Why monkeys (and humans) are wired for fairness | Sarah Brosnan

Transcriber: Ivana Korom Reviewer: Krystian Aparta

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Myo Aung

My first year in graduate school, studying cooperation in monkeys,

ဘွဲယူကျောင်း ပထမနှစ်က မျောက်တွေကြား ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ခြင်းကိုလေ့လာရင်း

I spent a lot of time outside,

ပြင်ပမှာ အချိန်အတော်များများကို capuchin

just watching our groups of capuchin monkeys interact.

မျောက်အုပ်တွေ ဆက်သွယ်တာကို စောင့်ကြည့်ရင်း ကုန်ဆုံးခဲ့တယ်။

One afternoon, I was out back feeding peanuts to one of our groups,

နေ့လယ်ခင်းတစ်ခုမှာ အုပ်စုတစ်ခုကို မြေပဲတွေ ကျွေးဖို့ အပြင်ပြန်ထွက်ခဲ့တယ်။

which required distracting one of our males, Ozzie,

ဒီမှာက အခြားမျောက်တွေ မြေပဲတချို့ရအောင် အထီးတွေထဲက

enough so that the other monkeys could get some.

တစ်ကောင်ဖြစ်တဲ့ Ozzie ကို အာရုံပြောင်းဖို့လိုတယ်။

Ozzie loved peanuts,

Ozzie က မြေပဲ ကြိုက်ပြီး

and he always tried to do anything he could to grab some.

သူ ဖမ်းဆုပ်နိုင်တာမှန်သမျှကို ဖမ်းဆုပ်ဖို့ အမြဲ ကြိုးစားတယ်။

On that day, however,

ဒါပေမဲ့ တစ်နေ့မှာတော့

he began trying to bring other things from his enclosure to me

သူ့လှောင်အိမ်ထဲက အခြားအရာတွေကို ကျွန်မဆီ ယူလာပြီးမြေပဲတစ်တောင့်ရဖို့

and trade them with me in order to get a peanut.

ဒါတွေကို ကျွန်မနဲ့ လဲလှယ်ဖို့ စတင်ကြိုးစားတယ်။

Now, capuchins are smart, so this wasn't necessarily a surprise.

ကဲ capuchins တွေဟာ ပါးနပ်တော့ ဒါက သေချာပေါက် အံ့ဩစရာတော့ မဟုတ်ဘူး။

But what was a surprise

ဒါပေမဲ့ အံ့ဩစရာတစ်ခုက

was that some of the things that he was bringing me,

သူ ကျွန်မဆီ ယူလာနေတဲ့ အရာတချို့ပါ။

I was pretty sure he liked better than peanuts.

သူဟာ မြေပဲထက် ပိုကြိုက်တယ်ဆိုတာ ကျွန်မ အတော်လေး သေချာတယ်။

First, he brought me a piece of monkey chow,

ပထမ ကျွန်မဆီကို မျောက်စာ တစ်ပိုင်းယူလာခဲ့တယ်၊

which is like dried dog food --

ဒါက ခွေးစာခြောက်လိုမျိုးပါ။

it was even made by Purina --

ဒါက Purina ကတောင် လုပ်ထားတာပါ။

and for a monkey, is about as worthless as it gets.

မျောက်တစ်ကောင်အတွက် ရတဲ့အခါ သုံးမရသလောက်နီးနီးပါ။

Of course, I didn't give him a peanut for that.

တကယ်ပဲ ဒါအတွက် ကျွန်မ သူ့ကို မြေပဲမပေးခဲ့ဘူး။

But he kept trying,

ဒါပေမဲ့ သူ ဆက်ကြိုးစားတယ်။

and eventually, he brought me a quarter of an orange

နောက်ဆုံးတော့ သူ ကျွန်မဆီကို လိမ္မော်သီးတစ်စိတ် ယူလာပြီး

and tried to trade it with me for a peanut.

ကျွန်မဆီက မြေပဲတစ်တောင့်နဲ့ လဲလှယ်ဖို့ ကြိုးစားတယ်။

Now, oranges are a valuable monkey commodity,

အခု လိမ္မော်သီးတွေက တန်ဖိုးရှိတဲ့ မျောက်ကုန်ပစ္စည်းတစ်ခုဆိုတော့

so this trade seemed, shall I say, a little bit nuts?

ဒီလဲလှယ်မှုက နည်းနည်း ကြောင်တယ်လို့ ဆိုရမလား။

Now you may be wondering how we know what monkeys prefer.

မျောက်တွေက ဘာကိုပိုကြိုက်လဲဆိုတာ ဘယ်လိုသိလဲလို့ သိနေချင်လောက်တယ်။

Well, we ask them,

ကောင်းပြီ၊ သူတို့ကို

by giving them a choice between two foods

စားစရာ နှစ်မျိုးပေးပြီး ဘယ်ဟာကို သူတို့

and seeing which one they pick.

ရွေးလဲဆိုတာကို ကြည့်ရင်း မေးတာပါ၊

Generally speaking, their preferences are a lot like ours:

ယေဘုယျ ပြောရရင် သူတို့ရဲ့ အကြိုက်တွေက ကျွန်မတို့နဲ့ အတော်တူတယ်။

the sweeter it is, the more they like it.

ပိုချိုလေလေ၊ ပိုကြိုက်ကြလေလေပါ။

So, much like humans prefer cupcakes to kale,

လူတွေက ကိုက်လန်ထက် ကြက်ဥမုန့််တွေကို ပိုကြိုက်သလိုပါ။

monkeys prefer fruits, like oranges or grapes,

မျောက်တွေဟာ လိမ္မော်သီးတွေ၊ စပျစ်သီးတွေလို သစ်သီးတွေကို

to vegetables like cucumbers,

သခွာသီးတွေလို ဟင်းသီးဟင်းရွက်တွေ၊

and all of this to monkey chow.

မျောက်စာတွေထက် ဒါအားလုံးကို ပိုကြိုက်ကြတယ်။

And peanuts are not bad.

မြေပဲတွေလည်း မဆိုးပါဘူး။

However, they definitely don't prefer them to a chunk of orange.

ဒါပေမဲ့ လိမ္မော်သီး တစ်မွှာထက်တော့ ဒါတွေကို ပိုမကြိုက်တာ ကျိန်းသေတယ်။

So when Ozzie tried to trade a quarter of an orange for a peanut,

ဒီတော့ Ozzie က လိမ္မော်သီး တစ်စိတ်နဲ့ မြေပဲကို လဲလှယ်ဖို့ ကြိုးစားတော့

it was a surprise,

အံ့ဩစရာဖြစ်ခဲ့တယ်။

and I began to wonder if he suddenly wanted that peanut

အုပ်စုအတွင်းက အခြားမျောက်တိုင်းက မြေပဲတစ်တောင့် ရနေတာကြောင့်

because everybody else in his group was getting one.

ရုတ်တရက် သူ လိုချင်တာများလို့ ကျွန်မ သိချင်လာမိတယ်။

In case you're wondering, I did give Ozzie his peanut.

သင်တို့ သိနေချင်တယ်ဆိုရင် ကျွန်မ Ozzie ကို မြေပဲ ပေးခဲ့ပါတယ်။

But then I went straight to my graduate adviser,

ဒီနောက် ကျွန်မရဲ့ ကျောင်း အကြံပေး Frans de Waal ဆီ

Frans de Waal,

ကျွန်မ တန်းသွားခဲ့ပြီး

and we began to design a study

အလုပ်တစ်မျိုးတည်းကို လုပ်တဲ့အတွက်

to see how the monkeys would respond

အုပ်စုထဲက အခြားတစ်ကောင်က သူတို့ထက်သာတဲ့

when somebody else in their group got a better reward than they did

ဆုတစ်ဆုရတဲ့အခါ မျောက်တွေ တုံ့ပြန်ပုံကို သိရှိဖို့ လေ့လာမှုတစ်ခုကို

for doing the same work.

စတင် ပုံစံထုတ်ခဲ့တယ်။

It was a very simple study.

အင်မတန် ရိုးစင်းတဲ့ လေ့လာမှုတစ်ခုပါ။

We took two monkeys from the same group

တစ်အုပ်စုတည်းက မျောက်နှစ်ကောင်ကိုယူပြီး

and had them sit side by side,

သူတို့ကို ဘေးချင်းကပ် ထိုင်ခိုင်းတယ်။

and they would do a task,

ကျွန်မနဲ့ သင်္ကေတတစ်ခုကို

which was trading a token with me,

လဲလှယ်တဲ့ အလုပ်တစ်ခုကို သူတို့ လုပ်မှာပါ။

and if they did so successfully,

သူတို့ အတော့ကို အောင်မြင်စွာ လုပ်ခဲ့ရင်

they got a reward.

ဆုတစ်ဆုရခဲ့တယ်။

The catch was that one monkey always got a piece of cucumber,

လှည့်ကွက်က မျောက်တစ်ကောင်က အမြဲတမ်း သခွားသီးတစ်စိတ်ရပြီး

and the other monkey sometimes got a piece of cucumber,

အခြားမျောက်က တစ်ခါတစ်လေမှ သခွားသီး တစ်စိတ် ရပေမဲ့

but sometimes got a grape.

တစ်ခါတစ်ခါတော့ စပျစ်သီးတစ်လုံးရတယ်၊

And if you'll recall,

အားလုံး မှတ်မိမယ်ဆိုရင်

grapes are much preferred to cucumbers

capuchin မျောက် ဝါစဉ်မှာ စပျစ်သီးတွေကို

on the capuchin monkey hierarchy.

သခွားသီးတွေထက် အများကြီး ပိုကြိုက်တာလေ။

These are two of my capuchin monkeys.

capuchin မျောက်နှစ်ကောင်ရှိတယ်။

Winter, on the right, is trading for a grape,

ညာဘက်က Winter က စပျစ်သီးနဲ့ လဲလှယ်နေတယ်။

and Lance, on the left, is trading for a cucumber.

ဘယ်ဘက်က Lance က သခွားသီးနဲ့ လဲလှယ်နေတယ်၊

You can see that she -- and yes, Lance is actually a female --

သင်တွေ့နိုင်တာက သူ(မ)ဟာ ဟုတ်တယ် Lance က အမတစ်ကောင်ပါ၊

is at first perfectly happy with her cucumber,

ပထမတော့ သခွားသီးနဲ့ အတော့ကို ပျော်နေတာပါ။

until she sees Winter trading for a grape.

Winter က စပျစ်သီးနဲ့ လဲလှယ်တာကို သူ မမြင်ခင်အထိပေါ့။

Suddenly, Lance is very enthusiastic about trading.

ရုတ်တရက် Lance ဟာ လဲလှယ်တာကို အလွန် စိတ်အားထက်သန်တယ်။

She gets her cucumber, takes a bite and then --

သူ့သခွားသီးကို ယူကာ တစ်ချက်ကိုက်ပြီးနောက်မှာ

throws it right back out again.

တစ်ခါပြန်ပြီး လွှင့်ပစ်လိုက်တယ်။

Meanwhile, Winter trades again and gets another grape

တစ်ချိန်တည်းမှာ Winter က ထပ်ပြီး လဲလှယ်ကာ နောက်ထပ် စပျစ်သီးရကာ

and has Lance's undivided attention while she eats it.

Lance စားနေစဉ်မှာ သူ့ရဲ့ မမှိတ်မသုန် အာရုံစိုက်မှုကို ရခဲ့တယ်။

This time,

ဒီအချိန်မှာ

Lance is not so enthusiastic about trading.

Lance လဲလှယ်တာကို ဒီလောက် စိတ်မထက်သန်ဘူး။

But eventually, she does so.

ဒါပေမဲ့ နောက်ဆုံးတော့ သူ လဲလှယ်ပါတယ်။

But when she gets the cucumber this time around,

ဒါပေမဲ့ ဒီအချိန်ဝန်းကျင်မှာ သူ သခွားသီးရတဲ့အခါ

she doesn't even take a bite

တစ်ခါ ပြန်ပြီး လွှင့်မပစ်ခင်မှာ

before she throws it back out again.

တစ်ကိုက်တောင် မကိုက်ဘူး။

Apparently, Lance only wants a cucumber

ကြည့်ရတာတော့ Lance ဟာ Winter စပျစ်သီးစားတာကို

when she hasn't just watched Winter eat a grape.

သူ စောင့်မကြည့်ခဲ့စဉ်က သခွားသီးသာ လိုချင်တာပါ။

And Lance was not alone in this.

ဒီနေရာမှာ Lance တစ်ကောင်တည်းမဟုတ်ဘူး။

All of my capuchins were perfectly happy with their cucumbers

အခြားမျောက်တွေလည်း သခွားသီးတွေ ရနေသရွေ့ကတော့ capuchins အားလုံးဟာ

as long as the other monkeys were getting cucumbers too.

သူတို့ရဲ့ သခွားသီးတွေနဲ့ လုံးဝကို ကျေနပ်အားရခဲ့ကြတယ်။

But they often weren't so happy with their cucumbers

ဒါပေမဲ့ အခြားမျောက်တွေ စပျစ်သီး ရနေတဲ့အခါမှာ

when other monkeys were getting a grape.

မကြာခဏ သူတို့ရဲ့ သခွားသီးတွေနဲ့ သိပ် မကျေနပ်ကြဘူး။

The obvious question is why?

ရှင်းလင်းတဲ့ မေးခွန်းက ဘာကြောင့်လဲ။

If they liked those cucumbers before,

သူတို့ အရင်က သခွားသီးတွေကိုကြိုက်ခဲ့တယ်ဆို

what changed?

ဘာက ပြောင်းလဲသွားတာလဲ။

Now, I'm a scientist,

ကဲ ကျွန်မက သိပ္ပံပညာရှင်ဖြစ်ပြီး

and scientists are famously shy about reading too much into our studies,

သိပ္ပံပညာရှင်တွေဟာ လေ့လာမှုတွေထဲမှာ အပိုဆောင်း ကောက်ချရတာကို အလွန်ရှက်တတ်တယ်။

especially when it comes to what other animals

အထူးသဖြင့် အခြားတိရစ္ဆာန်တွေ စဉ်းစားတယ်၊ခံစားတယ်

are thinking or feeling,

ဆိုတာနဲ့ပတ်သက်တဲ့အခါပါ။

because we can't ask them.

အကြောင်းက မေးလို့မှမရတာလေ။

But still, what I was seeing in my monkeys

ဒါပေမဲ့ မျောက်တွေဆီမှာ ကျွန်မ မြင်နေခဲ့တာက

looked an awful lot like what we humans would call a sense of fairness.

ကျွန်မတို့ လူသားတွေက မျှတမှုသဘောလို့ ခေါ်ကြမယ့်ဟာနဲ့ အတော်ကြီး ဆင်တူနေတယ်။

After all,

အဆုံးမှာတော့

the difference in that cucumber was that it came after Winter got a grape,

ဒီသခွားသီးမှာ ကွားခြားမှုက Winter စပျစ်သီး မရခင်ကထက်

rather than before.

ရပြီးမှ ဖြစ်လာခဲ့တာပါ။

We humans are obsessed with fairness.

ကျွန်မတို့လူသားတွေဟာ မျှတမှုနဲ့ ဥပါဒါန်ဖြစ်ကြတယ်။

I have a younger sister,

ကျွန်မမှာ ညီမတစ်ယောက်ရှိတယ်။

and when we were little,

ကျွန်မတို့ ငယ်ငယ်တုန်းက

if my sister got a bigger piece of the pie than me,

ညီမက ကျွန်မထက် ပိုကြီးတဲ့ ဌာပနာမုန့် အပိုင်းတစ်ခုရရင်

even by a crumb,

အစအနတစ်ခုဆိုတာတောင်

I was furious.

ကျွန်မ ဒေါသဖြစ်မိတယ်။

It wasn't fair.

ဒါက မတရားတာလေ။

And the childhood me is not alone.

ကလေးဘဝအဖြစ်က ကျွန်မ တစ်ယောက်တည်းမဟုတ်ဘူး။

We humans hate getting less than another so much

ကျွန်မတို့ လူသားတွေဟာ သူများထက် အများကြီး ပိုနည်းပြီးရတာကို မုန်းတယ်။

that one study found

လေ့လာမှုတစ်ခုက တွေ့ရှိတာက

that if humans were given a hypothetical choice

လူသားတွေကို စိတ်ကူးသာရှိတဲ့ ရွေးချယ်မှုတစ်ခုကိုပေးရင်

between earning 50,000 dollars a year

တစ်နှစ် ဒေါ်လာ ၅၀၀၀၀ ရနေစဉ်မှာ

while others earned 25,000 dollars,

အခြားသူတွေက ဒေါ်လာ ၂၅၀၀၀ ရတာ၊

or earning 100,000 dollars a year

(သို့) တစ်နှစ်ကို ဒေါ်လာ ၁၀၀၀၀၀ ရစဉ်မှာ

while others earned 250,000 dollars,

အခြားသူတွေက ဒေါ်လာ ၂၅၀၀၀၀ ရတာကြားပါ။

nearly half the subjects

အစမ်းသပ်ခံ ထက်ဝက်နီးပါးက

prefer to earn 50,000 dollars a year less money

အခြားသူတစ်ဦးထက် အတော်လေး ပိုနည်းပြီး ဝင်ငွေရတာကို ရှောင်ရှားဖို့

to avoid earning relatively less than someone else.

ပိုနည်းတဲ့ ငွေ တစ်နှစ် ဒေါ်လာ ၅၀၀၀၀ ဝင်ငွေရဖို့ ပိုလိုလားကြတယ်။

That's a pretty big price to pay.

ဒါက ပေးဖို့ အတော်ကြီးတဲ့ တန်ဖိုးတစ်ခုပါ။

What drives people

ဘာက ဒီယုတ္တိမရှိတဲ့

to this sort of apparently irrational decision-making?

ဆုံးဖြတ်ချက်လို့ ထင်ရတာ မျိုးဆီ လူတွေကို တွန်းဖို့တာလဲ။

After all,

အဆုံးမှာတော့

throwing away your cucumber because someone else got a grape

အခြားသူတစ်ယောက်က စပျစ်သီးရှိနေလို့ သင့်သခွားသီးကို လွှင့်ပစ်တာကသာ

only makes sense if it makes things more fair.

အရာတွေကို ပိုမျှတအောင်ပေးတယ်ဆိုရင် အဓိပ္ပာယ်ရှိစေမှာမို့ပါ။

Otherwise, Winter has a grape, and you have nothing.

တစ်နည်းအားဖြင့် Winter က စပျစ်သီးရပြီး ကိုယ်က ဘာမှမရဘူးပေါ့။

Of course humans are not capuchin monkeys.

အမှန်တော့ လူသားတွေဟာ capuchin မျောက်တွေ မဟုတ်ဘူး။

But on the surface,

ဒါပေမဲ့ အပြင်ပန်းမှာတော့

sacrificing 50,000 dollars

ဒေါ်လာ ၅၀၀၀၀ ကို စွန့်လွတ်ခြင်းဟာ

because somebody else is going to earn more money than you

အခြားတစ်ယောက်က သင့်ထက် ပိုဝင်ငွေ ရတော့မယ်ဆိုတာက

makes no more sense than throwing away that cucumber.

သခွားသီးကို လွင့်ပစ်လိုက်တာက ပိုပြီး အဓိပ္ပာယ်မရှိတာကြောင့်ပါ။

Except maybe it does.

ဖြစ်လောက်တာက ဒါကခြွင်းချက်ပါ။

Some economists think

လူသားတွေမှာရှိတဲ့ မျှတမှုသဘောက

that the sense of fairness in humans is tied to cooperation.

ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုနဲ့ဆက်နွယ်တယ်လို့ စီးပွားရေးပညာရှင်တချို့ကထင်တယ်။

In other words, we need that sense of fairness

တစ်နည်းဆိုရရင် အခြားသူတစ်ဦးနဲ့ တွဲလုပ်နေတဲ့အခါ ဘယ်အချိန်

when we're working with somebody else

မမျှတတဲ့ အခြေအနေတစ်ခု

to know when we're getting the short end of the stick.

ရောက်မယ်ဆိုတာ သိဖို့ ဒီမျှတမှုသဘောကို လိုအပ်တယ်။

Think about it this way.

ဒါကို ဒီအတိုင်းတွေးပါ။

Let's say you have a colleague at work who's having a hard time

အခက်အခဲကြုံနေရပြီး နည်းနည်း အပို အကူအညီလိုတဲ့ လုပ်ဖော်တစ်ယောက်

and needs a little extra help.

သင့်အလုပ်မှာ ရှိတယ်ဆိုပါစို့။

You're probably more than happy to help out,

သင်ဟာ ကူညီဖို့ ပျော်တာထက် ပိုနိုင်လောက်တယ်။

especially if she does the same for you when you need it.

အထူးသဖြင့် သင်လိုအပ်ချိန်မှာ သူက အလားတူလုပ်တဲ့အခါမှာပေါ့။

In other words, if things even out.

တစ်နည်းဆိုရရင် အခြေအနေတွေ ညီမျှရင်ပေါ့။

But now,

ဒါပေမဲ့ အခုကျတော့

let's say that colleague is always slacking off

အဲဒီအလုပ်ဖော်က အမြဲတမ်း လျှော့လုပ်နေပြီး

and dumping extra work on you.

အလုပ်ပိုကို သင့်အပေါ်ပုံချတယ်။

That's infuriating.

ဒါက စိတ်တိုစရာပါ။

Or worse,

ဒါမှမဟုတ် ပိုဆိုးတာက

what if you're doing all the work, and she's getting paid more.

သင်က အလုပ်အကုန် လုပ်နေရပြီး သူက လစာ ပိုရနေတယ်ဆိုရင်ရော။

You're outraged, right?

သင် ယမ်းပုံမီးကျဖြစ်ပြီမို့လား။

As well you should be.

ဖြစ်လည်းဖြစ်သင့်တယ်လေ။

That righteous fury is your sense of fairness

ဒီသဘာဝကျတဲ့ အမျက်ဒေါသက သင့်ရဲ့ မျှတမှုသဘောပါ၊

telling you that, well, it's not fair.

ဒါဟာ မမျှတဘူးလို့ သင့်ကို ပြောပြနေတာပါ။

You need to get your fair share from the people you're working with,

သင့်နဲ့တွဲလုပ်တဲ့ လူတွေဆီကနေ မျှတတဲ့ ဝေစုကို ရဖို့ လိုအပ်တယ်။

or it's exploitation, not cooperation.

မဟုတ်ရင် ဒါက ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှု မဟုတ်ဘဲ အမြတ်ထုတ်မှုပါ။

You may not be able to leave every job where you're treated unfairly,

သင့်ကို မမျှမတ ဆက်ဆံတဲ့ အလုပ်တိုင်းကနေ သင်ထွက်နိုင်မှာမဟုတ်ပေမဲ့

but in a perfect world,

လူမျိုးရေးခွဲခြားမှု၊

one without racism and sexism

လိင်ခွဲခြားမှုနဲ့အလုပ်သစ်တစ်ခု ရှာတာနဲ့

and the frictions associated with finding a new job,

ဆက်စပ်နေတဲ့ပဋိပက္ခတွေမရှိတဲ့ ပြီးပြည့်စုံတဲ့ ကမ္ဘာတစ်ခုမှာတော့

it's your sense of fairness that would let you know

ဘယ်အချိန် ရှေ့ဆက်ဖို့ အချိန်တန်ပြီဆိုတာကို

when it was time to move on.

သင့်ကို အသိပေးမှာက သင့်ရဲ့မျှတမှုသဘောပါ။

And if you couldn't?

မသိနိုင်ခဲ့ဘူးဆိုရင်ရော။

Well, that smoldering frustration might make you throw your cucumbers too.

တငွေ့ငွေ့လောင်နေတဲ့ ခံပြင်းမှုက သင့်ကို သခွားသီးတွေ လွှင့်ပစ်အောင်လုပ်နိုင်သေးတယ်။

And humans are not alone in this.

ဒီအဖြစ်မှာ လူသားတွေချည်းပဲ မဟုတ်ဘူး။

In the previous study, there was nothing Lance could do about it,

အရင်လေ့လာမှုတစ်ခုမှာ ဒါနဲ့ပတ်သက်ပြီး Lance လုပ်နိုင်တာ

but what if there had been?

တစ်ခုမှမရှိခဲ့ပေမဲ့ ရှိခဲ့မယ်ဆိုရင်ရော။

It turns out

ဖြစ်သွားတာက

that capuchins simply refuse to cooperate with other capuchins

capuchins တွေက အတူအလုပ်လုပ်ပြီးနောက် သူတို့ကို ဝေစုကို မပေးတဲ့

who don't give them their share after they worked together.

အခြား capuchins တွေနဲ့ ပူးပေါင်း လုပ်ဆောင်ဖို့ ငြင်းဆိုတာပါ။

And refusing to work together with another monkey

အခြားမျောက်တစ်ကောင်နဲ့ အတူတွဲလုပ်ဖို့ ငြင်းပယ်ခြင်းက

is a pretty straightforward way of leveling the playing field.

ကစားကွင်းကို ညှိခြင်းရဲ့ အတော်လေး ရိုးစင်းတဲ့ နည်းလမ်းပါ။

Apparently, no monkey getting anything at all

ကြည့်ရတာတော့ ၊ဘာကိုမှ လုံးဝမရတဲ့ မျောက်ဟာ

is better than another monkey getting more.

ပိုရတဲ့ အခြားမျောက်တစ်ကောင်ထက် ပိုကောင်းတာပါ။

But much like you and your coworker,

ဒါပေမဲ့ သင်နဲ့ သင့်အလုပ်ဖော်နဲ့ အတော်တူတာက

they're perfectly happy with a little short-term inequality

သူတို့ဟာ ရေရှည်မှာ အရာတိုင်း ညီမျှနေသရွေ့

as long as everything evens out over the long run.

ရေတို မညီမျှမှုလေးတစ်ခုနဲ့ လုံးဝကို ကျေနပ်နေကြတယ်။

This economic connection between fairness and cooperation

မျှတမှုနဲ့ ပူးပေါင်းလုပ်ဆောင်မှုကြားက
 ဒီစီးပွားရေး ဆက်သွယ်မှုက

makes sense to me as an evolutionary biologist.

ဆင့်ကဲဖြ်စဉ်ဇီဝဗေဒပညာရှင်အနေနဲ့ ကျွန်မအတွက် အဓိပ္ပာယ်ရှိတယ်။

After all,

အဆုံးမှာတော့

your ancestors didn't get to pass on their genes

ဘိုးဘွားတွေက သူတို့ရဲ့မျိုးရိုးဗီဇတွေကို လက်ဆင့်မကမ်းတာက

because they did well in some absolute sense,

သူတို့ဟာ ပကတိ သဘောအတွင်းမှာ
 ကောင်းမွန်စွာ လုပ်ခဲ့ပေမဲ့

but because they did better than others.

အခြားသူတွေထက် သာအောင် လုပ်ခဲ့လို့ပါ။

We don't call it survival of the fit,

ကြံ့ခိုင်မှုရဲ့ ရှင်ကျန်မှုလို့မခေါ်ဘဲ

we call it survival of the fittest.

အကြံ့ခိုင်ဆုံးရဲ့ရှင်ကျန်မှုလို့ ခေါ်တယ်။

As in more fit than others.

အခြားသူတွေထက် ပိုကြံ့ခိုင်တာလိုပဲ

It's all relative.

အားလုံးက နှိုင်းယှဉ်ချက်အရပါ။

OK.

ဟုတ်တယ်နော်။

So my capuchins don't like it when they get less than another.

ဒီတော့ capuchins တွေက သူများထက် ပိုနည်းပြီးရတဲ့အခါ ဂရုမစိုက်ဘူး။

And they're perfectly happy to sacrifice their cucumbers

သူတို့ဟာ ကစားကွင်း ညှိဖို့ သခွားသီးတွေကို စွန့်ပစ်ဖို့

to level the playing field.

လုံးဝကို ကျေနပ်ကြတယ်။

That's great.

ဒါက သိပ်ကောင်းတယ်။

But what we would call a sense of fairness in humans

ဒါပေမဲ့ လူသားတွေမှာရှိတဲ့ မျှတမှု သဘောတစ်ခုလို့ ခေါ်မယ့်ဟာက

also means that we care when we get more than someone else.

ကျွန်မတို့ဟာ အခြားသူတစ်ဦးထက် ပိုရတဲ့အခါ ကြိုက်ကြတယ်လို့ဆိုလိုပါသေးတယ်။

What about my monkeys?

မျောက်တွေကျတော့ရော။

It turns out

ဖြစ်သွားတာက

that primates do notice when they get more than others,

ဒီပရိုင်းမိတ်တွေက အခြားသူတွေထက် သူတို့ ပိုရတဲ့အခါ(သို့) အနည်းဆုံး

or at least some of them do.

သူတို့ထဲက တချို့ ပိုရတဲ့အခါ သတိထားမိတယ်။

My capuchins do not.

capuchins တွေက သတိမထားမိဘူး။

But in one of my studies,

ဒါပေမဲ့ ကျွန်မရဲ့ လေ့လာမှုတစ်ခုမှာ

my chimpanzees would sometimes refuse a grape

ကျွန်မရဲ့ ချင်ပင်ဇီတွေက အုပ်စုထဲက အခြားချင်ပင်ဇီတစ်ကောင်က

if another chimpanzee in their group got a cucumber,

သခွားသီးရရင် တစ်ခါတစ်လေ စပျစ်သီးကို သူတို့ငြင်းလိမ့်မယ်။

which is pretty impressive, given how much my chimpanzees like grapes.

ချင်ပင်ဇီတွေက စပျစ်သီးတွေကို ဒါလောက် ကြိုက်တာ ထောက်ဆရင် အတော် အထင်ကြီးစရာပါ

However, they were still more upset when they got less than another chimp

ဒါပေမဲ့ အခြားတစ်ကောက်ထက် နည်းပြီးရတဲ့အခါမှာတော့

as compared to when they got more.

သူတို့ပိုရတာနဲ့ယှဉ်ရင် ပိုစိတ်ပျက်နေဆဲပါ။

You may not think it's fair when you have more than your neighbor,

သင့်အိမ်နီးချင်းကလူထက် ပိုရှိတဲ့အခါ မျှတတယ်လို့ မထငိမိလောက်ပေမဲ့

but you really don't think it's fair when your neighbor has more than you.

သင့်ထက် အိမ်နီးချင်းက ပိုရှိတဲ့အခါမှာတော့ တရားတယ်လို့ တကယ် မထင်မိဘူး။

Here's an important question, though.

ဒါပေမဲ့ ဒီမှာ အရေးကြီး မေးခွန်းတစ်ခုပါ။

Why do we care about inequality or unfairness

ကျွန်မတို့တွေက မမျှမတ အကျိုးခံစားရသူတွေ ဖြစ်နေချိန်မှာ

when we are the ones who are unfairly benefiting?

မညီမျှမှုနဲ့ မမျှတမှုကို ဘာကြောင့် အရေးစိုက်ကြတာလဲ။

If evolution is about survival of the fittest,

​ြဆင့်ကဲဖြစ်စဉ်က အကြံ့ခိုင်ဆုံးရဲ့ ရှင်ကျန်မှုသာဆိုရင်

wouldn't it make sense to grab any advantage you can get?

ကိုယ်ရနိုင်တဲ့ အသာစီးရမှုတစ်ခုခုကို ဆုပ်ကိုင်တာက အဓိပ္ပာယ်ရှိပါ့မလား။

Here's the thing though.

ဒါပေမဲ့ အကြောင်းက ဒါပါ။

I do better if I get more than you, sure.

သင့်ထက် ပိုရတယ်ဆို ကျွန်မက ပိုကောင်းကောင်းလုပ်တာသေချာတယ်။

But best of all is if you and I can work together

ဒါပေမဲ့ အားလုံးထဲက အကောင်းဆုံးက ကျွန်မတို့ အတူတွဲလုပ်နိုင်ပြီး

and get more than either one of us could have gotten on our own.

ကျွန်မတို့ တစ်ဦးစီက ကိုယ်ပိုင် ရနိုင်ခဲ့တာထက် ပိုရရင်ပါ။

But why would you work with me if you don't think I'm going to play fair?

ဒါပေမဲ့ ကျွန်မက တရားသဖြင့် လုပ်မယ်လို့ သင်မထင်ရင် ဘာလို့ ကျွန်မနဲ့တွဲလုပ်မှာလဲ။

But if you think I'm going to notice when I've got more than you

ဒါပေမဲ့ သင့်ထက် ကျွန်မက ပိုရတဲ့အခါ သင် သတိပြုမိပြီး

and do something about it,

ဒါနဲ့ပတ်သက်ပြီးတစ်ခုခုလုပ်မယ်ဆို

then you will work with me.

သင် ကျွန်မနဲ့ တွဲလုပ်ပါလိမ့်မယ်။

Evolution has selected us to accept the occasional short-term loss

ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ်က ဒီအရေးပါတဲ့ ရေရှည် ဆက်ဆံရေးတွေအားလုံးကို ထိန်းသိမ်းရန်အတွက်

in order to maintain these all-important long-term relationships.

အခါသင့်သလို ရေတို ဆုံးရှုံးမှုကို လက်ခံဖို့ ကျွန်မတို့ကို ရွေးချယ်ထားတယ်။

This is true in chimpanzees,

ဒါက ချင်ပင်ဇီတွေမှာ မှန်ပေမဲ့

but it is even more important in humans.

လူသားတွေမှာ ပိုပြီးတောင် အရေးကြီးပါတယ်။

Humans are incredibly interconnected and interdependent,

လူသားတွေဟာ မယုံနိုင်အောင် တုံ့လှယ် ဆက်သွယ်၊အချင်းချင်းအမှီပြုကြကာ

and we have the advanced cognitive abilities

ကျွန်မတို့မှာ အနာဂတ်ထဲကို လှမ်းပြီး အစီအစဉ်ချနိုင်တဲ့

to be able to plan far into the future.

အဆင့်မြင့် သိမှတ်မှု အရည်အချင်းတွေရှိတယ်။

And to recognize the importance

ဒီပူးပေါင်းလုပ်ဆောင်တဲ့ အစုစပ်တွေကို

of maintaining these cooperative partnerships.

ထိန်းသိမ်းခြင်းရဲ့ အရေးပါမှုကို အသိအမှတ်ပြုဖို့ပါ။

Indeed, if anything,

တကယ်တမ်း တစ်ခုခုရှိတယ်ဆိုရင်

I think we are likely underplaying

ကျွန်မတို့ဟာ လူတွေအတွက် မျှတမှု သဘော

how important the sense of fairness is for people.

အရေးပါပုံကို မှေးမှိန်အောင် လုပ်နေတာဖြစ်နိုင်တယ်လို့ ထင်တယ်။

One of the biggest differences between humans and capuchin monkeys

လူသားတွေနဲ့ capuchin မျောက်တွေကြားက အကြီးမားဆုံး ခြားနားချက်တွေထဲက တစ်ခုက

is the sheer magnitude and ubiquity of cooperation in humans.

လူသားတွေကြားက ပူးပေါင်းလုပ်ဆောင်မှုရဲ့ ကြီးမားတဲ့ ပမာဏနဲ့ နေရာအနှံ့ရှိမှုပါ။

In other words,

တစ်နည်းဆိုရရင်

we're a lot more cooperative than capuchin monkeys are.

ကျွန်မတို့ဟာ capuchin မျောက်တွေထက် အများကြီးပိုပူးပေါင်းတတ်တာပါ။

Legal and economic systems literally only exist

ဥပဒေနဲ့ စီးပွားရေး စနစ်တွေဟာ ဒါတွေမှာ ပါဝင်လုပ်ဆောင်ဖို့

if we all agree to participate in them.

အားလုံး သဘောတူရင် တကယ့်ကို တည်ရှိရုံသက်သက်ပါ။

And if people feel left out of the rewards and benefits

လူတွေဟာ ဒီစနစ်တွေရဲ့ ဆုလာဘ်တွေ၊ အကျိုးကျေးဇူးတွေ

of those systems,

ပလပ်ခံရတယ်လို့ ခံစားရရင်

then they stop participating,

ပါဝင်လုပ်ဆောင်တာရပ်လိုက်တော့

and the whole system falls apart.

စနစ်တစ်ခုလုံး ပြိုကွဲသွားတယ်။

Many of the protests and uprisings we're seeing,

အမေရိကနဲ့ ကမ္ဘာအနှံ့မှာပါ ကျွန်မတို့ မြင်နေရတဲ့

both in the US and around the globe,

များစွာသော ကန့်ကွက်မှုတွေ၊ အုံကြွမှုတွေဟာ

are explicitly framed in terms of fairness,

မျှတမှုအရ ရှင်းလင်းစွာ ဘောင်ခတ်ခံရတယ်။

which is not surprising to me.

ဒါက ကျွန်မအတွက် အံ့ဩစရာမရှိပါဘူး။

Whether it's about disproportionate access to resources,

ဒါက ရင်းမြစ်တွေဆီ အချိုးမညီတဲ့ရောက်ရှိမှုဖြစ်စေ၊

or that some groups are being disproportionately impacted

ဥပဒေစနစ်(သို့) ဗိုင်းရပ်စ်တစ်ခုရဲ့ အကျိုးဆက်တွေကြောင့်

by the legal system or the effects of a virus,

တချို့အုပ်စုတွေကို အချိုးအစားမမျှတစွာ သက်ရောက်စေတာ ဖြစ်စေ

these protests are the logical outcome

ကန့်ကွက်မှုတွေဟာ လူမှုဆိုင်ရာ အလွှာလိုက်ဖြစ်တည်ခြင်းရဲ့

of our long evolutionary tendency to reject unfairness

ရှည်လျားတဲ့ သမိုင်းနဲ့ ပေါင်းစပ်ထားတဲ့ မမျှတမှုကို ပယ်ချဖို့ ရှည်လျားတဲ့

combined with our long history of social stratification.

ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ်ဆိုင်ရာ ဖြစ်တတ်မှုရဲ့ ယုတ္တိတန်တဲ့ အကျိုးဆက်ပါ။

And the systemic inequalities

ဒီအလွှာလိုက်ဖြစ်တည်ခြင်းကနေ

that have resulted from that stratification.

ဖြစ်ပေါ်စေတဲ့ စနစ်ကျတဲ့ မညီမျှမှုတွေပါ။

Layer on top of this the fact that by many measures

ဒါရဲ့ ထိပ်ဆုံးမှာရှိတဲ့ အလွှာက အတိုင်းအတာများစွာအရ

economic inequality is skyrocketing.

စီးပွားရေးဆိုင်ရာ မညီမျှမှုဟာ တစ်ဟုန်ထိုးတက်နေတယ်ဆိုတာပါ။

Chris Boehm wrote a book called "Hierarchy in the Forest,"

Chris Boehm က "Hierarchy in the Forest" ဆိုတဲ့ စာအုပ်ရေးခဲ့တယ်။

in which he argued that humans have reverse hierarchies

ဒီစာအုပ်ထဲမှာ သူဆွေးနွေးထားတာက လူသားတွေမှာ ပြောင်းပြန် ဝါစဉ်တွေရှိပြီး

in which those at the bottom band together

ဒီဝါစဉ်မှာ ထိပ်ဆုံးက လူတွေက အသာစီးယူတာကို

to keep those at the top from taking advantage of them.

တားဆီးဖို့ အောက်ခြေက လူတွေဟာ စုရုံးနေကြတယ်။

Perhaps these protests are simply the latest manifestation

ဖြစ်လောက်တာက ဒီကန့်ကွက်မှုတွေဟာ ဝါစဉ်ကို ပြန်လည်ဟန်ချက်ညီဖို့

of humans' tendency to rebalance the hierarchy.

လူသားတွေ ဖြစ်တတ်မှုရဲ့ နောက်ဆုံးပေါ် သရုပ်သကန် သက်သက်ပါ။

Perhaps the biggest difference between us and capuchin monkeys

ဖြစ်လောက်တာက ကျွန်မတို့နဲ့ capuchin မျောက်တွေကြားက အကြီးဆုံး ခြားနားချက်က

is that we can recognize this problem

ကျွန်မတို့က ဒီပြဿနာကို အသိအမှတ်ပြုပြီး

and actively work to do something about it.

ဒါနဲ့ပတ်သက်တာ တစ်ခုခုလုပ်ဖို့ တက်ကြွစွာလုပ်နိုင်တာပါ။

Of course we recognize when we're disadvantaged.

တကယ်တမ်းက အခွင့်မသာတဲ့အခါ အသိအမှတ်ပြုကြတာပါ။

But we can and we must also recognize

ဒါပေမဲ့ အခြားသူတစ်ဦး အထိခိုက်ခံကာ အသာစီးရတဲအခါမှာလည်း

when we're advantaged at the expense of someone else,

အသိအမှတ်ပြနိုင်၊ အသိအမှတ်ပြုရမှာပါ။

and recognize fairness

ဒီမညီမျှမှုတွေကြားက ဟန်ချက်ညိမှုလိုပဲ

as the balance between these two inequalities,

မျှတမှုကို အသိအမှတ်ပြုတာပါ။

because our society literally depends upon it.

အကြောင်းက ကျွန်မတို့ လူမှုအဖွဲ့အစည်းက ဒီအပေါ်မှာ တကယ် တည်မှီနေလို့ပါ။

Indeed, my research shows

အမှန်တကယ်တော့ ကျွန်မရဲ့ သုတေသနက ဖော်ပြတာက

that not all primate species care about inequality.

ပရိုင်းမိတ်မျိုးစိတ်အားလုံး မညီမျှမှုကို အရေးမစိုက်တာပါ။

It's only those that rely on cooperation,

ဒါက လူသားတွေ ပါဝင်နေတာ အသေချာဆုံးဖြစ်တဲ့

which most definitely includes humans.

ပူးပေါင်းလုပ်ဆောင်မှုအပေါ် မူတည်သူတွေသာဖြစ်ပါတယ်။

We evolved to care about fairness

မျှတမှုကို ဂရုစိုက်ဖို့ ဆင့်ကဲပြောင်းလဲခဲ့တာက

because we rely on each other for our cooperative society.

ပူးပေါင်းလုပ်ဆောင်တဲ့ လူ့အဖွဲ့အစည်းအတွက် တစ်ဦးကိုတစ်ဦး မှီခိုနေတာကြောင့်ပါ။

And the more unfair the world gets,

ကမ္ဘာကြီးက မမျှတမှု ပိုရလေလေ၊

and the less we care about each other,

တစ်ဦးကိုတစ်ဦး ဂရုစိုက်တာ ပိုနည်းလေလေ၊

the more peril we will face.

အန္တရာယ် ပို ရင်ဆိုင်ရလေလေဖြစ်မှာပါ။

Our issues are more complex than grapes and cucumbers,

ကျွန်မတို့ ပြဿနာတွေက စပျစ်သီးတွေ၊ သခွားသီးတွေထက် ပိုရှုပ်ထွေးပေမဲ့

but as the capuchins have taught us,

capuchins တွေက ကျွန်မတို့ကို သင်ကြားပေးတာက

we will all do better when we all play fair.

အားလုံး မျှမျှတတ လုပ်တဲ့အခါ ပိုကောင်းကောင် လုပ်နိုင်မယ်ဆိုတာပါ။

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။