự thiếu công bằng trong giáo dục,

police brutality, HIV/AIDS, climate change, genetic editing,

sự thô bạo của cảnh sát, HIV/ AIDS, sự thay đổi thời tiết, chỉnh sửa gen

artificial intelligence and Mars exploration.

trí thông minh nhân tạo và sự khám phá sao Hỏa.

This is to say nothing of the things we haven't even thought of yet.

Điều này không đề cập gì đến những việc chúng ta chưa từng nghĩ tới.

Women of color in STEM occupy some of the toughest

Phụ nữ trong STEM nắm giữ những vấn đề nan giải

and most exciting sociotechnological issues of our time.

và thú vị nhất liên quan đến công nghệ xã hội của thời đại.

Thus, we are uniquely positioned

Vì vậy, chúng ta đang ở một vị trí đặc biệt

to contribute to and drive these conversations

để đóng góp và lèo lái cuộc đối thoại

in ways that are more inclusive of a wider variety of lived experience.

theo những cách đa dạng hơn với các kinh nghiệm thực tế.

This outlook can be expanded to the many intersectional people

Quan điểm này có thể được nhân rộng cho nhiều người ở vị trí tương giao

whose experiences, positive and negative,

mà trải nghiệm, tích cực lẫn tiêu cực,

enrich the conversations in ways that outmatch

làm phong phú thêm cuộc đối thoại theo nhiều cách hơn hẳn

even the best-resourced homogenous groups.

các nhóm có chung nguồn gốc vốn có nhiều nguồn cung tốt nhất.

This is not a request born out of a desire to fit in.

Đây không phải là yêu cầu được sinh ra từ khát khao muốn được hòa nhập.

It's a reminder that we cannot get to the best possible outcomes

Đây là lời nhắc nhở rằng ta không thể nhận được kết quả tốt nhất

for the totality of humanity

cho sự vẹn toàn nhân loại

without precisely this collaboration,

nếu không có sự hợp tác,

this bringing together of the liminal,

sự dung nhập giữa các ngưỡng kích thích,

the differently lived, distinctly experienced

những cách sống khác nhau, những trải nghiệm riêng biệt

and disparately impacted.

và các ảnh hưởng tạp chất.

Simply put, we cannot be the most excellent expression

Thẳng thắn mà nói, chúng ta không thể biểu hiện được dáng vẻ xuất sắc nhất

of our collective genius

của một tập thể các thiên tài

without the full measure of humanity brought to bear.

khi không có thước đo đầy đủ đến từ sự vẹn toàn của nhân tính.

Thank you.

Cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)