Why monkeys (and humans) are wired for fairness | Sarah Brosnan

Transcriber: Ivana Korom Reviewer: Krystian Aparta

Çeviri: Nihal Aksakal Gözden geçirme: Cihan Ekmekçi

My first year in graduate school, studying cooperation in monkeys,

Lisansüstü eğitimdeki ilk yılım, maymunlarda iş birliği çalışarak,

I spent a lot of time outside,

sadece kapuçin maymunu gruplarımızın

just watching our groups of capuchin monkeys interact.

etkileşimini izleyerek dışarıda çok zaman geçirdim.

One afternoon, I was out back feeding peanuts to one of our groups,

Bir öğleden sonra, gruplarımızdan birine fıstık yediriyordum,

which required distracting one of our males, Ozzie,

diğer maymunlar da biraz alabilsin diye erkeklerimizden biri olan

enough so that the other monkeys could get some.

Ozzie'nin dikkatini dağıtmayı gerektiriyordu.

Ozzie loved peanuts,

Ozzie fıstığı çok severdi

and he always tried to do anything he could to grab some.

ve her zaman biraz kapmak için elinden gelen her şeyi yapardı.

On that day, however,

Ancak o gün,

he began trying to bring other things from his enclosure to me

bölmesinden başka şeyler getirip bir fıstık almak için

and trade them with me in order to get a peanut.

benimle takas etmeye başladı.

Now, capuchins are smart, so this wasn't necessarily a surprise.

Kapuçinler akıllı yaratıklar, bu yüzden bu bir sürpriz değildi.

But what was a surprise

Ama şaşırtıcı olan,

was that some of the things that he was bringing me,

bana getirdiği bazı şeyleri

I was pretty sure he liked better than peanuts.

fıstıktan daha çok sevdiğine oldukça emindim.

First, he brought me a piece of monkey chow,

İlk olarak, bana kurutulmuş köpek maması gibi

which is like dried dog food --

bir parça maymun yemi getirdi,

it was even made by Purina --

hatta Purina tarafından yapılmıştı

and for a monkey, is about as worthless as it gets.

ve bir maymun için oldukça değersiz.

Of course, I didn't give him a peanut for that.

Tabii bunun için ona fıstık vermedim.

But he kept trying,

Ama denemeye devam etti

and eventually, he brought me a quarter of an orange

ve sonunda bana bir portakalın çeyreğini getirdi

and tried to trade it with me for a peanut.

ve benimle bir fıstıkla takas etmeye çalıştı.

Now, oranges are a valuable monkey commodity,

Şimdi, portakallar değerli bir maymun malı,

so this trade seemed, shall I say, a little bit nuts?

bu yüzden bu ticaret biraz çılgınca değil mi?

Now you may be wondering how we know what monkeys prefer.

Maymunların neyi tercih ettiğini nasıl bildiğimizi merak ediyor olmalısınız.

Well, we ask them,

İki yiyecek arasında

by giving them a choice between two foods

bir seçim yaptırarak

ve hangisini seçtiklerini görerek soruyoruz.

and seeing which one they pick.

Generally speaking, their preferences are a lot like ours:

Genel olarak tercihleri bizimkine çok benziyor,

the sweeter it is, the more they like it.

ne kadar tatlı olursa o kadar çok seviyorlar.

So, much like humans prefer cupcakes to kale,

Bu yüzden, tıpkı insanlar gibi küçük kekleri lahanaya,

monkeys prefer fruits, like oranges or grapes,

portakal veya üzüm gibi meyveleri

salatalık gibi sebzelere tercih ederler

to vegetables like cucumbers,

and all of this to monkey chow.

ve bunların hepsini maymun yemine tercih ederler.

And peanuts are not bad.

Fıstık da fena değil.

However, they definitely don't prefer them to a chunk of orange.

Ancak, kesinlikle onları bir parça portakala tercih etmiyorlar.

So when Ozzie tried to trade a quarter of an orange for a peanut,

Ozzie'nin bir çeyrek portakalı bir fıstıkla takas etmeye çalışması

it was a surprise,

bir sürprizdi

and I began to wonder if he suddenly wanted that peanut

ve aniden o fıstığı isteyip istemediğini merak etmeye başladım

because everybody else in his group was getting one.

çünkü grubundaki herkes bir tane alıyordu.

In case you're wondering, I did give Ozzie his peanut.

Merak ediyorsanız, Ozzie'ye fıstığını verdim.

But then I went straight to my graduate adviser,

Ama sonra lisansüstü danışmanım

Frans de Waal'a gittim ve maymunların,

Frans de Waal,

and we began to design a study

gruplarından başka birinin aynı işi yapınca

to see how the monkeys would respond

daha iyi bir ödül aldığında nasıl tepki vereceğini görmek için

when somebody else in their group got a better reward than they did

bir çalışma tasarlamaya başladık.

for doing the same work.

It was a very simple study.

Çok basit bir çalışmaydı.

We took two monkeys from the same group

Aynı gruptan iki maymun alıp yan yana oturttuk

and had them sit side by side,

and they would do a task,

ve benimle bir jeton ticareti yapmaları gereken bir görevleri vardı.

which was trading a token with me,

and if they did so successfully,

Bunu başarılı bir şekilde yaparlarsa ödül alırlardı.

they got a reward.

The catch was that one monkey always got a piece of cucumber,

İşin püf noktası, bir maymun hep bir parça salatalık alacaktı,

and the other monkey sometimes got a piece of cucumber,

ama diğer maymun bazen bir parça salatalık

but sometimes got a grape.

bazen de bir üzüm alacaktı.

Hatırlayacak olursanız,

And if you'll recall,

grapes are much preferred to cucumbers

üzümler, kapuçin maymunu hiyerarşisinde

salatalıklara göre daha çok tercih edilir.

on the capuchin monkey hierarchy.

These are two of my capuchin monkeys.

Bunlar benim kapuçin maymunlarımdan ikisi.

Winter, on the right, is trading for a grape,

Sağda Winter bir üzümle,

and Lance, on the left, is trading for a cucumber.

soldaki Lance ise bir salatalıkla takas yapıyor.

You can see that she -- and yes, Lance is actually a female --

Gördüğünüz gibi o- ve evet, Lance aslında bir dişi -

is at first perfectly happy with her cucumber,

ilk başta salatalığıyla tamamen mutlu,

until she sees Winter trading for a grape.

ta ki Winter'ın bir üzümle takas ettiğini görene kadar.

Suddenly, Lance is very enthusiastic about trading.

Birdenbire, Lance takas konusunda çok hevesli.

She gets her cucumber, takes a bite and then --

Salatalığı alıyor, bir ısırık alıyor

throws it right back out again.

ve sonra tekrar dışarı atıyor.

Meanwhile, Winter trades again and gets another grape

Bu arada, Winter tekrar takas yapar ve bir üzüm daha alır

and has Lance's undivided attention while she eats it.

ve onu yerken Lance'in tüm dikkatini çeker.

This time,

Lance bu kez,

Lance is not so enthusiastic about trading.

takas konusunda pek hevesli değil.

But eventually, she does so.

Ama sonunda takas yapar.

Ama bu sefer salatalığı aldığında

But when she gets the cucumber this time around,

she doesn't even take a bite

tekrar dışarı atmadan önce bir ısırık bile almıyor.

before she throws it back out again.

Apparently, Lance only wants a cucumber

Görünüşe göre, Lance sadece

Winter'ın üzüm yediğini görmediğinde salatalık istiyor.

when she hasn't just watched Winter eat a grape.

Lance bu konuda yalnız değildi.

And Lance was not alone in this.

Diğer maymunlar da salatalık yediği sürece

All of my capuchins were perfectly happy with their cucumbers

tüm kapuçimlerim salatalıklarından son derece memnundu.

as long as the other monkeys were getting cucumbers too.

But they often weren't so happy with their cucumbers

Ancak diğer maymunlar üzüm alırken

when other monkeys were getting a grape.

salatalıklarından çoğu zaman pek memnun olmazlardı.

The obvious question is why?

Açıkça sorulan soru, neden?

If they liked those cucumbers before,

Bu salatalıkları daha önce sevmişlerse

what changed?

ne değişti?

Now, I'm a scientist,

Ben bir bilim insanıyım

ve bilim insanları, araştırmalarımıza dair çok fazla şey okumaktan çekiniyorlar,

and scientists are famously shy about reading too much into our studies,

especially when it comes to what other animals

özellikle de diğer hayvanların ne düşündüğü

are thinking or feeling,

veya hissettiği söz konusu olunca,

because we can't ask them.

But still, what I was seeing in my monkeys

çünkü onlara soramıyoruz.

Ama yine de maymunlarımda gördüğüm şey,

looked an awful lot like what we humans would call a sense of fairness.

biz insanların adalet duygusu dediği şeye çok benziyordu.

After all,

Sonuçta, bu salatalığın farkı,

the difference in that cucumber was that it came after Winter got a grape,

Winter üzümünü aldıktan sonra gelmesiydi,

rather than before.

almasından önce değil.

Biz insanlar adalet konusunda takıntılıyız.

We humans are obsessed with fairness.

I have a younger sister,

Küçük bir kız kardeşim var

and when we were little,

ve biz küçükken,

if my sister got a bigger piece of the pie than me,

kız kardeşim benden daha büyük bir dilim pasta alsa,

even by a crumb,

kırıntıyla bile büyük olsa,

I was furious.

öfkelenirdim.

Adil değildi.

It wasn't fair.

And the childhood me is not alone.

Çocukluktaki ben yalnız değil.

We humans hate getting less than another so much

Biz başkalarından daha azını almaktan o kadar nefret ediyoruz ki

bir araştırmada,

that one study found

that if humans were given a hypothetical choice

insanlara varsayımsal bir seçenek sunuluyor:

between earning 50,000 dollars a year

Başkaları 25 bin dolar kazanırken 50 bin dolar kazanmak mı?

while others earned 25,000 dollars,

or earning 100,000 dollars a year

Yoksa başkaları 250 bin dolar kazanırken 100 bin dolar kazanmak mı?

while others earned 250,000 dollars,

nearly half the subjects

Katılımcıların neredeyse yarısı

prefer to earn 50,000 dollars a year less money

başkalarından göreceli de olsa daha az kazanmaktansa

to avoid earning relatively less than someone else.

yılda 50 bin dolar daha az kazanmayı tercih ediyor.

That's a pretty big price to pay.

Bu ödenmesi büyük bir bedel.

What drives people

İnsanları bu tür mantıksız

to this sort of apparently irrational decision-making?

karar almaya sevk eden ne?

After all,

Ne de olsa

salatalığınızı bir başkası üzüm aldığı için atmak,

throwing away your cucumber because someone else got a grape

only makes sense if it makes things more fair.

ancak işleri daha adil hale getirirse mantıklı olur.

Otherwise, Winter has a grape, and you have nothing.

Aksi takdirde, Winter'ın bir üzümü olur ve seninse hiçbir şeyin.

Of course humans are not capuchin monkeys.

Elbette insanlar kapuçin maymunları değil.

But on the surface,

Ama görünüşte,

sacrificing 50,000 dollars

başkası sizden daha fazla kazanacak diye 50.000 doları feda etmek,

because somebody else is going to earn more money than you

makes no more sense than throwing away that cucumber.

o salatalığı atmaktan daha mantıklı değil.

Except maybe it does.

Belki de öyle.

Some economists think

Bazı ekonomistler,

that the sense of fairness in humans is tied to cooperation.

insanlardaki adalet duygusunun iş birliğine bağlı olduğunu düşünüyor.

In other words, we need that sense of fairness

Başka bir deyişle, başka biriyle çalışırken

when we're working with somebody else

çubuğun kısa ucunu aldığımızı bilmek için

to know when we're getting the short end of the stick.

bu adalet duygusuna ihtiyacımız var.

Think about it this way.

Şöyle düşünün:

Let's say you have a colleague at work who's having a hard time

Diyelim ki işte zor zamanlar geçiren ve biraz daha yardıma ihtiyacı olan

and needs a little extra help.

bir iş arkadaşınız var.

You're probably more than happy to help out,

Muhtemelen yardım etmekten çok mutlu olacaksınız,

especially if she does the same for you when you need it.

özellikle de ihtiyacınız olduğunda sizin için aynısını yapıyorsa.

In other words, if things even out.

Başka bir deyişle, işler eşitlenirse.

But now,

Ama şimdi,

let's say that colleague is always slacking off

diyelim ki meslektaşınız her zaman tembellik ediyor

and dumping extra work on you.

ve size fazladan iş bırakıyor.

That's infuriating.

Bu çileden çıkarır.

Or worse,

Ya da daha kötüsü,

what if you're doing all the work, and she's getting paid more.

tüm işi siz yapıyorsanız ve o daha fazla para alıyorsa.

You're outraged, right?

Öfkelenirdiniz, değil mi?

As well you should be.

Ki öyle de olmalısınız.

That righteous fury is your sense of fairness

Bu haklı öfke, size bunun adil olmadığını

telling you that, well, it's not fair.

söyleyen adalet duygunuz.

You need to get your fair share from the people you're working with,

Adil payınızı birlikte çalıştığınız insanlardan almanız gerekir

or it's exploitation, not cooperation.

ya da bu iş birliği değil sömürü olur.

You may not be able to leave every job where you're treated unfairly,

Haksız muamele gördüğünüz her işi bırakamayabilirsiniz,

but in a perfect world,

ancak ırkçılık,

one without racism and sexism

cinsiyetçilik ve yeni bir iş bulmanın

and the frictions associated with finding a new job,

getirdiği sürtüşmelerin olmadığı mükemmel bir dünyada,

it's your sense of fairness that would let you know

ne zaman harekete geçme zamanı olduğunu

when it was time to move on.

size bildiren adalet duygunuz olur.

And if you couldn't?

Ya yapamazsanız?

Well, that smoldering frustration might make you throw your cucumbers too.

Bu için için yanan hüsran, salatalıklarınızı da attırabilir.

And humans are not alone in this.

İnsanlar bu konuda yalnız değil.

In the previous study, there was nothing Lance could do about it,

Önceki çalışmada, Lance'in bu konuda yapabileceği hiçbir şey yoktu,

but what if there had been?

ama ya olsaydı?

It turns out

Kapuçinlerin,

that capuchins simply refuse to cooperate with other capuchins

birlikte çalıştıktan sonra kendilerine payını vermeyen diğer kapuçinlerle

who don't give them their share after they worked together.

iş birliği yapmayı reddettiği ortaya çıktı.

And refusing to work together with another monkey

Başka bir maymunla birlikte çalışmayı reddetmek,

is a pretty straightforward way of leveling the playing field.

oyun alanını seviyelendirmenin oldukça basit bir yolu.

Apparently, no monkey getting anything at all

Görünüşe göre hiç bir maymunun bir şeyi olmaması,

is better than another monkey getting more.

birinin fazlasına sahip olmasından iyi.

But much like you and your coworker,

Ama tıpkı siz ve iş arkadaşınız gibi,

they're perfectly happy with a little short-term inequality

her şey uzun vadede eşitlendiği sürece

as long as everything evens out over the long run.

kısa vadeli eşitsizlikten son derece memnunlar.

This economic connection between fairness and cooperation

Adalet ve iş birliği arasındaki bu ekonomik bağlantı,

makes sense to me as an evolutionary biologist.

bir evrimsel biyolog olarak bana mantıklı geliyor.

After all,

Sonuçta,

your ancestors didn't get to pass on their genes

atalarınız genlerini aktarabilmesinin sebebi

because they did well in some absolute sense,

belli bir ölçüde çok başarılı olmaları değil

but because they did better than others.

başkalarından daha başarılı olmaları.

We don't call it survival of the fit,

Biz buna güçlü olanın hayatta kalması demiyoruz,

we call it survival of the fittest.

buna en güçlü olanın hayatta kalması diyoruz.

As in more fit than others.

Diğerlerinden daha güçlü anlamında.

It's all relative.

Hepsi göreceli.

OK.

Pekala.

So my capuchins don't like it when they get less than another.

Yani kapuçinlerim diğerlerinden daha aza sahip olmayı sevmiyor.

And they're perfectly happy to sacrifice their cucumbers

Durumu herkes için adil kılmak için

salatalıklarını feda etmekten son derece mutlular.

to level the playing field.

That's great.

Bu harika.

But what we would call a sense of fairness in humans

Fakat insanlarda adalet duygusu dediğimiz şey, aynı zamanda,

also means that we care when we get more than someone else.

başkasından daha fazlasını aldığımızda önemsediğimiz anlamına da gelir.

What about my monkeys?

Ya maymunlarım?

It turns out

Görünüşe göre

that primates do notice when they get more than others,

primatlar diğerlerinden daha fazlasını aldıklarında fark ediyor

or at least some of them do.

veya bazıları fark ediyor.

My capuchins do not.

Kapuçinlerim etmez.

But in one of my studies,

Ancak çalışmalarımdan birinde,

my chimpanzees would sometimes refuse a grape

gruplarındaki başka bir şempanze bir salatalık alırsa

if another chimpanzee in their group got a cucumber,

şempanzelerim bir üzümü reddederdi,

which is pretty impressive, given how much my chimpanzees like grapes.

şempanzelerimin üzümü ne çok sevdiklerini düşününce bu gerçekten etkileyici.

However, they were still more upset when they got less than another chimp

Bununla birlikte, başka bir şempanzeden daha az aldıklarında

daha fazlasını aldıklarına kıyasla daha çok üzülüyorlardı.

as compared to when they got more.

You may not think it's fair when you have more than your neighbor,

Komşunuzdan daha fazlasına sahip olmanın adil olduğunu düşünmeyebilirsiniz,

but you really don't think it's fair when your neighbor has more than you.

ancak sizden daha fazlasına sahip olmasını gerçekten adil bulmuyorsunuz.

Here's an important question, though.

İşte yine de önemli bir soru:

Why do we care about inequality or unfairness

Haksız yere yarar sağlayan bizlerken,

when we are the ones who are unfairly benefiting?

neden eşitsizliği veya adaletsizliği önemsiyoruz?

If evolution is about survival of the fittest,

Evrim, en güçlü olanın hayatta kalmasıyla ilgiliyse,

wouldn't it make sense to grab any advantage you can get?

alabileceğiniz herhangi bir avantajı elde etmek mantıklı olmaz mı?

Here's the thing though.

İşte sorun burada.

I do better if I get more than you, sure.

Senden daha fazlasını alırsam daha iyisini yaparım.

But best of all is if you and I can work together

Ama en iyisi, birlikte çalışıp ikimizden birinin

and get more than either one of us could have gotten on our own.

kendi başına elde edebileceğinden fazlasını elde edebilmek.

But why would you work with me if you don't think I'm going to play fair?

Ama adil olmayacağımı düşünmüyorsan neden benimle çalışıyorsun?

But if you think I'm going to notice when I've got more than you

Ama senden fazlasına sahip olduğumu fark edeceğimi

and do something about it,

ve bununla ilgili bir şeyler yapacağımı düşünüyorsan

then you will work with me.

benimle çalışacaksın.

Evolution has selected us to accept the occasional short-term loss

Evrim, bu çok önemli uzun vadeli ilişkileri sürdürmek için

in order to maintain these all-important long-term relationships.

ara sıra meydana gelen kısa vadeli kayıpları kabul etmemizi seçti.

This is true in chimpanzees,

Bu şempanzeler için doğru

but it is even more important in humans.

ama insanlarda daha da önemli.

Humans are incredibly interconnected and interdependent,

İnsanlar inanılmaz derecede birbirine bağlı ve birbirine bağımlı

and we have the advanced cognitive abilities

ve bizler geleceğe doğru planlama yapabilmek için

to be able to plan far into the future.

gelişmiş bilişsel yeteneklere sahibiz.

And to recognize the importance

Ayrıca bu kooperatif ortaklıkları sürdürmenin

of maintaining these cooperative partnerships.

önemini kabul etmek için de.

Indeed, if anything,

Aslında, ne olursa olsun

I think we are likely underplaying

sanırım adalet duygusunun

how important the sense of fairness is for people.

insanlar için önemini muhtemelen küçümsüyoruz.

One of the biggest differences between humans and capuchin monkeys

İnsanlar ve kapuçin maymunları arasındaki en büyük farklardan biri,

is the sheer magnitude and ubiquity of cooperation in humans.

insanlarda iş birliğinin büyüklüğü ve her yerde bulunabilmesi.

In other words,

Diğer bir deyişle,

we're a lot more cooperative than capuchin monkeys are.

kapuçin maymunlarından çok daha iş birlikçiyiz.

Legal and economic systems literally only exist

Yasal ve ekonomik sistemler, kelimenin tam anlamıyla

ancak hepimiz bunlara katılmayı kabul edersek var olur.

if we all agree to participate in them.

And if people feel left out of the rewards and benefits

Eğer insanlar bu sistemlerin ödüllerinden ve faydalarından

of those systems,

mahrum kalmış hissederlerse,

then they stop participating,

o zaman katılmayı bırakırlar

and the whole system falls apart.

ve tüm sistem çöker.

Many of the protests and uprisings we're seeing,

Hem ABD'de hem de dünya çapında gördüğümüz

both in the US and around the globe,

protestoların ve ayaklanmaların çoğu,

are explicitly framed in terms of fairness,

bana şaşırtıcı gelmeyen açık bir şekilde

which is not surprising to me.

adalet etrafında çerçeveleniyor.

Whether it's about disproportionate access to resources,

Kaynaklara orantısız erişim

veya bazı grupların yasal sistemden orantısız bir şekilde etkilenmesi

or that some groups are being disproportionately impacted

by the legal system or the effects of a virus,

veya bir virüsün etkileriyle ilgili olsun, bu protestolar,

these protests are the logical outcome

uzun toplumsal tabakalaşma geçmişimizle birlikte

of our long evolutionary tendency to reject unfairness

adaletsizliği reddetme konusundaki

combined with our long history of social stratification.

uzun evrimsel eğilimimizin mantıksal sonucu.

And the systemic inequalities

Bir de bu tabakalaşmadan kaynaklanan

that have resulted from that stratification.

sistemik eşitsizlikler.

Layer on top of this the fact that by many measures

Buna ek olarak, pek çok ölçüye göre ekonomik eşitsizliğin,

economic inequality is skyrocketing.

hızla arttığı gerçeği de var.

Chris Boehm wrote a book called "Hierarchy in the Forest,"

Chris Boehm, "Hierarchy in the Forest" adlı bir kitap yazdı

in which he argued that humans have reverse hierarchies

ve burada insanların en alttakilerin,

üsttekilerin onlardan yararlanmasını engellemek için

in which those at the bottom band together

to keep those at the top from taking advantage of them.

bir araya geldiği ters hiyerarşilere sahip olduğunu savundu.

Perhaps these protests are simply the latest manifestation

Belki de bu protestolar, insanların hiyerarşiyi

of humans' tendency to rebalance the hierarchy.

yeniden dengeleme eğiliminin en son tezahürü olabilir.

Perhaps the biggest difference between us and capuchin monkeys

Belki de kapuçin maymunlarıyla aramızdaki en büyük fark,

is that we can recognize this problem

bu sorunu tanıyıp bu konuda

and actively work to do something about it.

aktif olarak bir şeyler yapmak için çalışabilmemiz.

Of course we recognize when we're disadvantaged.

Elbette dezavantajlı olduğumuzu anlıyoruz.

But we can and we must also recognize

Ama bir başkasının pahasına avantaj sağladığımızda

bunu fark edebiliriz ve etmeliyiz de.

when we're advantaged at the expense of someone else,

Ve adaleti bu iki eşitsizlik arasındaki

and recognize fairness

as the balance between these two inequalities,

denge olarak kabul etmeliyiz,

because our society literally depends upon it.

çünkü toplumumuz kelimenin tam anlamıyla buna bağlı.

Indeed, my research shows

Aslında araştırmam şunu gösteriyor ki

that not all primate species care about inequality.

tüm primat türleri eşitsizliği önemsiyor diye bir şey yok.

It's only those that rely on cooperation,

Sadece iş birliğine güvenenler umursuyor,

which most definitely includes humans.

bu da kesinlikle insanları kapsıyor.

We evolved to care about fairness

İş birlikçi toplumumuz için

because we rely on each other for our cooperative society.

birbirimize güvendiğimizden adaleti önemsemek üzere evrildik.

And the more unfair the world gets,

Dünya ne kadar adaletsiz hale gelirse

and the less we care about each other,

ve birbirimizi ne kadar az önemsersek

the more peril we will face.

o kadar çok tehlikeyle karşı karşıya kalırız.

Our issues are more complex than grapes and cucumbers,

Sorunlarımız üzüm ve salatalıktan daha karmaşık,

but as the capuchins have taught us,

ancak kapuçinlerin bize öğrettiği gibi,

we will all do better when we all play fair.

hepimiz adil oynadığımızda daha iyisini yapacağız.

Thank you.

Teşekkürler.