What we learned from 5 million books

Translator: Albana Deralla Reviewer: Dita Bytyci

Erez Lieberman Aiden: Everyone knows

Erez Lieberman Aiden: Të gjithë e dinë

that a picture is worth a thousand words.

se një fotografi vlen sa një mijë fjalë.

But we at Harvard

Por ne në Harvard

were wondering if this was really true.

po e vemë në pikëpyetje vërtetësinë e kësaj shprehje.

(Laughter)

(Të qeshura)

So we assembled a team of experts,

Kështuqë ne e kemi mbledh nji ekip profesionistësh,

spanning Harvard, MIT,

nga Harvard, MIT,

The American Heritage Dictionary, The Encyclopedia Britannica

Fjalori i Trashëgimisë Amerikane (The American Heritage Dictionary), Enciklopedia Britanika

and even our proud sponsors,

dhe sponsorët tanë të nderuar

the Google.

Google

And we cogitated about this

Ne kemi menduar thellë për këtë çështje

for about four years.

për katër vite të tëra.

And we came to a startling conclusion.

Dhe kemi arritur në konkludime befasuese.

Ladies and gentlemen, a picture is not worth a thousand words.

Zonja dhe Zotërinj, një fotografi nuk vlen sa një mijë fjalë.

In fact, we found some pictures

Në fakt, ne kemi hasur në disa fotografi

that are worth 500 billion words.

të cilat vlejnë sa 500 miliardë fjalë.

Jean-Baptiste Michel: So how did we get to this conclusion?

Jean-Baptiste Michel: Pra si kemi arritur deri te ky konkludim?

So Erez and I were thinking about ways

Erezi dhe une po mendonim për mënyrat

to get a big picture of human culture

si ta gjejmë nji fotografi e cila përfshin kulturën e njerëzimit

and human history: change over time.

dhe historinë e njerëzimit: duke ndryshuar nëpër kohë.

So many books actually have been written over the years.

Gjatë viteve janë shkruar shumë libra.

So we were thinking, well the best way to learn from them

Ne po mendonim, mënyra më e mirë për të mësuar prej tyre

is to read all of these millions of books.

është ti lexosh të gjithë këta miliona libra.

Now of course, if there's a scale for how awesome that is,

Tani natyrisht nëse do të mund të masnin me ndonjë shkallë se sa mbresëlënëse do të ishte kjo gjë,

that has to rank extremely, extremely high.

sigurisht do ta rendisnim tej, tej lartë.

Now the problem is there's an X-axis for that,

Tani problemin qëndron se aty gjindet nji bosht X,

which is the practical axis.

i cili ështe boshti praktik.

This is very, very low.

Kjo është shumë, shumë e ultë.

(Applause)

(Duartrokitje)

Now people tend to use an alternative approach,

Tani njerëzit tentojnë të përdorin nji qasje alternative,

which is to take a few sources and read them very carefully.

e cila përfshin grumbullimin e disa burimeve dhe leximin e tyre me kujdes.

This is extremely practical, but not so awesome.

Kjo gjë është tejet praktike por jo edhe aq mbresëlënëse.

What you really want to do

Se çka duam të bëjmë është

is to get to the awesome yet practical part of this space.

t'arrijmë te pjesa mbresëlënëse e poashtu praktike e kësaj hapësire.

So it turns out there was a company across the river called Google

Fillimisht kompania e quajtur Google

who had started a digitization project a few years back

kishte filluar një projekt të digjitalizimit (të të dhënave) disa vite më herët

that might just enable this approach.

që veç do ta mundësonte këtë qasje.

They have digitized millions of books.

Ata kanë digjitalizuar miliona libra.

So what that means is, one could use computational methods

Kjo do të thotë, duke shfrytëzuar metodat komputative mundemi

to read all of the books in a click of a button.

ti lexojmë të gjithë librat me një shtypje butoni.

That's very practical and extremely awesome.

Kjo gjë është tejet praktike dhe më se mbresëlënëse.

ELA: Let me tell you a little bit about where books come from.

ELA: Më lejoni t'ju rrëfej pak se si kanë ardhur librat.

Since time immemorial, there have been authors.

Qysh se nuk mbahet mend kanë ekzistuar autorët.

These authors have been striving to write books.

Këta autorë janë përpjekur të shkruajnë libra.

And this became considerably easier

Mundimi i tyre është lehtësuar në mënyrë të konsiderueshme

with the development of the printing press some centuries ago.

me zhvillimin e makinave shtypëse disa shekuj më herët.

Since then, the authors have won

Që nga at'herë autorë kanë fituar

on 129 million distinct occasions,

në 129 milionë raste të ndryshme

publishing books.

libra të botuar.

Now if those books are not lost to history,

Tani nëse këto libra nuk janë të humbur nëpër kohëra,

then they are somewhere in a library,

ato duhet të jenë diku në ndonjë bibliotekë,

and many of those books have been getting retrieved from the libraries

dhe shumë nga këto libra janë huazuar nga bibliotekat

and digitized by Google,

dhe janë digjitalizuar nga Google,

which has scanned 15 million books to date.

e cila i ka skenuar 15 milionë libra deri sot.

Now when Google digitizes a book, they put it into a really nice format.

Tani, kur Google digjitalizon një libër, ata e vendosin në një format shumë të mirë.

Now we've got the data, plus we have metadata.

Tani kemi të dhëna (data) dhe poashtu metatëdhëna (metadata).

We have information about things like where was it published,

Ne kemi informacione për gjër si: ku është botuar libri,

who was the author, when was it published.

kush ka qenë autori dhe kur është botuar.

And what we do is go through all of those records

Se çka bëjmë ne është që i kontrollojmë gjithë të dhënat

and exclude everything that's not the highest quality data.

dhe i përjashtojmë gjithëçka që nuk është e dhënë e kualitetit më të lartë.

What we're left with

Neve na mbetet

is a collection of five million books,

një koleksion i pesë milionë librave,

500 billion words,

500 miliardë fjalëve,

a string of characters a thousand times longer

një varg karakteresh një mijë herë më i gjatë

than the human genome --

se gjenomi i njeriut --

a text which, when written out,

një tekst i cili po të shkruhej

would stretch from here to the Moon and back

do të zgjatej sa prej këtu gjer në Hënë e prapë mbrapa deri këtu

10 times over --

edhe atë 10 herë--

a veritable shard of our cultural genome.

një copë e thyer e gjenomit tonë kulturor.

Of course what we did

Natyrisht çka kemi bërë ne

when faced with such outrageous hyperbole ...

kur jemi ballafaquar me atë hiperbollë të tmerrshme...

(Laughter)

(Të qeshura)

was what any self-respecting researchers

ishte ajo që çdo hulumtues i respektueshëm

would have done.

do të bënte.

We took a page out of XKCD,

Ne morrëm një faqe nga XKCD

and we said, "Stand back.

dhe kemi thënë: "Mbajuni.

We're going to try science."

Ne do të provojmë shkencën."

(Laughter)

( Të qeshura)

JM: Now of course, we were thinking,

JM: Natyrisht, ne po mendonim,

well let's just first put the data out there

do ti vendosnim të dhënat

for people to do science to it.

ashtu që njerëzit ti përdorin për shkencë ato.

Now we're thinking, what data can we release?

Tani po mendonim, cilat të dhëna mund ti nxjerrim?

Well of course, you want to take the books

Natyrisht, ju do të dëshironi ti merrni librat

and release the full text of these five million books.

dhe ti publikoni tekstin e plotë të pesë milionë librave.

Now Google, and Jon Orwant in particular,

Tani Google, dhe Jon Orwant në veçanti

told us a little equation that we should learn.

na kanë treguar një ekuacion të cilin duhet ta mësojmë.

So you have five million, that is, five million authors

Kështuqë nëse keni pesë milionë autorë

and five million plaintiffs is a massive lawsuit.

dhe pesë milionë paditës formojnë një paditje masive.

So, although that would be really, really awesome,

Edhe pse kjo do të ishte me të vërtetë e mrekullueshme,

again, that's extremely, extremely impractical.

megjithatë do të ishte tejet jo praktike.

(Laughter)

(Të qeshura)

Now again, we kind of caved in,

Kështu qe ne përsëri u zbrapsëm,

and we did the very practical approach, which was a bit less awesome.

dhe u drejtuam me një qasje më praktike e cila ishte më pak mbresëlënëse.

We said, well instead of releasing the full text,

Dhe thamë, në vend se ta publikojmë tekstin e plotë,

we're going to release statistics about the books.

ne do te publikojmë statistikat rreth librave.

So take for instance "A gleam of happiness."

Për shembull " A gleam of happiness" ("Një dritë e zbehtë e lumturisë").

It's four words; we call that a four-gram.

Përmban katër fjalë, ne mund ta thërrasim një katër-gram.

We're going to tell you how many times a particular four-gram

Tani do t'ju rrëfejmë se sa herë një katër-gram i veçantë

appeared in books in 1801, 1802, 1803,

është shfaqur nëpër libra në vitet 1801. 1802, 1803,

all the way up to 2008.

e gjer në vitin 2008.

That gives us a time series

Kjo na sjell neve një seri

of how frequently this particular sentence was used over time.

e cila na tregon frekuencën e përdorimit gjatë kohës të një fjalie të veçantë.

We do that for all the words and phrases that appear in those books,

E kemi bërë këtë gjë për të gjitha fjalët dhe frazat të cilat shfaqen në ato libra,

and that gives us a big table of two billion lines

dhe kjo na sjell një tabelë të madhe me dy miliardë linja

that tell us about the way culture has been changing.

të cilat na rrëfejnë se si kultura ka ndryshuar.

ELA: So those two billion lines,

ELA: Kështu që këto dy miliardë linja,

we call them two billion n-grams.

ne i kemi quajtur dy miliardë n-grame.

What do they tell us?

E çka na rrëfejnë ato neve?

Well the individual n-grams measure cultural trends.

N-gramet individuale masin trendet kulturore.

Let me give you an example.

Ta marr një shembull për t'ju ilustruar.

Let's suppose that I am thriving,

Le të supozojmë se unë jam duke u zhvilluar,

then tomorrow I want to tell you about how well I did.

dhe të nesërmen do të dëshiroja t'ju rrëfej sa kam arritur.

And so I might say, "Yesterday, I throve."

Kështuqë mund të them , "Dje përparova" (Shënim: Mirret shembull trajta e foljeve të rregullta dhe parregullta në gjuhën angleze).

Alternatively, I could say, "Yesterday, I thrived."

Ose mund të thosha, "Dje kam përparuar".

Well which one should I use?

Cilën formë do të duhej ta përdorja?

How to know?

Si ta di?

As of about six months ago,

Diku para gjashtë muajsh,

the state of the art in this field

arti i kësaj fushe

is that you would, for instance,

do të ishte, si shembull,

go up to the following psychologist with fabulous hair,

të takoni një psikolog me flokë të mrekullueshëm,

and you'd say,

e ti thoni;

"Steve, you're an expert on the irregular verbs.

"Steve, ti je një ekspert në foljet e parregullta.

What should I do?"

Çka më duhet të bëj?"

And he'd tell you, "Well most people say thrived,

Ai do t'ju përgjigjej, "Shumica e njerëzve përdorin shprehjen: kam përparuar,

but some people say throve."

por ka të tillë që përdorin: përparova."

And you also knew, more or less,

Edhe ju e dini, pak a shumë,

that if you were to go back in time 200 years

se po t'ju duhej të ktheheni prapa në kohë për 200 vite

and ask the following statesman with equally fabulous hair,

dhe ta pyetni deklaruesin e rradhës poashtu me flokë të mrekullueshëm,

(Laughter)

(Të qeshura)

"Tom, what should I say?"

"Tom, si duhet ta them?"

He'd say, "Well, in my day, most people throve,

Ai do t'ju përgjigjej, " Tani, në kohën time shumica e njerëzve janë zhvilluar,

but some thrived."

por disa zhvilluan."

So now what I'm just going to show you is raw data.

Tani do t'ju paraqes disa të dhëna të papërpunuara,

Two rows from this table of two billion entries.

Dy rreshta prej kësaj tabele prej dy miliardë të dhënash.

What you're seeing is year by year frequency

Se çka po shohim është frekuenca vit për vit

of "thrived" and "throve" over time.

e "jam zhvilluar" dhe "u zhvillova" gjatë kohës.

Now this is just two

Kjo tani është vetëm dy

out of two billion rows.

prej dy miliardë rreshtash.

So the entire data set

Pra i gjithë kompleti i të dhënave

is a billion times more awesome than this slide.

është një miliardë herë më i mrekullueshëm se kjo faqe prezentimi.

(Laughter)

(Të qeshura)

(Applause)

(Duartrokitje)

JM: Now there are many other pictures that are worth 500 billion words.

JM: Tashti ka shumë fotografi që vlejnë sa 500 miliardë fjalë,

For instance, this one.

Si shembull, kjo.

If you just take influenza,

Nëse e marrim gripin,

you will see peaks at the time where you knew

do të shihni pika kulminante gjatë kohës kur ju keni qenë në dijeni

big flu epidemics were killing people around the globe.

se epidemitë e mëdha të gripit kanë qenë vdekjeprurëse përgjatë globit.

ELA: If you were not yet convinced,

ELA: Nëse nuk jeni ende të bindur,

sea levels are rising,

nivelet e ujërave po rritet,

so is atmospheric CO2 and global temperature.

po ashtu edhe niveli i CO2 dhe temperatura globale.

JM: You might also want to have a look at this particular n-gram,

JM: Ndoshta do të duhej ta shiqoni pikërisht këtë n-gram,

and that's to tell Nietzsche that God is not dead,

e kjo vetëm për ti tregu Niçes se Zoti nuk ka vdek.

although you might agree that he might need a better publicist.

edhe pse edhe ju ndoshta pajtoheni se ai ka nevoje për ndonjë publicist më të mirë.

(Laughter)

(Të qeshura)

ELA: You can get at some pretty abstract concepts with this sort of thing.

Ju mund ti qaseni edhe disa koncepteve mjaft abstrajte me këtë metodë.

For instance, let me tell you the history

Për shembull, më lejoni t'ju rrëfej historinë e

of the year 1950.

vitit 1950.

Pretty much for the vast majority of history,

Për shumicën e historisë

no one gave a damn about 1950.

askujt s'ju ka bërë vonë për vitin 1950.

In 1700, in 1800, in 1900,

Në vitin 1700, 1800, 1900,

no one cared.

askush nuk është brengosur.

Through the 30s and 40s,

Gjatë viteve 30ta dhe 40ta,

no one cared.

askush nuk është brengosur.

Suddenly, in the mid-40s,

Papritmas, në mesin e viteve 40ta,

there started to be a buzz.

filloi të bëhet zhurmë.

People realized that 1950 was going to happen,

Njerëzit e kuptuan se viti 1950 do të vinte,

and it could be big.

dhe do të mund të ishte madhështorë.

(Laughter)

(Të qeshura)

But nothing got people interested in 1950

Por asgjë nuk i tërhoqi vëmendjen njerëzve në vitin 1950

like the year 1950.

vetëm se veç viti 1950 në vete.

(Laughter)

(Të qeshura)

People were walking around obsessed.

Njerëzit shetisnin rreth e rrotul të obsesionuar.

They couldn't stop talking

Ata nuk mund të ndalonin së foluri

about all the things they did in 1950,

për gjërat që kishin bërë në vitin1950,

all the things they were planning to do in 1950,

gjërat që kishin planifikuar se do ti bënin në vitin 1950,

all the dreams of what they wanted to accomplish in 1950.

gjithë ato ëndrra që kishin dëshiruar ti plotësonin në vitin 1950.

In fact, 1950 was so fascinating

Në fakt, viti 1950 ishte aq i mahnitshëm

that for years thereafter,

sa për vitet që do të vinin,

people just kept talking about all the amazing things that happened,

njerëzit do të flisnin për të gjitha gjërat e mrekullueshme që kanë ndodhur,

in '51, '52, '53.

në '51tën, '52tën, '53tën.

Finally in 1954,

Më në fund në vitin 1954,

someone woke up and realized

dikush u kthjell dhe kuptoi

that 1950 had gotten somewhat passé.

se disi 1950ta është zbehur.

(Laughter)

(Të qeshura)

And just like that, the bubble burst.

Dhe kështu, baloni pëlciti.

(Laughter)

(Të qeshura)

And the story of 1950

Dhe tregimi i 1950tës

is the story of every year that we have on record,

është tregimi i çdo viti të cilin e kemi regjistruar ne,

with a little twist, because now we've got these nice charts.

me pak ndryshime, sepse tani i kemi këto diagrame të mira.

And because we have these nice charts, we can measure things.

Dhe sepse i kemi këto diagrame të mira, ne mundemi ti masim gjërat.

We can say, "Well how fast does the bubble burst?"

Ne mund të themi: "Sa shpejt mundet një balon të pëcals?"

And it turns out that we can measure that very precisely.

Dhe siç po duket ne mundemi ta masim atë

Equations were derived, graphs were produced,

Ekuacionet janë derivuar, grafiqet janë ndërtuar,

and the net result

dhe rezultati i fundit

is that we find that the bubble bursts faster and faster

është se ne kemi konkluduar se baloni pëlcet shpejt e më shpejt

with each passing year.

me çdo vit që kalon.

We are losing interest in the past more rapidly.

Ne po humbim interesimin për të kaluarën në mënyrë tejet të shpejtë.

JM: Now a little piece of career advice.

JM: Tani një këshillë sa i përket karrierës.

So for those of you who seek to be famous,

Për ata që kërkojnë famën,

we can learn from the 25 most famous political figures,

mund të mësojmë prej 25 figurave më të famshme të politikës,

authors, actors and so on.

autorëve, aktorëve e kështu me radhë.

So if you want to become famous early on, you should be an actor,

Kështuqë pra, nëse doni të bëheni të famshëm qysh herët, duhet të bëheni aktor,

because then fame starts rising by the end of your 20s --

sepse atëherë fama fillon t'ju rritet kah mosha 20 vjeçare,

you're still young, it's really great.

ju jeni ende të rinj, çka është e mrekullueshmë.

Now if you can wait a little bit, you should be an author,

Nëse dëshironi të prisni pak, duhet të bëheni autor,

because then you rise to very great heights,

sepse atëherë mund të ngriteni në majat më të larta,

like Mark Twain, for instance: extremely famous.

si shembull Mark Twain, më se i famshëm.

But if you want to reach the very top,

Por nëse doni të arrini majat e majave,

you should delay gratification

duhet të i vononi kënaqësitë

and, of course, become a politician.

dhe natyrisht të bëheni një politikan.

So here you will become famous by the end of your 50s,

Në këtë rast do të bëheni të famshëm kah mosha 50 vjeçare,

and become very, very famous afterward.

do të bëheni shumë, shumë të famshëm pastaj.

So scientists also tend to get famous when they're much older.

Poashtu edhe shkenctarët duken se bëhen të famshëm kur veçse janë më të moshuar.

Like for instance, biologists and physics

Si shembull, biologët dhe fizikantët

tend to be almost as famous as actors.

duken se gati bëhen të famshëm sa vetë aktorët.

One mistake you should not do is become a mathematician.

Një gabim nuk duhet ta bëni, e të bëheni matematicient.

(Laughter)

(Të qeshura)

If you do that,

Nëse veç bëheni,

you might think, "Oh great. I'm going to do my best work when I'm in my 20s."

ju do të mendoni, "Për mrekulli, do ti realizoj punimet më të mira të miat në moshën 20 vjeçare."

But guess what, nobody will really care.

Edhe a e dini, se askujt si bëhet vonë për këtë fakt.

(Laughter)

(Të qeshura)

ELA: There are more sobering notes

ELA: Ne mund të gjejmë shënime më të qarta

among the n-grams.

midis n-grameve.

For instance, here's the trajectory of Marc Chagall,

Si shembull, ja trajektorja e Marc Chagall,

an artist born in 1887.

një artist i lindur në vitin 1887.

And this looks like the normal trajectory of a famous person.

Dhe kjo duket si një trajektore normale e një personi të famshëm.

He gets more and more and more famous,

Ai bëhet gjithëmonë më i famshëm,

except if you look in German.

përveç se nëse shiqoni në gjuhën gjermane.

If you look in German, you see something completely bizarre,

Nëse shiqoni në gjuhën gjermane, do të nuhasni diçka tërësisht bizare,

something you pretty much never see,

diçka që gati kurrë nuk do të shihni,

which is he becomes extremely famous

gjë që është se ai bëhet më se i famshëm

and then all of a sudden plummets,

e pastaj papritmas merr teposhtëzën,

going through a nadir between 1933 and 1945,

duke përjetuar një pikë të ultë midis viteve 1933 dhe 1945,

before rebounding afterward.

para se të tërhiqet pastaj.

And of course, what we're seeing

Se çka po vërejmë natyrisht,

is the fact Marc Chagall was a Jewish artist

është fakti që Marc Chagall ishte një artist hebre

in Nazi Germany.

në një Gjermani Naziste.

Now these signals

Tani, këto sinjale

are actually so strong

janë shumë të fortë

that we don't need to know that someone was censored.

sa që neve nuk na nevojitet te jemi në dijeni se dikush ishte i çenzuruar.

We can actually figure it out

Ne në fakt mund ta kuptojmë vetvetiu

using really basic signal processing.

duke shfrytëzuar procesimin e sinjaleve themelore.

Here's a simple way to do it.

Ja si është metoda më e thjeshtë për ta bërë.

Well, a reasonable expectation

Pritjet racionale

is that somebody's fame in a given period of time

që fama e dikujt gjatë një periudhe kohore

should be roughly the average of their fame before

do të duhet të jetë përafërsisht mesatarja e famës së tyre para

and their fame after.

dhe pasi që veç ishin të famshëm.

So that's sort of what we expect.

Kjo është çka ne presim.

And we compare that to the fame that we observe.

Dhe ne e krahasojmë me famën të cilën e vëzhgojmë.

And we just divide one by the other

Dhe veç i ndajmë njërën me tjetrën

to produce something we call a suppression index.

për të prodhuar diçka që ne e quajmë indeksi i shuarjes.

If the suppression index is very, very, very small,

Nëse ky indeks i shuarjes është tejet, tejet, tejet i vogël,

then you very well might be being suppressed.

atëherë ju veçse jeni të shtypur.

If it's very large, maybe you're benefiting from propaganda.

Nëse ky indeks është i madh, ndoshta jeni duke përfituar nga propaganda.

JM: Now you can actually look at

JM: Tani ju mund të shihni

the distribution of suppression indexes over whole populations.

shpërndarjen e indekseve te shuarjeve nëpër popullatën e gjerë.

So for instance, here --

Pra si shembull këtu--

this suppression index is for 5,000 people

ky indeks i shuarjes është për 5,000 njerëz

picked in English books where there's no known suppression --

të përzgjedhur nëpër libra anglez ku nuk ka pasur shtypje të njohur--

it would be like this, basically tightly centered on one.

do të dukej diçka si kjo, pra e përqëndruar ngushtë në një.

What you expect is basically what you observe.

Se çka prisni në parim është se çka vëzhgoni.

This is distribution as seen in Germany --

Kjo shpërndarje e parë në Gjermani--

very different, it's shifted to the left.

shumë e ndryshme, është zhvendosur në të majtë.

People talked about it twice less as it should have been.

Njerëzit kanë folur rreth saj dy herë më pak se është dashur.

But much more importantly, the distribution is much wider.

Por çka është më me rëndësi, shpërndarja është më e gjerë.

There are many people who end up on the far left on this distribution

Janë gjendur shumë njerëz të cilët kanë përfunduar në skajin e anës së majtë të shpërndarjes

who are talked about 10 times fewer than they should have been.

të cilët kanë folur 10 herë më pak se është dashur.

But then also many people on the far right

Por në anën tjetër shumë njerëz në skajin e anës së djathtë

who seem to benefit from propaganda.

siç duket kanë përfituar nga propaganda.

This picture is the hallmark of censorship in the book record.

Kjo fotografi është vula dalluese e çenzurës në librin e shënuar.

ELA: So culturomics

Pra kulturomikë

is what we call this method.

e quajmë ne këtë metodë.

It's kind of like genomics.

Diçka e ngjashme me gjenomikën.

Except genomics is a lens on biology

Përveç se gjenomika e vë nën thjerrëz biologjinë

through the window of the sequence of bases in the human genome.

nëpërmjet dritares së ndërtueme në sekuenca në bazë të gjenomit njerëzor.

Culturomics is similar.

Kulturomika është e ngjashme.

It's the application of massive-scale data collection analysis

Paraqet aplikimin e analizës së të dhënave masive të mbledhura paraprakisht

to the study of human culture.

për të studiuar kulturën njerëzore.

Here, instead of through the lens of a genome,

Tani këtu në vend se të shiqojmë nëpërmjet thjerrëzës së një gjenomi,

through the lens of digitized pieces of the historical record.

shiqojmë nëpërmjet thjerrëzës së pjesëve të digjitalizuara të regjistrave historik.

The great thing about culturomics

Mashështia e kulturomikës

is that everyone can do it.

është se çdokush mund ta bëj.

Why can everyone do it?

Pse çdokush mundet?

Everyone can do it because three guys,

Gjithëkush do të ketë mundësi, sepse tre djem,

Jon Orwant, Matt Gray and Will Brockman over at Google,

Jon Orwant, Matt Gray dhe Will Brockman në Google,

saw the prototype of the Ngram Viewer,

kur e kanë e parë prototipin e Ngram Viewer,

and they said, "This is so fun.

thanë, "Kjo duket shumë zbavitëse.

We have to make this available for people."

Do të duhet të jetë e disponueshme për njerëzit."

So in two weeks flat -- the two weeks before our paper came out --

Për rrafsh dy javë--dy javë para se të publikohej artikulli ynë--

they coded up a version of the Ngram Viewer for the general public.

ata kodifikuan një version të Ngram Viewer për publikun e gjerë.

And so you too can type in any word or phrase that you're interested in

Dhe ju mund të shtypni ndonjë fjalë apo frazë e cila ju intereson

and see its n-gram immediately --

dhe ta shiqoni n-gram e tij menjiherë--

also browse examples of all the various books

poashtu të shfletoni shembuj prej librave të ndryshëm

in which your n-gram appears.

në të cilat n-grami juaj shfaqet.

JM: Now this was used over a million times on the first day,

JM: Tani ky apllikacion është shfrytëzuar një milionë herë në ditë e parë të tij,

and this is really the best of all the queries.

dhe kjo ështe më e mirë prej të gjitha kërkimeve.

So people want to be their best, put their best foot forward.

Kështuqë njerëzit duan të jenë më e mira e vetvetes, le të vënë hapin më të mirë përpara.

But it turns out in the 18th century, people didn't really care about that at all.

Por siç do të shihet njerëzit në shekullin e XVIII-të nuk janë brengosur shumë për atë gjë.

They didn't want to be their best, they wanted to be their beft.

Njerëzit nuk kanë dashur të jenë në të mirën (fjala në angl. best) e tyre por në të mifën e tyre ( beft, një shkronjë e shkruar gabimisht, fraza mbetet pa kuptim).

So what happened is, of course, this is just a mistake.

Se çka ka ndodhur, natyrisht, ky është një gabim.

It's not that strove for mediocrity,

Nuk ishte ajo që u përpjek për mediokritet,

it's just that the S used to be written differently, kind of like an F.

por shkronja S shkruhej pak më ndryshe, diçka si shkronja F.

Now of course, Google didn't pick this up at the time,

Tani natyrisht, Google nuk mund ta haste në atë kohë,

so we reported this in the science article that we wrote.

kështu që ne e raportuam në artikullin që po shkruanim.

But it turns out this is just a reminder

Por ajo doli të ishte vetëm një rikujtues

that, although this is a lot of fun,

se edhe pse kjo është shumë zbavitëse,

when you interpret these graphs, you have to be very careful,

kur i intepretoni këto grafiqe, duhet të keni shumë kujdes,

and you have to adopt the base standards in the sciences.

dhe ti përvetësoni standardet themelore shkencore.

ELA: People have been using this for all kinds of fun purposes.

ELA: Njerëzit e kanë shfrytëzuar këtë aplikacion për qëllime të ndryshme zbavitëse.

(Laughter)

(Të qeshura)

Actually, we're not going to have to talk,

Në fakt, ne nuk do të flasim më,

we're just going to show you all the slides and remain silent.

do t'ju paraqesim të gjitha faqet e prezentimit dhe do të jemi të qetë.

This person was interested in the history of frustration.

Ky person ishte i interesuar në historinë e frustrimit.

There's various types of frustration.

Ekzistojne lloje të ndryshme të frustrimit.

If you stub your toe, that's a one A "argh."

Nëse zeni në thua, në pasthirrmën tuaj "ah" gjendet vetëm një A.

If the planet Earth is annihilated by the Vogons

Nëse planeti Tokë do të shkatërrohej tërësisht nga jashtëtokësorët Vogonë

to make room for an interstellar bypass,

për të liruar hapësirë për një bajpas ndëryjor,

that's an eight A "aaaaaaaargh."

në "Aaaaaaaah" do të gjindeshin tetë A-ja.

This person studies all the "arghs,"

Ky person studio të gjitha pasthirrmat "ah",

from one through eight A's.

prej me një deri tetë A-ja.

And it turns out

Dhe siç u pa

that the less-frequent "arghs"

"ah"-et më pak të shpeshta

are, of course, the ones that correspond to things that are more frustrating --

janë natyrisht ato të cilat korrespondojnë me gjërat më frustruese--

except, oddly, in the early 80s.

përveç çuditërisht në vitet e fillimit të 1980tës.

We think that might have something to do with Reagan.

Ne mendojmë se kjo ka të bëj diçka me Reagan.

(Laughter)

(Të qeshura)

JM: There are many usages of this data,

JM: Këto të dhëna mund të shfrytëzohen në mënyra të ndryshme,

but the bottom line is that the historical record is being digitized.

por çka duam të themi është se shënimet historike po digjitalizohen.

Google has started to digitize 15 million books.

Google ka fillu digjitalizimin e 15 milionë librave.

That's 12 percent of all the books that have ever been published.

Kjo është vetëm 12 përqind e të gjithë librave të botuar deri sot.

It's a sizable chunk of human culture.

Paraqet një copë të konsiderueshme të kulturës njerëzore.

There's much more in culture: there's manuscripts, there newspapers,

Kuptohet ka shumë më shumë gjëra në kulture si: dorëshkrimet, shtypi ditor,

there's things that are not text, like art and paintings.

gjërat që nuk përmbajnë tekst, si arti dhe pikturat.

These all happen to be on our computers,

E gjithë këto ndodhen në kompjuterët tanë,

on computers across the world.

në kompjuterët nëpër botë.

And when that happens, that will transform the way we have

E kur gjithë këto ndodhin, do të transformojnë mënyrën se si ne

to understand our past, our present and human culture.

e kuptojmë te kaluarën, të tashmen tonë si dhe kulturën njerëzore.

Thank you very much.

Ju falemnderit shumë.

(Applause)

(Duartrokitje)